Kościół św. Wojciecha w Kościelcu

Kościół św.Wojciecha w Kościelcu

A-159 z dnia 14 stycznia 1970 roku[1] (pierwszy wpis z 9 marca 1932 roku)
kościół parafialny
Widok ogólny kościoła
Państwo	Polska
Miejscowość	Kościelec
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Parafia św. Wojciecha w Kościelcu
Wezwanie	św. Wojciecha
Wspomnienie liturgiczne	23 kwietnia
Przedmioty szczególnego kultu
Cudowne wizerunki	Matki Boskiej Kościeleckiej
Historia Data rozpoczęcia budowy 1231 Data zakończenia budowy 1242 Data zniszczenia • przez przed 1584 Braci polskich Data odbudowy 1628-1634 Fundator biskup krakowski Wisław
Dane świątyni Styl romański z barokowym wyposażeniem Świątynia • materiał bud. • cegła, wapień pińczowski Wieża kościelna • liczba wież 2 (obniżone) Ołtarz • liczba ołtarzy 3 Liczba naw 3
Położenie na mapie gminy Proszowice Kościół św.Wojciecha w Kościelcu
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kościół św.Wojciecha w Kościelcu
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kościół św.Wojciecha w Kościelcu
Położenie na mapie powiatu proszowickiego Kościół św.Wojciecha w Kościelcu
50°11′49,2336″N 20°23′53,0636″E/50,197009 20,398073

Kościół św. Wojciecha w Kościelcu – polski rzymskokatolicki kościół parafialny znajdujący się we wsi Kościelec (gmina Proszowice), woj. małopolskie.

Parafia

Widok na kościół od strony kruchty bocznej

Parafia pw. św. Wojciecha należy do dekanatu proszowickiego, diecezji kieleckiej, metropolii krakowskiej. Do parafii należy ponad 3700 osób z kilku pobliskich wsi: m.in. Kościelec, Ostrów (w którym znajduje się kościółek filialny, kaplica pw. św. Ducha z 1982 roku), Kadzice, Teresin, Posiłów, Boronice, Sieradzice, Przezwody, Mysławczyce, Marcinkowice, Lekszyce, Łękawa, Piekary i Ciborowice.

Historia i architektura

Kościół został zbudowany w latach około 1231–1242, z funduszy pochodzącego z Kościelca biskupa krakowskiego Wisława z Kościelca herbu Zabawa^[2]. Świątynia jest rzadkim w Małopolsce przykładem wiejskiego kościoła zbudowanego w stylu romańskim. Wyróżniają go znaczne rozmiary i wyjątkowo bogate opracowanie detali kamiennych.

Budowlę wzniesiono z kamiennych ciosów wapienia pińczowskiego, z użyciem cegły w układzie wendyjskim. Kościół jest orientowany, posiada trzy nawy (nawa główna jest wyższa od naw bocznych) i filary, z wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym półkolistą apsydą. Emporowy korpus nawowy jest trójprzęsłowy. Na zamknięciu wschodnich naw bocznych, po bokach prezbiterium znajdują się prostokątne pomieszczenia – dolne partie wież. Dwie czworoboczne wieże po bokach prezbiterium o wyjątkowo bogatym wystroju kamieniarskim, zostały obniżone w XVII wieku.

Zachowane elementy romańskie

Empory (galerie) z otwartymi do niej tryforiami

Empora

Głowica (kapitel) kolumny parzystej empory

Prezbiterium zamknięte absydą. Od czasu powstania kościoła po bokach (na zakończeniach naw bocznych) znajdowały się wieże romańskie, obniżone w XVII w.

Portal - wejście główne

Ta wyjątkowa budowla zachowała się niestety w znacznie przekształconym stanie. Po sprofanowaniu, spustoszeniu i dewastacji przez braci polskich pod koniec XVI wieku i długotrwałym opuszczeniu odbudowana została dopiero po kilkudziesięciu latach w XVII wieku, staraniem księdza Macieja Molędy. W latach 1628–1634 wymurowano na nowo ściany naw bocznych, wieże zlikwidowano zatapiając je w bryle korpusu. Arkady międzynawowe obmurowano wtórnie i obecnie spływają na pilastry filarów, natomiast pierwotnie (jak wykazują relikty tkwiące w ich wnętrzu) były podtrzymywane przez półkolumny. Wprowadzone zostały barokowe sklepienie wyodrębnione gzymsem (na miejscu drewnianych stropów) oraz barokowy szczyt fasady ozdobiony figurami św. Wojciecha, św. Barbary i św. Katarzyny. W trakcie wymienionych prac obmurowano lub zastąpiono nowymi kolumnami przeźroczy prezbiterium (piętro wież) i zlikwidowano wejście na emporę z nawy południowej. Przy ścianie południowej kościoła dobudowano kruchtę barokową z portalem. Wprowadzono barokowy portal z nawy głównej do południowej dolnej partii wieży (zakrystia). Nie zachował się żaden romański otwór okienny, a okrągłe okno w fasadzie zostało zamurowane. Wprowadzono większe barokowe otwory w czasie wymurowania na nowo ściany naw bocznych, oraz nowe okna w prezbiterium gdy je podwyższono. Kościół był remontowany jeszcze w latach 1673, 1723, 1865, 1955–1957 oraz w 2006 i 2011.

Mimo tak znacznych przekształceń do dnia dzisiejszego przetrwały partie pierwotne romańskie kościoła w tym obiegające nawę główną empory (galerie) otwarte do niej tryforiami, w których umieszczone są bliźniacze kolumny o bogatej dekoracji głowic. W tryforialnych prześwitach sześć arkad empor z kompletem dwunastu głowic bliźniaczych kolumn, podtrzymujących arkady przeźroczy. Głowice kolumn w znacznej części doskonale zachowane, o formie kielichowo-blokowej, reprezentują różnorodne warianty dekoracji palmetowej. Kolumny maja bazy o bardzo silnie rozwiniętym torusie, z symetrycznie zaznaczonymi narożnymi liśćmi. Zachowane są również gzymsy filarów, podtrzymujące arkady tryforiów. Przez przemurowanie ścian naw bocznych i strefy okiennej nawy głównej zatarły się dekoracyjne podziały zewnętrzne, zachowane fragmentarycznie jedynie przy apsydzie i fasadzie. Na ciosach i elementach kamieniarskich wnętrza i na zewnątrz zachował się duży zespół znaków kamieniarskich. Prezbiterium zakończono absydą na zewnątrz ozdobioną wąskimi pasami muru zwanego lizenami z nałożonymi na nie służkami. Czytelny pozostał pierwotny układ przestrzenny (plan) świątyni oraz większość detalu rzeźbiarsko-kamieniarskiego co dla obecnych jak i przyszłych pokoleń jest wyjątkowym świadkiem minionych epok.

Romański portal wejściowy

Portal romański- wejście główne

Najbardziej reprezentacyjnym elementem wystroju romańskiego jest portal wejściowy. Jest to portal trójskokowy z trzema parami kolumn częściowo pokrytych płasko rzeźbionymi motywami roślinnymi, z potrójną archiwoltą o analogicznej dekoracji rzeźbiarskiej. Całość portalu poszerzona optycznie dwiema niszami w murze. Portal w 1892 roku został odnowiony, wykonując na wzór dawnych brakujące trzony kolumn^[3]. Oryginalny jest jedynie trzon prawej, zewnętrznej kolumienki. Część trzonów, zapewne para środkowa, posiadała ornamentację typu rombowego, identyczną z tą, która zdobi środkowy wałek archiwolty. W prawej wnęce portalu widoczny jest ślad skutego reliefu, przedstawiającego postać z nieokreślonym przedmiotem w ręku (prawdopodobnie niewolnik z kamieniołomu).

Wnętrze kościoła

Wyposażenie wnętrza

(c) MSzybalski, CC BY-SA 3.0

Ołtarz główny z XVII w. z obrazem Matki Boskiej Kościeleckiej

Ołtarz boczny południowy, barokowy z I poł. XVIII w. z obrazem św. Wojciecha z 1872 r.

Ołtarz boczny północny, barokowy z I poł. XVIII w. z obrazem św. Barbary z 1672 r.

(c) MSzybalski, CC BY-SA 3.0

Ambona

Belka tęczowa z XVII w.

Organy barokowe z XVII w.

Wystrój wnętrza kościoła pochodzi głównie z epoki baroku z XVII i XVIII wieku, wyposażenie wcześniejsze uległo zniszczeniu pod koniec XVI wieku, podczas dewastacji kościoła przez arian i nic nie wiadomo na jego temat. Ołtarz główny barokowy z II połowy XVII wieku, fundacji księdza Władysław Opackiego. W nim obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem tzw. Kościeleckiej (XVII wiek), zasuwany, nieznanego autora, wzorowany na rzymskim obrazie Matki Boskiej Śnieżnej. Obraz ten słynął z cudownych właściwości, posiadał wiele wotów, które zginęły podczas grabieży kościoła dokonanej przez Szwedów a później Austriaków. Obraz cieszy się szczególną czcią wiernych w parafii i poza nią. Tabernakulum w kształcie świątyńki i krzyż ołtarzowy pochodzą z czasu powstania ołtarza głównego. We wnęce mensy głównego ołtarzu znajduje się trumienka z relikwiami św. Pauliny w kształcie barokowego sarkofagu na kulistych nóżkach którego narożniki zdobione są płaskorzeźbionymi wolutami. Na szczycie tabernakulum znajduje się głowa świętej w ozdobnym relikwiarzu. Relikwie te sprowadzone zostały w 1693 roku, posiadają dokumenty spisane na pergaminie i opatrzone papieskimi pieczęciami. Ponadto w ołtarzu głównym są jeszcze relikwie w postaci dwóch rąk i dwóch statuetek św. Barbary i św. Jana Kantego, jednakże niesprawdzone.

Ołtarze boczne w nawach bocznych późnobarokowe z I połowy XVIII wieku. W południowej nawie ołtarz z obrazem św. Wojciecha namalowany przez polskiego malarza Wojciecha Gersona w 1872 roku w Warszawie. Drugi ołtarz boczny w północnej nawie jest z obrazem św. Barbary z 1672 roku, fundacji księdza Władysława Opackiego opatrzony jego herbem. We wnękach mens ołtarzy bocznych mieszczą się też barokowe trumienki. Ambona z II połowy XVII wieku z płaskorzeźbionymi postaciami świętych, baldachim zwieńczony rzeźbą św. Michała Archanioła zabijającego diabła. Rzeźby na belce tęczowej z XVII wieku, przedstawiają: na środku krucyfiks z postacią Jezusa Chrystusa, po bokach figury Matki Boskiej i św. Jana. Wczesnobarokowa chrzcielnica zapewne z lat 1628–1634 fundacji księdza Macieja Molędy, stanowi najstarszy element wyposażenia zachowany w kościele. Na uwagę zasługuje prospekt organowy z II połowy XVII wieku, mechanizm późniejszy z I połowy XX wieku. Na organach widnieje herb fundatora księdza Władysława Opackiego. Zachowane epitafia kamienne z końca XVIII, XIX i XX wieku. W połowy XIX wieku kościół wzbogacił się o nową posadzkę, ustawiona jest jako szachownica, przekątnie do osi podłużnej kościoła. Kolorystyka jasnego wapienia i ciemnego Dębnika nawiązują do barokowego wystroju. Kościół był pokryty malowidłami z połowy XIX wieku o motywach roślinno-geometrycznych, które usunięto w 1968 roku.

Przy ścianie południowej w 1987 roku dobudowano nową zakrystię. Połączona jest z południową dolną częścią dawnej wieży przez barokowy portal, który był zamurowany, a podczas budowy ponownie przebity. Jest wzorowana swym wyglądem do kruchty południowej.

Otoczenie

Dzwonnica z lat 50.XIX w.

W skład zespołu kościelnego wchodzi:

• murowana dzwonnica, wzniesiona w stylu neogotyckim, zbudowana w latach 50.XIX wieku, na miejscu drewnianej
• kaplica upamiętniająca 1000-lecie śmierci św. Wojciecha powstała w latach 90.XX wieku
• organistówka z przełomu XIX/XX wieku
• stara plebania z początku XX wieku – obecnie dom kościelnego
• nowa plebania z lat 80.XX wieku

Kościół jest otoczony zabytkowym murowanym ogrodzeniem z I połowy XIX wieku, krata metalowa późniejsza (ogrodzenie powstało po zlikwidowaniu przykościelnego cmentarza). Obok kościoła stoi krzyż kamienny z XIX wieku oraz figurka Matki Boskiej z początku XX wieku.

Przypisy

Bibliografia

• Kościół św. Wojciecha we wsi Kościelcu (pod Proszowicami) zabytek architektury XIII wieku Władysław Łuszczkiewicz, 1875.
• Słownik Geograficzny Królestwa Polski, tom IV, 1883.
• Architektura romańska w Polsce Zygmunt Świechowski, wyd. I, Warszawa 2000.

Linki zewnętrzne

• [1] Internetowy Kurier Proszowski: Kościół parafialny w Kościelcu pw. św. Wojciecha
• [2] Zabytkowe kościoły: Kościelec Proszowicki, kościół św. Wojciecha
• [3] Panoramiczne zwiedzanie kościoła
• [4] Polska romańska: Kościelec Proszowicki, Kościół św. Wojciecha
• [5]Romański Kościelec https://www.lucivo.pl/2012/01/romanski-koscielec.html