Kościół św. Marcina w Tarnowskich Górach-Starych Tarnowicach (stary)

Kościół św. Marcina w Starych Tarnowicach

nr rej.: – A/638/66 z dnia 02.05.1966 (woj. katowickie)[1][2][3] – A/732/2020 z dnia 13.11.2020 (woj. śląskie)[4]
kościół filialny
Widok od południowego wschodu (2020)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Tarnowskie Góry (Stare Tarnowice)
Adres	ul. Niedziałkowskiego 2
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	św. Marcina Biskupa i Wyznawcy w Starych Tarnowicach
Wezwanie	św. Marcina
Wspomnienie liturgiczne	11 listopada
Historia Data rozpoczęcia budowy przed 1400 (1397?[5]) Data zakończenia budowy 1400[5], 1707 (przebudowa) Data poświęcenia 10 czerwca 1708[6] Poprzednie wyznanie luteranizm (w latach 1570–1608[7]) Fundator Sambor
Dane świątyni Styl gotyk, barok Świątynia • materiał bud. • kamień wapienny i cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Liczba naw 1
Położenie na mapie Tarnowskich Gór Kościół św. Marcina
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kościół św. Marcina
Położenie na mapie województwa śląskiego Kościół św. Marcina
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Kościół św. Marcina
50°26′22,7″N 18°49′14,2″E/50,439639 18,820611

Kościół św. Marcina w Tarnowskich Górach-Starych Tarnowicach – XV-wieczny kościół znajdujący się w Tarnowskich Górach, na terenie dzielnicy Stare Tarnowice przy ulicy Niedziałkowskiego 2^[2]; najstarszy kościół na obszarze tego miasta^[8].

Wraz z otaczającym go cmentarzem oraz ogrodzeniem stanowi zespół wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego (nr rej. A/732/2020 z dnia 13 listopada 2020 roku)^[4]; wcześniej wpisany był również do rejestru zabytków województwa katowickiego (nr rej. A/638/66 z dnia 2 maja 1966 roku)^[1].

Historia

Kościół św. Marcina wraz z cmentarzem – widok od zachodu (2020)

Kościół św. Marcina w Tarnowicach (Starych) znajduje się w samym centrum dawnej wsi, nieopodal gródka będącego siedzibą jej właścicieli^[9]. Zbudowany został najprawdopodobniej pod koniec XIV lub na początku XV stulecia, lecz dokładna data nie jest znana^[10]. Jego ufundowanie przypisuje się rycerzowi Samborowi, wzmiankowanemu w źródłach między 1369 a 1415 rokiem^[5][7][11]. Natomiast w kruchcie kościelnej wieży znajduje się epigraf z informacją, że została wzniesiona w 1400 roku (a wyremontowana w 1728). Świątynia pierwotnie stanowiła filię kościoła w Reptach^[8]. Taki stan rzeczy trwał do 15 kwietnia 1415 roku, kiedy to biskup krakowski, Wojciech Jastrzębiec, erygował parafię tarnowicką^[6].

W latach 1570–1608 była własnością gminy luterańskiej^[7].

W 1707 roku kościół został przebudowany z inicjatywy ówczesnych właścicieli Tarnowic, rodzeństwa Ohm-Januszewskich: Wacława i Felicji Anny Hunter de Grandon (nazwisko po mężu). Pracami kierował tarnogórski murarz Mikołaj Kołodziej^[8]. Do prezbiterium dobudowano wówczas absydę, wnętrze nakryto nowym ceglanym sklepieniem kolebkowym z lunetami oraz rozbudowano zakrystię. Od strony północnej do nawy dobudowano barokową kaplicę św. Wacława (pierwotnie św. Anny), w podziemiach której przygotowano kryptę grobową dla Hunter de Grandonów i Ohm-Januszewskich herbu Bełty (w późniejszym okresie chowano tam również księży parafii św. Marcina)^[7][8][12]. Zmieniono również nieco kształt dachu oraz wykonano cenne polichromie^[7]. W podniebieniu łuku tęczowego do dziś widnieje napis fundacyjny w formie chronostychu z herbami głównej fundatorki^[8]. Rok później kościół został ponownie konsekrowany przez biskupa Michała Szembeka^[7].

Wnętrze kościoła (2016)

We wrześniu 1728 roku miał miejsce wspomniany remont wieży, podczas którego zmieniono hełm^[7]. Dwadzieścia jeden lat później od południa dobudowano, z fundacji Szymona Brzózki, kaplicę św. Jana Nepomucena^[12] i wykonano remont chóru. W 1800 roku ponownie wyremontowano wieżę, a także sygnaturkę. Dwadzieścia lat później emporę nad zakrystią zamurowano, a w 1886 roku wykonano wejście do zakrystii od zewnątrz^[7].

Na początku XX wieku, w 1909 roku świątynię zamknięto ze względu na jej zły stan techniczny. W latach 1912–1914 na zlecenie proboszcza parafii tarnowickiej, księdza Ludwika Spohra^[13], przeprowadzono remont kościoła i prace konserwatorskie, podczas których w kruchcie wieży odkryto łaciński epigraf o treści HAEC TURRIS EXTRUCTA 1400 / INNATA A.D. 1728 MENSIS 7 BRIS^[7][14]. Kolejne prace konserwatorskie miały miejsce w latach 1969–1970 (przełożenie gontu), 1971 (remont kaplicy św. Wacława) i 1982 (kolejny remont dachu)^[7] i 2001–2002^[15].

Po wybudowaniu w latach 1899–1902 nowej, neogotyckiej świątyni, stary kościół św. Marcina pełni do dnia dzisiejszego funkcję kościoła filialnego i kaplicy cmentarnej^[6].

W Barbórkę 4 grudnia 2020 roku na placu przed kościołem św. Marcina odsłonięto kolejny z serii pomników tarnogórskich gwarków, tym razem według projektu Jerzego Liska^[16].

Architektura

Północna fasada kościoła z (od lewej): sygnaturką, wieżą oraz kaplicą św. Wacława (2020)

Kościół orientowany, murowany, zbudowany z kamienia wapiennego łamanego na zaprawie wapienno-piaskowej (w prezbiterium i nawie) i cegły, częściowo otynkowany^[7][8].

Bryła budynku harmonijna, rozczłonkowana, o zróżnicowanej wysokości. Nawa z okresu gotyckiego, dwuprzęsłowa, wybudowana na rzucie prostokąta, oszkarpowana. Prezbiterium jest nieco węższe, trójprzęsłowe i trójbocznie zamknięte. Pierwotnie zamknięte było ścianą prostą^[8], po przebudowach wydzielone łukiem tęczowym, na którym znajdują się inskrypcje z datami budowy i remontów. Po północnej stronie prezbiterium znajduje się zakrystia^[7][17].

Po obu stronach nawy znajdują się dobudowane w XVIII wieku kaplice: po stronie północnej kaplica św. Wacława (na planie koła, od wewnątrz na rzucie kwadratu o łukowato wygiętych bokach, z kryptą grobową w podziemiach; nakryta kopułą z latarnią), a po stronie południowej kaplica św. Jana Nepomucena. Otwierają się one przejściami zamkniętymi od góry pełnymi łukami. Od strony zachodniej do nawy przylega kwadratowa wieża z kruchtą, a od strony północnej – niewielki przedsionek^[17][8][7]. W narożniku budynku, pomiędzy wieżą a ścianą północną nawy przylega ćwierćkolista wieżyczka schodowa^[17].

Figurka św. Urbana w murze otaczającym kościół (2016)

Kruchta i kaplica św. Jana Nepomucena sklepione są krzyżowo, natomiast w nawie, prezbiterium, zakrystii i krypcie grobowej występują sklepienia kolebkowe (w nawie i prezbiterium z ceglanymi lunetami)^[7].

Wnętrze kaplicy św. Wacława podzielone częściowo podciętymi, przełamanymi w narożnikach pilastrami toskańskimi^[17].

Podłogi kościoła św. Marcina są głównie kamienne, okna (półkoliście zamknięte^[17]) i drzwi zróżnicowane (w tym współczesne); do kruchty prowadzą z nawy drzwi z gotyckimi okuciami z XV wieku^[8]. Po stronie zachodniej nawy znajduje się drewniany chór o zdobionej balustradzie, wsparty na słupach^[7].

Dach nad nawą jest dwuspadowy, nad prezbiterium zaś trójspadowy. Wieża i kaplica św. Wacława oraz sygnaturka nakryte są cebulastymi hełmami^[7]. Dach nawy, prezbiterium, zakrystii, kaplic, kopuła oraz hełm wieży, a także sygnaturki pokryte są gontem^[8].

Wokół świątyni rozciąga się niewielki cmentarz (na którym nastąpiła wymiana nagrobków), całość otoczona jest murem z kamienia wapiennego. Brama wejściowa na teren zespołu znajduje się od strony zachodniej, na osi kościoła; w północnej części muru znajduje się niewielka furtka. W południowo-zachodnim narożniku cmentarza składzik i kapliczka z figurą św. Jerzego. Wzdłuż muru od strony zachodniej i północnej zachowany starodrzew stanowiący pozostałości dawnych nasadzeń^[7]. W murze od strony zachodniej nisza z figurką św. Urbana^[18].

Wyposażenie

We wnętrzu kościoła zachował się między innymi barokowy ołtarz główny z połowy XVII wieku z rzeźbami św. Stanisława biskupa i św. Wojciecha, dwiema predellami i obrotowym tabernakulum z XVIII stulecia^[18][19]. W kruchcie świątyni znajdują się natomiast: prosta kamienna kropielnica gotycka^[8] oraz dwie barokowe kropielnice marmurowe przyścienne z XVIII wieku^[7][19]. Oprócz tego we wnętrzu kościoła mieści się barokowa chrzcielnica, również z XVIII stulecia^[7], oraz XVII-wieczna szafka ścienna na oleje^[19]. Warte uwagi są również obrazy, w tym jedna z najstarszych kopii obrazu Matki Boskiej Piekarskiej, malowana na desce, pochodząca z 2. połowy XVII wieku^[7][19][18], a także obraz przedstawiający św. Marcina ofiarującego płaszcz żebrakowi (pocz. XIX w.), święci Józef, Jan i Antoni (1. połowa XIX w.), święci Piotr i Paweł (ok. poł. XIX w.), Matka Boska ze świętym Dominikiem i świętą Klarą (XIX w.), poza tym dwa blaszane krucyfiksy z XIX wieku, figura św. Jana Nepomucena z wieku XVIII, a niegdyś również dwie barokowe rzeźby św. Zygmunta i św. Ludwika z XVII stulecia (obecnie skradzione)^[19][20].

Freski i inskrypcje

Sklepienie nawy oraz łuk tęczowy kościoła z licznymi XVIII-wiecznymi freskami (2016)

Podczas remontu świątyni przeprowadzonego w 1707 roku ściany prezbiterium, nawy i kaplicy św. Wacława zostały pokryte freskami o wysokim poziomie artystycznym^[18]. Przedstawiają one sceny figuralne w polach ograniczonych listwami stiukowymi, a pomiędzy poszczególnymi polami obecne są motywy roślinne^[19].

W prezbiterium tematem malowideł stały się sceny z życia św. Marcina (w lunetach i na osi sklepienia) oraz postacie św. Mikołaja, św. Stanisława biskupa, św. Wojciecha i św. Augustyna (w polach między lunetami). W lunetach absydy oraz pośrodku sklepienia znajdują się wizerunki monstrancji, adorujących aniołów oraz Ducha Świętego pod postacią gołębicy. W podniebieniu tęczy napis fundacyjny z datą zawartą w chronostychu^[a]. W środku sklepienia nawy umieszczone herby fundatorki kościoła oraz dotąd nierozszyfrowany skrót złożony z liter C. H. A. F. H. V. G. S. S. R. O.^[13], a oprócz tego wizerunki św. Felicji, NMP Niepokalanie Poczętej, św. Józefa z Dzieciątkiem oraz Dawida. W lunetach sklepienia nawy wizerunki czterech ewangelistów, a między lunetami po stronie kaplicy św. Wacława i przy osi sklepienia postacie świętych – Jana Nepomucena, Anny, Elżbiety, Jerzego, Katarzyny Aleksandryjskiej i Cecylii – oraz scena Pokłonu Trzech Króli. Między lunetami przy kaplicy św. Jana Nepomucena przedstawione postaci aniołów^[19].

W kaplicy św. Wacława znajdują się natomiast przedstawienia samego świętego, herb fundatorów (Bełty), wizerunek św. Michała, scena nawiedzenia św. Elżbiety, męczeństwo niezidentyfikowanej świętej oraz cztery tonda pejzażowe^[8].

W kaplicy św. Jana Nepomucena obecna późnobarokowa polichromia z około 1740 roku, o dużo słabszym poziomie artystycznym^[8]. Na czterech kartuszach na sklepieniu przedstawione zostały sceny z życia świętego (m.in. spowiedź królowej oraz śmierć świętego), pomiędzy nimi dekoracje ornamentalne, zaś na ścianach namalowano iluzjonistyczną architekturę^[8][19].

W ścianie tęczy od strony nawy nowsze, pochodzące z czasu remontu świątyni w 1914 roku, wizerunki św. Jana oraz Matki Boskiej Bolesnej adorujących krzyż. Pomiędzy tymi przedstawieniami napis, również z 1914 roku, wykonany na zlecenie ks. proboszcza Ludwika Spohra, upamiętniający najważniejsze daty z historii kościoła^[b][13].

Do 1982 roku nad zakrystią od strony wschodniej istniał epigraf odciśnięty w tynku pokrywającym mur z zewnątrz. Został on zniszczony podczas przeprowadzonego w tym roku remontu, a informował o pracach budowlanych wykonanych w 1707 roku przez zespół tarnogórskich rzemieślników z Mikołajem Kołodziejem na czele. Była to jedyna inskrypcja w kościele sw. Marcina zapisana w języku polskim (wszystkie pozostałe są łacińskie)^[14].

• Wybrane freski z kościoła św. Marcina w Starych Tarnowicach (zdj. 2016)
• 

  Dawid

• 

  św. Cecylia

• 

  św. Felicja

• 

  św. Katarzyna

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Aleksandra Bednarska: Zespół kościoła parafialnego pw. św. Marcina, Tarnowskie Góry (pol.). zabytek.pl, 2015-12-06. [dostęp 2020-12-15].
• Szymon Bijak: Ósma figura gwarka w Tarnowskich Górach stanęła przy kościele św. Marcina. Jak wygląda? (pol.). Dziennik Zachodni, 2020-12-15. [dostęp 2020-12-28].
• Marian Broniec, Ryszard Bednarczyk, Arkadiusz Czech, Mieczysław Filak, Krzysztof Gwóźdż, Jan Hahn, Marek Kandzia, Alicja Kosiba-Lesiak, Zofia Krzykowska, Dominik Ochman, Marek Panuś, Przemysław Rubacha, Anna Sopuch, Gabriela Szubińska, Marek Wojcik, Roman Wolniszewski: Przewodnik Tarnowskie Góry. Tarnowskie Góry: Drukpol sp.j., 2009. ISBN 978-83-61458-36-4.Sprawdź autora:15.
• Jan Drabina: Okręg tarnogórski przed założeniem miasta. W: Historia Tarnowskich Gór. red. Jan Drabina. Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Gminna Ewidencja Zabytków (pol.). BIP – Urząd Miejski w Tarnowskich Górach, 2019-10-04. [dostęp 2020-08-07].
• Historia Rzymskokatolickiej Parafii św. Marcina w Tarnowskich Górach – Starych Tarnowicach (pol.). Parafia św. Marcina w Tarnowskich Górach. [dostęp 2020-12-19].
• Zofia Krzykowska: Lata II wojny światowej i powojennego półwiecza. Substancja zabytkowa miasta, jej stan i zagrożenia. W: Historia Tarnowskich Gór. red. Jan Drabina. Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Zofia Krzykowska: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Najstarsze zabytki sztuki i architektury. W: Historia Tarnowskich Gór. red. Jan Drabina. Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Parafia św. Marcina w Starych Tarnowicach (pol.). Kuria Diecezjalna w Gliwicach. [dostęp 2020-12-15].
• Ignacy Płazak, Jan Przała: Katalog zabytków sztuki w Polsce. red. Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek. T. VI: (województwo katowickie). Cz. zeszyt 12: (powiat tarnogórski). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 1968. ISBN 83-86293-37-3.
• Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim (stan na 31 grudnia 2020 r.) (pol.). Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2021-02-03]. [zarchiwizowane z tego adresu].
• Rejestr zabytków w Tarnowskich Górach (pol.). Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach. [dostęp 2020-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-10)].
• Marek Wroński. Inskrypcje w „starym” kościele pw. Św. Marcina w Tarnowicach Starych. „Zeszyty Tarnogórskie”. 1, 1986. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. ISSN 0860-3693 (pol.). 
• Marek Wroński. Uwagi o kształtowaniu się zabytkowego zespołu kościelnego w Tarnowicach Starych. „Zeszyty Tarnogórskie”. 3, 1987. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. ISSN 0860-3693 (pol.). 
• Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków województwa śląskiego w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 3 marca 2021 r. (pol.). Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach. [dostęp 2021-04-14]. [zarchiwizowane z tego adresu].