Kościół św. Tomasza w Lipsku

Kościół św. Tomasza w Lipsku
Thomaskirche (Leipzig)
kościół parafialny
Ilustracja
Kościół św. Tomasza
Państwo

 Niemcy

Kraj związkowy

 Saksonia

Miejscowość

Lipsk

Wyznanie

luterańskie

Kościół

Ewangelicko-Luterański Kościół Krajowy Saksonii

Parafia

Evangelisch-Lutherische Kirchgemeinde St. Thomas Leipzig

Wezwanie

św. Tomasza

Położenie na mapie Saksonii
Mapa konturowa Saksonii, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Tomasza w Lipsku”
Położenie na mapie Niemiec
Mapa konturowa Niemiec, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Tomasza w Lipsku”
Ziemia51°20′21″N 12°22′21″E/51,339167 12,372500

Kościół św. Tomasza w Lipsku (niem. Thomaskirche (Leipzig)[1]) – kościół położony w Lipsku (kraj związkowy Saksonia) przy ul. Thomaskirchhof 18.

Kościół św. Tomasza w Lipsku jest jednym z dwóch głównych kościołów Lipska, znanym jako miejsce działalności Johanna Sebastiana Bacha i chóru chłopięcego św. Tomasza (niem. Thomanerchor) – najstarszego chóru chłopięcego w Niemczech (założonego w 1212)[2].

Historia

W latach 1212–1222 przebudowano starszy kościół targowy (Marktkirche) na kolegiatę nowego klasztoru św. Tomasza ojców augustianów. Minnesinger Heinrich von Morungen prawdopodobnie podarował klasztorowi relikwie św. Tomasza, które przywiózł ze sobą z Indii. Pozostałości romańskiej budowli odsłonięto przy okazji przeprowadzonych wykopalisk archeologicznych.

2 grudnia 1409 w klasztorze św. Tomasza założono Uniwersytet w Lipsku.

W latach 1482–1496 pod nadzorem architektów C. Rodera i Conrada Pflügera dokonano przebudowy kościoła w stylu późnogotyckim. 10 kwietnia 1496 biskup Merseburga Thilo von Trotha na nowo poświęcił kościół św. Tomasza.

24 czerwca 1519 miała miejsce pierwsza polemika pomiędzy Marcinem Lutrem a konserwatywnym teologiem i obrońcą tradycyjnego katolicyzmu Janem Mayerem von Eckiem.

25 maja 1539, w święto Zesłania Ducha Świętego, kazanie w kościele wygłosił Marcin Luter. Oznaczało to zwycięstwo reformacji w Lipsku i okolicach. W 1570 Hieronymus Lotter zbudował w kościele renesansowe empory.

W przeciągu wieków kościół kilkakrotnie przebudowywano i rozbudowywano. Najważniejszą dobudową była renesansowa wieża. Ostateczny kształt uzyskała ona w 1702. Od tamtego czasu architektura kościoła św. Tomasza nie uległa zmianie.

Widoczną ingerencją w architekturę kościoła była jednak renowacja, przeprowadzona w latach 1884–1889. Oznaczała ona usunięcie całego barokowego wyposażenia, szczególnie z czasów gdy w kościele działał Johann Sebastian Bach (1723-1750). Wnętrzu nadano wówczas wystrój neogotycki. Z tamtego czasu pochodzi też bogata w detale fasada zachodnia i wbudowany w nią tzw. portal Mendelssohna.

W 1908 przed wejściem do kościoła ustawiono pomnik Johanna Sebastiana Bacha dłuta Carla Seffnera. Na wapiennym postumencie wyryto napis: "JOHANN SEBASTIAN BACH 1723-1750"[3]. Inny pomnik Bacha, starszy, zbudowany w 1843 przy wsparciu Felixa Mendelssohna, znajduje się na skwerze nieopodal kościoła.

Podczas ataków lotniczych 4 grudnia 1943 została uszkodzona wieża kościelna. W 1950 z okazji 200. rocznicy śmierci Johana Sebastiana Bacha przeniesiono jego szczątki ze zniszczonego kościoła św. Jana do kościoła św. Tomasza.

Zdjęcie frontu kościoła wykonane w 1957 roku.

W 1990 po zjednoczeniu Niemiec przeprowadzono w kościele zakrojone na szeroką skalę prace restauracyjne. Zakończyły się one w dużej mierze 28 lipca 2000 – w 250. rocznicę śmierci Johanna Sebastiana Bacha. Kościół otrzymał wówczas nowe organy, tzw. organy bachowskie.

Chór św. Tomasza

W 1212 z inicjatywy margrabiego Miśni Dytryka I założono szkołę i chór chłopięcy św. Tomasza (Thomanerchor ), najstarszy chór chłopięcy w Niemczech. Na przestrzeni dziejów renomowany urząd kantora chóru piastowali coraz bardziej znaczący kompozytorzy i muzycy, w tym Johann Sebastian Bach (1723–1750).

Architektura

Wygląd zewnętrzny

Kościół św. Tomasza to późnogotycka świątynia halowa o długości 76 m, szerokości 25 m i wysokości 18 m.

Dach kościoła jest niezwykle stromy – kąt pochylenia wynosi 63°, i największy w Saksonii (powierzchnia 2520 m2[4]). Wysokość kalenicy wynosi 45 m. Wnętrze dachu składa się z siedmiu poziomów. Wieża kościelna ma wysokość 68 m[5].

Wystrój wnętrza

Wnętrze kościoła

Sklepienie naw jest krzyżowo-żebrowe.

Ołtarz główny

Gotycki ołtarz główny znajdował się pierwotnie w uniwersyteckim kościele św. Pawła, który wyburzono w 1968. Uratowany wówczas ołtarz wstawiono w 1993 do kościoła św. Tomasza.

Nagrobek Bacha

Epitafia i nagrobki

Wśród elementów wystroju wnętrza wyróżniają się: późnogotycki nagrobek Hermanna von Harras z Lichtenwalde (prawdopodobnie z lat 1480–1490), epitafium D. Leichera (1612) i marmurowa chrzcielnica (1614–1615) a także wiele brązowych płyt nagrobnych z najstarszą N. Selneckera (1592).

Organy

Pierwsze organy w kościele są poświadczone już w XIV w. W 1489 wzmiankowane są w dokumentach "małe organy". W 1511 zbudowano na zachodniej emporze wielkie organy, które w 1601 zastąpił trzymanuałowy instrument zbudowany przez Johanna Lange z Kamenz. W 1773 pojawiły się w kościele kolejne organy (12 maja 1789 grał na nich Wolfgang Amadeus Mozart). Instrument ten zastąpiły w 1889 organy Sauera. W 1639 zbudowano organy na nowej emporze (tzw. jaskółcze gniazdo) ponad łukiem tęczowym. W 1740 zlikwidowano je. W 1967 zakład organmistrzowski Karl Schuke Berliner Orgelbauwerkstatt zbudował nowe organy na emporze północnej, zastąpione w 2000 przez organy Woehla.

Organy Sauera
Organy Sauera na emporze zachodniej

Kościół św. Tomasza ma obecnie dwa duże organy: starsze z nich, romantyczny instrument zbudowany w latach 1885–1889 przez Wilhelma Sauera miał pierwotnie ponad 63 głosy (ich liczba wzrosła w 1908 do 88), podzielonych na trzy manuały i pedał[6]. Organy te nadają się idealnie do wykonywania muzyki Maxa Regera. Odrestaurowano je w 2005 przywracając im pierwotne brzmienie z 1908.

Organy Sauera mają 88 głosów podzielonych na 3 manuały i pedał i następującą dyspozycję (od 1908)[7]:

Manual I C-a3Manual II C-a3Manual III (Schwellwerk) C-a3Pedal C-f1

Principal 16'
Bordun 16'
Principal 8'
Geigenprincipal 8'
Doppelflöte 8'
Flûte harmonique 8'
Flauto dolce 8'
Gemshorn 8'
Gedackt 8'
Quintatön 8'
Viola di Gamba 8'
Dulciana 8'
Quinte 51/3′
Octave 4'
Rohrflöte 4'
Gemshorn 4'
Violini 4'
Octave 2'
Rausquinte II
Mixtur III
Cornett II–IV
Scharf V
Groß-Cymbel IV
Trompete 16'
Trompete 8'

Salicional 16'
Gedackt 16'
Principal 8'
Flûte harmonique 8'
Konzertflöte 8'
Rohrflöte 8'
Gedackt 8'
Schalmei 8'
Salicional8'
Harmonica 8'
Dolce 8'
Octave 4'
Flaute dolce 4'
Salicional 4'
Quinte 22/3′
Piccolo 2'
Cornett III
Mixtur IV
Cymbel III
Tuba 8'
Clarnette 8'

Lieblich Gedackt 16'
Gamba 16'
Principal 8'
Spitzflöte 8'
Flûte d’amour 8'
Gemshorn 8'
Gedackt 8'
Quintatön 8'
Viola 8'
Aeoline 8'
Voix céleste 8'
Praestant 4'
Traversflöte 4'
Fugara 4'
Quinte 22/3′
Flautino 2'
Harmonia aetheria III
Trompette harmonique 8'
Oboe 8'

Majorbass 32'
Untersatz 32'
Principal 16'
Contrabass 16'
Subbass 16'
Lieblich Gedackt 16'
Gemshorn 16'
Violon 16'
Salicetbass 16'
Quintbass 102/3′
Principal 8'
Offenbass 8'
Bassflöte 8'
Gemshorn 8'
Cello 8'
Dulciana 8'
Octave 4'
Flauto dolce 4'
Contraposaune 32'
Posaune 16'
Fagott 16'
Trompete 8'
Clarine 4'

  • Połączenia: II/I, III/I, III/II, I/P, II/P, III/P.
  • Wspomaganie gry: mezzoforte, forte, tutti, rohrwerke, pedał: piano, mezzoforte, forte i tutti z wyłącznikiem, wyłącznik registru ręcznego, trzy dowolnie ustawiane kombinacje, pedał crescendo z wyłącznikiem
  • Traktura gry i traktura rejestrowa: pneumatyczno-rurkowa
  • Dźwięk wzorcowy: a1= 440 Hz, równomiernie temperowany
Organy Woehla
Organy Woehla na emporze północnej

Ponieważ organy Sauera do wykonywania utworów Johanna Sebastiana Bacha nadawały się tylko w ograniczonym zakresie, w roku Bachowskim 2000 organmistrz Gerald Woehl zbudował nowe organy, zamontowane na północnej emporze, naprzeciwko tzw. okna Bachowskiego. Ich dźwięk bardziej naturalnie oddaje brzmienie muzyki organowej z czasów baroku. Organy te mają 61 głosów (ok. 5000 piszczałek) podzielonych na cztery manuały i pedał i nawiązują do tradycji XVIII-wiecznej środkowoniemieckiej sztuki budowania organów. Kształt szafy organowej jest inspirowany obudową organów z kościoła św. Pawła, na których grywał swego czasu Johann Sebastian Bach. Organy Woehla mają możliwość przełączania wysokości stroju. Od 2006 w kościele znajduje się również pozytyw skrzyniowy, przeznaczony do realizacji basso continuo, także zbudowany w warsztacie Geralda Woehla.

Organy Woehla mają następującą dyspozycję (od 2000):

I Brustwerk C-f3II Hauptwerk C-f3III Oberwerk C-f3IV Echo C-f3Pedal C-f1

Grob Gedackt 8'
Klein Gedackt 4'
Principal 2'
Super Gemßhörnlein 2'
Quint-Sexta II
Sieflit 1'

Bordun 16'
Principal 8'
Violdagamba 8'
Rohrflöth 8'
Quinta 6'
Octav 4'
Nassatquint 3'
Superoctav 2'
Queerflöth 2'
Sesquialtera III
Mixtur VI
Cimbel III
Fagott 16'
Trombetta 8'

Quintaden 16'
Prinzipal 8'
Gedackt 8'
Gemßhorn 8'
Flauta doux 8'
Octav 4'
Hohlflöth 4'
Hohlquint 3'
Superoctav 2'
Plickflöth 2'
Sesquialtera III
Scharff IV
Vox Humana 8'
Hautbois 8'
Tremulant

Barem 16'
Still Gedackt 8'
Quintaden 8'
Principal 8'
Nachthorn 4'
Spitzflöth 4'
Spitzquint 4'
Octav 2'
Schweitzerflöth 2'
Rauschquint 11/2′
Superoctävlein 1'
Cimbel III
Regal 8'

Großer Untersatz 32'
Prinzipal 16'
Violon 16'
Sub Bass 16'
Octav 8'
Gedackt 8'
Quintaden 8'
Superoctav 4'
Bauerflöth 8'
Mixtur VI
Posaun Bass 32'
Posaun Bass 16'
Trombet 8'
Cornet 2'
Glockenspiel 2'

  • Połączenia: III/II, IV/II, II/P, III/P.
  • tremolo dla wszystkich klawiatur
  • Glockenspiel
  • Dwa cymbelsterny
  • Vogell Geschrey (ptasi śpiew)

Wiatrownica:

    • Cztery miechy klinowe
  • Dźwięk wzorcowy:
    • a1=465 Hz (ton zwykły) oder 1= 415 Hz (ton barokowy)
    • nierównomiernie temperowany (według Johanna Georga Neidhardta)
  • Kammerkoppel dla wszystkich klawiatur

Zakres tonu barokowego: manuały C–f3, pedał C–f1 Zakres tonu zwykłego: manuały CD–f3, pedał CD–f1

Dzwony

Na wieży kościelnej wiszą 4 dzwony:

  1. Największy z nich, Gloriosa, dzwoni tylko z okazji głównych świąt. Został on odlany w 1477 w ludwisarni Theodericusa Reinharda. Wazy 5200 kg, ma 204 cm średnicy i wysokość tonu a0.
  2. Drugi z dzwonów został odlany w 1574 w ludwisarni Wolfa Hilligera i ma wysokość tonu c1.
  3. Trzeci pod względem wielkości dzwon, Mönchs- oder Beichtglocke, został odlany w 1634 przez Jakoba Königa i ma wysokość tonu d1; służy również do wybijania godzin.
  4. Czwarty dzwon bije na modlitwy. Został odlany w 1585 przez Christophorusa Grosa i ma wysokość tonu d2.

Dźwięk dzwonów jest przytłumiony z powodu krótkich, stalowych jarzem, na których są zawieszone. W latarni wieży wisi oddzielny dzwon służący do wybijania kwadransów. Został on odlany w ludwisarni Glockengießerei Schilling w Apoldzie według wzoru swego poprzednika z 1539.

Muzyka w kościele

Pomnik Bacha przed kościołem

W kościele dają regularne koncerty chór św. Tomasza i Orkiestra Gewandhaus: w piątki o 18.00, w soboty o 15.00 i w niedziele o 9.30 podczas nabożeństw. Przy specjalnych okazjach i podczas świąt wykonywane są przeważnie dzieła Johanna Sebastiana Bacha i Felixa Mendelssohna.

W kościele miało miejsce wiele prawykonań dzieł Johanna Sebastiana Bacha. Mendelssohnowi zawdzięcza muzyka Bacha swój wielki powrót na sceny koncertowe, ponieważ po śmierci twórcy pozostawała ona praktycznie nieznana szerszej publiczności. Wielkim sukcesem stało się wykonanie w 1829 pod kierunkiem Mendelssohna Pasji według św. Mateusza Bacha; było to pierwsze wykonanie tego utworu od śmierci kompozytora. Wspomniany koncert zapoczątkował trwające do dzisiaj zainteresowanie muzyką Bacha oraz przyczynił się do powiększenia sławy samego Mendelssohna, którego druga symfonia, Lobgesang miała swoje prawykonanie również w kościele św. Tomasza.

Stowarzyszenie Thomaskirche-Bach 2000 e.V.

Stowarzyszenie Thomaskirche-Bach 2000 e.V. zostało powołane do życia w 1997 z inicjatywy Johannesa Richtera. Od tamtego czasu wsparło ono parafię św. Tomasza kwotą 5,5 miliona euro. Stowarzyszenie liczy ponad 300 członków na całym świecie.

Celem stowarzyszenia jest[8]:

  1. utrzymanie kościoła św. Tomasza, co kosztuje ok. 180 000 euro rocznie;
  2. utrzymanie zabytkowego budynku (Thomashaus) zbudowanego w 1904 na miejscu dawnej szkoły św. Tomasza. Na jego remont i restaurację potrzeba ok. 80000 euro;
  3. pielęgnowanie muzyki kościelnej, w tym spuścizny Johanna Sebastiana Bacha.

W celu dodatkowego pozyskania środków na w/w cele powołano do życia komercyjne przedsięwzięcie pod nazwą Thomaskirche-Bach 2000 Marketing GmbH prowadzące sklep Thomasshop przy kościele. Sprzedawane w nim są m.in. książki, płyty CD i DVD z muzyką kościelną, pamiątki, tekstylia dziecięce i różne akcesoria związane z kościołem. Sumy uzyskane ze sprzedaży są przeznaczane na potrzeby kościoła.

Uwagi

Przypisy

  1. ↑ Thomaskirche Leipzig: Thomaskirche Leipzig (niem.). [dostęp 2010-11-28].
  2. ↑ Leipzig online: KURZE GESCHICHTE DES THOMANERCHORES (niem.). [dostęp 2010-11-28].
  3. ↑ Teresa Torańska, Andrzej Górkot: Lipsk i okolice. Wyd. 1. Warszawa: KAW RSW "Prasa-Książka-Ruch", 1977, s. 16.
  4. ↑ Teresa Torańska, Andrzej Górkot: Lipsk i okolice. Wyd. 1. Warszawa: KAW RSW "Prasa-Książka-Ruch", 1977, s. 15.
  5. ↑ Thomaskirche Leipzig: Thomaskirche Leipzig - Bauwerk (niem.). [dostęp 2010-11-28].
  6. ↑ Thomaskirche Leipzig: Orgeln (niem.). [dostęp 2010-11-30].
  7. ↑ Dyspozycja organów została opracowana na podstawie stron: Wirtualne Centrum organowe – Słownik terminów organowych https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php i Gdańskie Organy – Organy Katedry w Oliwie, autor Marek Michalak https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php https://web.archive.org/web/20120315132930/http://www.gdanskie-organy.com/organs.php?lang=pl&loc=oliwa&tab=stoplist. Wynika z nich, iż w polskiej terminologii obowiązuje terminologia niemiecka, jakkolwiek niektóre nazwy instrumentów mogą być tłumaczone na jęz. polski, jeżeli mają odpowiedniki.
  8. ↑ Verein Thomaskirche-Bach 2000 e.V. - Internationaler Freundeskreis: Orgeln (niem.). [dostęp 2010-12-01].

Bibliografia

  • Christian Wolff (red.): Die Orgeln der Thomaskirche zu Leipzig. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt, 2005. ISBN 3-374-02300-2. (niem.)
  • Christian Wolff (red.): Die Thomaskirche zu Leipzig. Ort des Glaubens, des Geistes, der Musik. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt, 2004. ISBN 3-374-02169-7. (niem.)
  • Christian Wolff (red.): St. Thomas Church in Leipzig. A Place of Faith, Spirit and Music. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt, 2004. ISBN 3-374-02190-5. (ang.)
  • Christian Wolff (red.): Die Thomaskanzel. Orientierung zwischen Zweifel und Gewissheit. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt, 2004. ISBN 3-374-02122-0. (niem.)
  • Martin Petzoldt: St. Thomas zu Leipzig. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt, 2000. ISBN 3-374-01842-4. (niem.)
  • Stefan Altner: Thomanerchor und Thomaskirche. Historisches und Gegenwärtiges in Bildern. Taucha: Tauchaer Verlag, 1998. ISBN 3-910074-84-7. (niem.)
  • Gunter Hempel: Episoden um die Thomaskirche und die Thomaner. Taucha: Tauchaer Verlag, 1997. ISBN 3-910074-67-7. (niem.)
  • Josef Adamiak, Rudolf Pillep: Zabytki architektury i sztuki NRD. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1989, s. 234–235. ISBN 83-213-3410-5.
  • Carl Niedner: Das Patrozinium der Augustiner-Chorherren-Stiftskirche St. Thomae zu Leipzig. Untersuchungen zur Frühgeschichte der Bach-Kirche und der Leipziger Altstadt. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut, 1952. ISBN 3-422-02028-4. (niem.)

Linki zewnętrzne

  • Thomaskirche Leipzig: strona oficjalna (niem.). www.thomaskirche.org. [dostęp 2010-11-28].

Media użyte na tej stronie

Germany location map.svg
Autor: NordNordWest, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Germany (Wp article: en:Germany)
Saxony location map G.svg
Autor: Hanhil based on work by TUBS, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map Saxony, showing position of Saxony within Germany. Geographic limits of the map:
Leipzig-ChurchStThomas-Interior.jpg
This image has been taken by Wikipedia-ce in late december of 2005 and is public domain. It shows the interior of the church St. Thomas in Leipzig, Germany.
Leipzig-ChurchStThomas-JSBach-GravePlate.jpg
This image has been taken by Wikipedia-ce in late december of 2005 and is public domain. It shows the J.S. Bach grave plate in the center of the church St. Thomas in Leipzig, Germany. If someone could offer a better picture, mainly taken from the other side (there was a barrier as I took this photo) please feel free to replace this one. I'd ask to update the article Johann Sebastian Bach if necessary.
1957, St. Thomas Church, Leipzig.jpg
Autor: Zbigniew Nowakowski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zdjęcie wykonane w 1957 roku.
Leipzig-ChurchStThomas-JSBach-Memorial.jpg
This image has been taken by Wikipedia-ce in late december of 2005 and is public domain. It shows the J.S. Bach memorial in front of the church St. Thomas in Leipzig, Germany.
Saint Thomas church in Leipzig (16).jpg
Autor: Krzysztof Golik, Licencja: CC BY-SA 4.0
This media shows the protected monument of Saxony with the ID 09290637 KDSa/09290637(other).
Leipzig-ChurchStThomas-Woehl-Organ.jpg

This image has been taken by Wikipedia-ce in late december of 2005 and is public domain.

It shows the Woehl-organ of the church St. Thomas in Leipzig, Germany.
Leipzig-ChurchStThomas-Sauer-Organ.jpg
This image has been taken by Wikipedia-ce in late december of 2005 and is public domain. It shows the Sauer-organ of the church St. Thomas in Leipzig, Germany.