Koń domowy

Koń domowy
Equus caballus[1]
Linnaeus, 1758
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

nieparzystokopytne

Podrząd

koniokształtne

Rodzina

koniowate

Rodzaj

koń

Gatunek

koń domowy

Wyścigi konne w Tambo Valley w stanie Wiktoria w Australii
Klacz i źrebię na pastwisku
Głowa konia umieszczona w centrum zdjęcia. Zwierzę patrzy się wprost na obiektyw. Nad głową konia wierzchowca po prawej stronie widać niewielką gałązkę.
Głowa konia umaszczenia siwego

Koń domowy (Equus caballus) – gatunek ssaka nieparzystokopytnego z rodziny koniowatych.

Udomowienie

Koń po raz pierwszy został udomowiony prawdopodobnie na terenie północnego Kazachstanu w okresie kultury Botai, tj. około 3,5 tys. lat p.n.e.[2][3], natomiast ludność europejska dokonała tego ok. 1,5 tys. lat p.n.e. Obecnie przedstawiciele 18 z 21 współczesnych ras hodowlanych pochodzą od dwóch linii – arabskiej i turkmeńskiej[4].

Przodkowie i genetyka konia

Przodkami koni orientalnych, od których pochodzą konie gorącokrwiste, były prawdopodobnie koń Przewalskiego i tarpan; konie zimnokrwiste pochodzą natomiast od konia leśnego z Północnej Europy. Koń Przewalskiego jest obecnie jedynym przedstawicielem gatunku koni dzikich. Rasa konik polski wykazuje bardzo duże podobieństwo do tarpana, lecz nie jest genetycznie tą samą rasą (chociaż poza Polską koniki polskie bywają określane mianem tarpan)[5]. W styczniu 2007 zespół naukowców z Massachusetts Institute of Technology i Uniwersytetu Harvarda poinformował, że stworzył wstępną mapę genomu konia.

Wykorzystanie

Niegdyś najpopularniejsze zwierzę pociągowe, następnie wyparte przez maszyny (zob. traktor, kombajn). Dziś używany w celach rekreacyjnych i sportowych, jako zwierzę pociągowe – jedynie w biedniejszych gospodarstwach i niekiedy w leśnictwie (zrywka drewna). Przeciętna długość życia koni wynosi 25–30 lat. Wysokość konia mierzy się od podłoża do kłębu, zwykle specjalną laską zoometryczną.

Rasy koni

Wyhodowano wiele ras koni. Najpopularniejsze to:

Polskie rasy koni

Rasy rejestrowane przez PZHK

Polski Związek Hodowców Koni rejestruje rasy: konie małopolskie, wielkopolskie, śląskie, szlachetnej półkrwi, koniki polskie i konie huculskie. Ponadto zezwala na rejestracje koni zimnokrwistych, traktując je jako jedną rasę oraz na rejestracje kuców i małych koni, takich jak np. kuce felińskie, czy walijskie kuce górskie[6].

Określenia koni

Nazwy koni w zależności od wieku:

  • sysak – młody koń do około 6 miesiąca życia, odżywia się głównie mlekiem matki
  • odsadek – młody koń odłączony od klaczy matki
  • źrebię – młody koń poniżej 1. roku
  • klaczka – samica konia w wieku 1–3 lat
  • ogierek – samiec konia w wieku 1–3 lat
  • klacz – samica konia powyżej trzeciego roku życia
  • ogier – samiec konia powyżej trzeciego roku życia, zazwyczaj hodowany dla rozrodu

Inne nazwy:

Umaszczenia koni

Koń kasztanowaty i siwy przy pracy

Konie charakteryzują się wielką różnorodnością umaszczeń, które w większości przypadków nie są cechą rasową. Wyjątkami od tej reguły są rasy: haflinger (umaszczenie kasztanowate z konopiastą grzywą i ogonem), appaloosa (umaszczenie tarantowate), konik polski (umaszczenie myszate), palomino (umaszczenie izabelowate), fiording (umaszczenie bułane) oraz koń fryzyjski (umaszczenie kare, jedyną możliwą odmianą jest mała gwiazdka na czole), albino (umaszczenie białe).

Appaloosa należą do koni o maści leopard. Są to wszystkie ubarwienia koni, na których widać kropki. Jednym z rzadszych rodzajów leopard jest snowflake, jasne kropki na ciemnej powierzchni.

Ciekawe kolory sierści charakteryzują także Quarter horse, m.in. buckskin: sierść beżowa, grzywa ciemna, paint indiana: nieregularne plamy różnych kolorów. Istnieje też silver dapple: czekoladowo-szara sierść ze srebrną grzywą i ogonem.

Chody konia

Wśród naturalnych chodów konia rozróżnia się (w kolejności według prędkości):

Kłus wyciągnięty w wykonaniu siwego ogiera rasy andaluzyjskiej
stęp
chód czterotaktowy; koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, lewa przednia, prawa tylna, prawa przednia. Rodzaje stępa: swobodny, pośredni, wyciągnięty.
kłus
chód dwutaktowy, koń stawia dwie nogi po przekątnej (prawa przednia i lewa tylna, lewa przednia i prawa tylna). Rodzaje kłusa: roboczy, pośredni, zebrany, wyciągnięty. Z punktu widzenia jeźdźca w rekreacji wyróżniamy: kłus anglezowany, ćwiczebny (pełny siad) lub w półsiadzie. Kłusaki mają również kłus szybki, który u innych koni nazywamy już galopem. W jeździe rekreacyjnej oraz sportowej jeździec anglezując, powinien podnosić się z siodła w momencie, gdy koń stawia przednią, zewnętrzną nogę. W konkursach ujeżdżeniowych na czworoboku od klasy P stosuje się tylko kłus ćwiczebny.
galop
trzytaktowy chód konia (źle ułożone konie czasem galopują czterotaktem), koń stawia najpierw nogę tylną, potem dwie nogi po przekątnej, a następnie przednią prowadzącą – w zależności więc od tego, która noga stawiana jest jako ostatnia, rozróżnia się galop na lewą i prawą nogę. Rodzaje galopu: roboczy, pośredni, zebrany i wyciągnięty. Można galopować w półsiadzie lub w pełnym siadzie. Koń powinien galopować na tę samą nogę, w którym kierunku idzie (w lewo – na lewą, w prawo – na prawą). Jeśli tak nie jest, a jest to zamierzone, mówi się, że jeździec prowadzi konia kontrgalopem. Jazda kontrgalopem jest trudnym technicznie elementem, bowiem utrudnia koniowi zachowanie równowagi. Jeśli kontrgalop nie był zamierzony to nazywamy go galopem fałszywym.
Cwał – na podstawie 16 zdjęć Eadwearda Muybridgea z 1887 roku
cwał
jest najszybszym rodzajem chodu. Koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, prawa tylna, lewa przednia, prawa przednia, lub odwrotnie, po czym następuje faza lotu (na animacji).

Ten chód jest używany w wyścigach konnych.

Oprócz tych podstawowych chodów konia wyróżnia się jeszcze:

  • dwutaktowy inochód (koń stawia nogi w kolejności: prawa przednia z prawą tylną, a następnie lewa przednia z lewą tylną),
  • trucht pośredni między stępem a kłusem,
  • amble pośredni między stępem a inochodem (do tej grupy należy np. tolt).

Istnieje również wiele chodów sztucznych, czyli wyuczonych przez człowieka np. piaff, pasaż i stęp hiszpański.

Każdy z wymienionych powyżej chodów ma dwa rodzaje (tempa): szybki i wolny, i można w nim wprowadzać modyfikacje, takie jak skracanie czy wydłużanie kroku.

Kiedy jedne konie kładą się spać, inne w stadzie stoją, nie śpią lub pilnują będąc w lekkiej drzemce

Uzębienie konia

Końskie zęby stale rosną, mniej więcej 4 mm rocznie. Są one systematycznie ścierane ok. 2 mm na rok, wskutek rozcierania pobieranego pokarmu. Szczęka jest szersza niż żuchwa, dlatego zęby trzonowe i przedtrzonowe ścierają się nierównolegle, pod kątem. Miękki pokarm powoduje, że zęby trzonowe i przedtrzonowe nie ścierają się równomiernie na całej powierzchni, co powoduje że na zewnętrznej stronie zębów górnych i wewnętrznej stronie zębów dolnych tworzy się ostra jak nóż krawędź. Należy przynajmniej raz do roku skontaktować się z weterynarzem, który sprawdzi stan uzębienia zwierzęcia i w razie potrzeby odpowiednio je starnikuje. Problemy związane z uzębieniem przekładają się bardzo często na kłopoty w pracy z końmi – trudności przy kiełznaniu, niespokojna głowa, nieakceptowanie wędzidła, problemami z pobieraniem pokarmu oraz przeżuwaniem.

Budowa i praca przewodu pokarmowego konia

Elementy układu pokarmowego konia nazywają się tak samo, jak ludzkie, jednak różnią się budową i pełnioną funkcją. W jamie ustnej konia pokarm zostaje roztarty i zmieszany ze śliną. Koń produkuje około 30 litrów śliny na dobę przez trzy pary dużych ślinianek. Pracują one jednak tylko w chwili, gdy koń spożywa pokarm, w związku z czym zwierzę powinno jeść jak najczęściej i jak najwolniej, aby nie odprowadzić do suchości jamy ustnej[7]. Przełyk konia jest bardzo długi: biegnie od ganaszy do mniej więcej połowy kłody zwierzęcia. Jest on bardzo dobrze umięśniony. Posiada też dość duże ścianki, pokryte od wewnątrz błoną śluzową[8]. Konie powinny spożywać pokarm z głową w dole: dzięki temu przełyk tworzy prostą linię[7].

Żołądek konia ma pojemność około 7,5-15 litrów[9]. Około 2/3 jego pojemności zajmuje nabłonek gruczołowy produkujący kwas, który jest produkowany przez organizm zwierzęcia przez cały czas. Pozostałą 1/3 żołądka pokrywa błona wrażliwa na działanie kwasu żołądkowego. Koński żołądek jest sztywny, w związku z czym nie może pomieścić zbyt dużej ilości paszy. Jeśli zwierzę spożyje za dużo pokarmu jego część przemieszcza się do jelita cienkiego, nawet jeśli nie został do tego odpowiednio przygotowany. Ma ono długość 15-22 metrów i średnicę około 7-10 centymetrów[9]. W jelicie grubym zachodzi podstawowy proces trawienia pokarmu. Konie czepią energię życiową przede wszystkim z lotnych kwasów tłuszczowych, które powstają w procesie trawienia włókna. Flora bakteryjna końskiego jelita grubego składa się więc z ponad 400 rodzajów drobnoustrojów, które wspomagają ten proces[7].

Zootechniczna terminologia części ciała konia

Budowa konia
Układ kostny konia
Układ mięśniowy i kostny zadu konia
Przednie nogi konia
Termogram przednich nóg konia. Kolory odpowiadają temperaturom na skali Celsjusza

Głowa, na której wyróżnia się:

  • Część górna (mózgowa):
    • potylicę – za uszami w miejscu, gdzie szyja łączy się z głową
    • ciemię – przed i między uszami
    • grzywka (czupryna) – pęk włosów pokrywający ciemię
    • czoło – znajduje się między oczami
    • oczodoły i oczy
    • skronie – między małżowiną uszną i okiem
    • małżowiny uszne z okolicami przyusznymi
  • Część pyskowa (trzewioczaszka):
    • nos z grzbietem nosa
    • nozdrza
    • chrapy
    • otwory nosowe
    • warga górna
    • warga dolna z bródką
    • szpara pyskowa z kątami pyskowymi
    • lica
    • policzki i okolice łzowe
    • ganasze
    • sanki – czyli dolne i tylne brzegi żuchwy
    • rów międzyszczękowy

Szyja, na której wyróżnia się:

  • boki szyi (lewy i prawy)
  • kark
  • grzywę – czyli włosień wystający z karku
  • wrąb (przegub karkowy)
  • podgardle – to dolny brzeg szyi
  • przegub gardłowy
  • rowki naczyniowe – znajdują się z obu stron szyi w okolicy podgardla

Tułów (kłoda) składa się z:

Nogi (część wolna kończyny)

  • podramię (przedramię)
  • nadgarstek (napiąstek)
  • nadpęcie
  • okolica stawu pęcinowego z ostrogą i szczotką pęcinową
  • pęcina
  • korona
  • kopyto
  • kasztany – występują na wewnętrznej stronie przedramienia i stawu skokowego

Konotacje w kulturze

  • Koń – jaki jest, każdy widzi – powszechnie znany początek adnotacji dotyczącej konia w późnobarokowej encyklopedii Nowe Ateny pióra Benedykta Chmielowskiego. Nadużycie redaktorów wydania z roku 1966, polegające na usunięciu dalszej części hasła bez odnotowania skrótu[10][11] sprawiło, iż pierwsze jego zdanie pełni obecnie funkcję popularnego powiedzonka, którym kwituje się różnego rodzaju oczywistości.
  • Koń – podać jego odgłos – to cytat ze słynnej komedii Rejs w reż. Marka Piwowskiego. Odpowiedź Pa-ta-taj jest oczywiście błędna, bo chodziło o odgłos paszczą.
  • Koń go zjadł – staropolskie przysłowie; według jednej z interpretacji chodzi w nim o horrendalnie wysokie koszty utrzymania konia pod wierzch.
  • Koń, pomimo że w dziedzinie transportu należy do przeszłości, do dziś stanowi swoisty nobilitujący symbol w motoryzacji. Powszechne jest określanie szybkiego sportowego auta mianem „rumaka”, a niektóre firmy obrały właśnie konia jako logo firmowe (Ferrari) lub logo typu samochodu (Ford Mustang). Koń, tym razem mitologiczny (Pegaz), jest marką hiszpańskich ciężarówek i ciągników siodłowych PEGASO. Rodzimym przypadkiem wykorzystania nazwy konia jako marki samochodu jest Tarpan, bynajmniej nie kojarzony ani z rewelacyjnymi osiągami, ani nawet z nadzwyczajną mocą, jednak wytrzymały i sprawny na bezdrożach (por. Bronco, hiszp. nieoswojony, dziki koń)[12].

Organizacje

Polska

Świat

Zobacz też

Przypisy

  1. Equus caballus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. Artykuł „Pierwsze okiełznanie konia, gazeta.pl, 2009-03-06.
  3. Konie są z nami od 5,5 tys. lat, Dziennik.pl, 6 marca 2009 [zarchiwizowane z adresu 2009-03-08].
  4. Tomasz Ulanowski, Oto czempioni wśród ogierów, wyborcza.pl, 30 czerwca 2017 [dostęp 2017-07-03].
  5. Tim Hawcroft: Koń. Rasy, Pielęgnacja, Wychowanie, Tresura. Warszawa: Wyd. Ania, 1983. ISBN 83-902474-2-9.
  6. Rasy koni rejestrowane przez PZHK | PZHK, „Polski Związek Hodowców Koni” [dostęp 2018-05-16] (pol.).
  7. a b c Anna Rogoża, Koń od środka – budowa i praca końskiego przewodu pokarmowego, „Planeta koni” (10/2018), s. 21–25, ISSN 2543-7208.
  8. Układ pokarmowy [dostęp 2018-10-14] (pol.).
  9. a b Animalia.pl S.C., Baileys :: Pasze dla koni, baileys.com.pl [dostęp 2018-10-14].
  10. Paszyński 2014 ↓, s. 56.
  11. Nowy Zwierzyniec Wybornych tylko y Osobliwych Zwierząt Pełny alisa scencya o zwierzętach pryncypalnych, [w:] Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, 1745, str. 476.
  12. Historia powstania Tarpana – dobre założenia i.... [w:] auto-swiat.pl [on-line]. 2015-09-29. [dostęp 2018-07-14].

Bibliografia

  • Martin Haller Rasy koni, tłum. Józef Kulisiewicz, Jacek Łojek. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 2002. ISBN 83-7073-121-X.
  • Zbigniew Anusz: Mikrobiologia i parazytologia lekarska. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1986. ISBN 83-200-0686-4.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Pasterns.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Shaved pasterns on the fore legs of a domestic horse
2014 Klacz i źrebię 01.jpg
Autor: Jacek Halicki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Klacz i źrebię
Muybridge race horse animated.gif
Animated sequence of a race horse galloping. Photos taken by Eadweard Muybridge (died 1904), first published in 1887 at Philadelphia (Animal Locomotion).
Budowa konia.jpg
Opis budowy konia na przykładzie ryciny oraz książki "Koń..." Tima Hawcrofta, Warszawa 1996
Trot animated.gif
Autor: Photos and animation by User:Waugsberg, Licencja: CC BY 2.5
Andalusian horse trotting with rider
Układ kostny konia domowego.png
Autor: , Licencja: CC-BY-SA-3.0
Morphology and Locomotive system of Equus Callibus (a common horse).
Horse anatomy posterior view.jpg
Animal anatomical engraving from Handbuch der Anatomie der Tiere für Künstler' - Hermann Dittrich, illustrator.
Biandintz eta zaldiak - modified2.jpg
Autor: Mikel Ortega from Errenteria, Basque Country, Spain, with a retouche by Richard Bartz. See the original file here., Licencja: CC BY-SA 2.0
Konie na górze Bianditz, w Nawarrze, w Hiszpanii.
20181129 White Horse.jpg
Autor: Flocci Nivis, Licencja: CC BY-SA 4.0
A portrait shot of a white horse.
Thermogram horse hooves Maria Soroko 4.7.2017.jpg
Autor: Maria Soroko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Termogram kopyt konia
Tambo valley races 2006 edit.jpg
Autor: User:Fir0002, Licencja: GFDL 1.2
Tambo Valley Horse Races 2006