Kołtuństwo

Kołtuństwo, także «kołtuneria» jako grupa społeczna – określenie z przełomu XIX i XX wieku oznaczające ludzi o zacofanych, wstecznych[1], nietolerancyjnych poglądach[2]. Niegdyś nazywało się nim także ludzi wierzących w przesądy i zabobony.

Twórca literatury XVIII wieku Wespazjan Kochowski upatrywał w kołtunie sensu wyższego – znaku szczególnej opieki i wybrania przez Boga[3]. Kołtun był określeniem pejoratywnym używanym przez jedną grupę społeczną względem drugiej. Mieszczanie mianem kołtunów określali drobną szlachtę zagrodową[4].

W połowie XIX wieku walkę z kołtunem jako chorobą ale też i przesądem pierwsi rozpoczęli lekarze Józef Dietl i Aleksander Le Brun. Warstwą społeczną, która najczęściej zachowywała kołtuny było chłopstwo i biedota. Uważała ona noszenie kołtuna za ochronę przed nieznanym niebezpieczeństwem.

Wraz z rozwojem mieszczaństwa w II połowie XIX wieku określenie kołtuństwo wzięli na warsztat pisarze pozytywistyczni. Miano kołtuństwa rozszerzono na warstwę mieszczańską, jako zachowawczą, nietolerancyjną, trzymającą się ugruntowanych przyzwyczajeń. Określenie zaściankowej, kołtuńskiej mentalności galicyjskiej pojawia się w noweli Adolfa Dygasińskiego „Filozof i praczka”[5].

Gabriela Zapolska swój najbardziej znany dramat „Moralność Pani Dulskiej” dziejący się w mieszczańskich kręgach Lwowa opatrzyła podtytułem „tragifarsa kołtuńska”.

Kolejną warstwą społeczną, którą określono mianem kołtuńskiej stała się arystokracja uwieczniona w powieści "Lalka" Prusa. Zmanierowanie i kołtuństwo Izabeli[6], czy też puste i „kołtuńskie” postaci Tomasza Łęckiego (ojca izabeli) i barona Krzeszowskiego[7] do dziś ożywają na deskach kolejnych inscenizacji teatralnych i filmowych.

W początkach XX wieku na fali rozwoju ruchu ludowego prezes PSL Eustachy Rudziński w 1925 pisał, że "lud rolny, robotniczy i inteligencja […] zwalczą wcześniej czy później reakcję w Polsce, klerykalizm i ciemnotę, zwalczą mieszczańskie kołtuństwo i ugruntują [...] ludowładztwo"[8].

Julian Tuwim opisał kołtuńskich mieszczan[1] żyjących w mieszkaniach pokrytych pleśnią i kopciem, bezrefleksyjnie żujących gazetową papkę informacji, płynących w dżungli zdarzeń, szukających wszędzie podstępu i złodzieja ich pieniędzy oraz codziennie modlących się o wieczne odpoczywanie od śmierci, głodu i wojny[9].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b W. Doroszewski (red.), Kołtuneria, „Słownik języka polskiego”.
  2. ↑ Projekty kulturalne. Ciekawostki: kołtuństwo, Narodowe Centrum Kultury.
  3. ↑ Małgorzata Krzysztofik, Stanisława Słowakowica Dyskurs o kołtunie polskim, „Staropolska on-line”.
  4. ↑ Jan Stanisław Bystroń, Megalomania narodowa, Warszawa 1995, s. 94-5.
  5. ↑ Agnieszka Czajkowska, Filozof na prowincji w utworach pisarzy XIX wieku, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, Repozytorium Cyfrowe instytutów Naukowych, 2016.
  6. ↑ Katarzyna Wysocka, Lalka na trzeciej drodze, „Dziennik teatralny”, 1 marca 2010.
  7. ↑ Aktualności: Lalka w Teatrze Muzycznym w Gdyni, ZS w Pasłęku.
  8. ↑ Jan Jachymek, Ludowcy wobec socjalistów w II RP, „Annales UMCS”, 1995/6, s. 54.
  9. ↑ Julian Tuwim, Biblia cygańska i inne wiersze, Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza, 1933.