Kościół Najświętszej Marii Panny w Sanoku

Kościół Najświętszej Marii Panny
Ilustracja
Teren prac archeologicznych na dawnym placu Marii Panny. W tle kamienica Ramerówka.
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Miejscowość

Sanok

Adres

ulica Grzegorza z Sanoka u zbiegu z ulicą Tadeusza Kościuszki

Typ budynku

kościół

Styl architektoniczny

gotyk

Rozpoczęcie budowy

1372

Ukończenie budowy

1376

Ważniejsze przebudowy

1485

Zniszczono

ok. 1787

Pierwszy właściciel

zakon franciszkanów

Kolejni właściciele

fundacja szpitalna

Obecny właściciel

miasto Sanok

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół Najświętszej Marii Panny”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Kościół Najświętszej Marii Panny”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Kościół Najświętszej Marii Panny”
Ziemia49°33′35,2080″N 22°12′15,6960″E/49,559780 22,204360

Kościół Najświętszej Marii Panny (łac. Ecclesiae Sanctae Mariae et Hospitali ipsorum) – średniowieczny kościół położony w Sanoku[1] nadany przywilejem księcia Władysława Opolczyka z 27 lutego 1377[a] zakonowi minorytów ze Lwowa, sprzedany i rozebrany po 1787 roku.

Fragmenty stopy fundamentowej i studni odkryte podczas prac archeologicznych w 2012

Historia

Budowa świątyni trwała w latach 1372-1376[2]. Dokument książęcy polecał Maciejowi burgrabiemu sanockiemu wyposażenie franciszkanów również w dwór. Oba budynki kościół i dwór były drewniane i znajdowały się poza murami miasta, stanowiącymi obecnie dzielnicę Śródmieście[b].

W 1384 królowa węgierska Elżbieta Łokietkówna, matka króla Ludwika Węgierskiego, wydała zgodę na przeniesienie się franciszkanów w obręb miasta[c]. W 1485 założony został przez franciszkanów szpital dla ubogich z ich własnym murowanym kościołem pod wezwaniem Marii Panny[3]. Kościół a następnie szpital i kościół położone były za murami miejskimi, blisko Bramy Węgierskiej.

Kalekom i chorym niemającym opieki służył od 1485 również szpital, usytuowany tuż za granicą lokacyjnego miasta. W tym właśnie roku król Kazimierz IV Jagiellończyk zatwierdził dokonaną przez ks. Piotra Bala z Nowotańca[d], kustosza przemyskiego i pisarza królewskiego[e] fundację dla ubogich i kalek z prepozyturą[f] tegoż szpitala przy kościele NP Marii i uposażył go w dotacje[g]. Uposażeniem tego szpitala był również kościół w Trepczy. Ten drewniany klasztor i kościół spłonął w 1606. W latach 1632-1640 wzniesiony został nowy kościół i klasztor.

Kościół Najświętszej Marii Panny po likwidacji fundacji szpitalnej został wystawiony przez Gubernium Krajowe w 1787 na licytację i rozebrany[4]. W 1795 Katarzyna Łobarzewska zakupiła przykościelny plac razem ze znajdującym się na nim budynkiem i powierzyła go Janowi de Hanke, z tym warunkiem, „że ma stanowić raz na zawsze własność funduszu szpitalnego”[5]. Grunty szpitalne znajdowały się między ówczesną ul. Leską i Rymanowską[6] w okolicy dzisiejszej kamienicy Ramerówka, przy ulicy Grzegorza z Sanoka. Na austriackim planie Sanoka z 1841[7] obiekt ten nosi nazwę Civil Spital, a na budowlanym planie sytuacyjnym Sanoka z 1880[8] kwartał ten określono jako Plac Marii Panny. Jeszcze na początku XX wieku miejsce po świątyni między ulicą Grzegorza z Sanoka i ulicą Tadeusza Kościuszki zwane było Placem Marii. Ostatni publiczny ośrodek zdrowia funkcjonował w tym miejscu w kamienicy przy ul. Grzegorza nr 3 - do końca lat 70. XX wieku.

Podczas prac przy budowie kanału w lipcu 1895 w okolicach miejsca po dawnym kościele robotnicy natrafili na szczątki ludzkie[9]. Przy budowie kanału na ulicy Grzegorza z Sanoka obok magazynu augmentacyjnego 45 Pułku Piechoty w maju 1912 ponownie odkryto kości ludzkie[10]. W latach 1935-1936 w miejscu dawnego kościoła odkryto szczątki ludzkie, które pochowano na cmentarzu w Sanoku[11].

We wrześniu 2012 rozpoczęto badania archeologiczne przed Klubem „Górnika”, podczas których odsłonięto fragmenty gotyckich murów, studnię oraz pochówki. W sierpniu 2013 na Cmentarzu Południowym w Sanoku dokonano zbiorowego pochówku szczątków ludzkich wydobytych w czasie wykopalisk w miejscu kościoła oraz odnalezionych podczas prac archeologicznych w innych miejscach Sanoka[12].

W miejscu, gdzie częściowo stał kościół wybudowano ulicę Grzegorza z Sanoka, po jednej stronie w latach 1935-1937 wybudowano budynek przy ul. Tadeusza Kościuszki 4 (mieszczący instytucje bankowe), a po drugiej kamienicę Ramerówka, przy której w 1905 utworzono skwer Plac Marii, który się nie zachował[13].

Uwagi

  1. ↑ Poza wspomnianym wyżej klasztorem przemyskim jeszcze w XIV w. uzyskali oni 2 kolejne: w Sanoku z kościołem NM Panny z fundacji Władysława Opolczyka (27 lutego 1377), oraz w Krośnie, będący fundacją biskupa Eryka sprzed 1391 roku. w: Archiva, bibliothecae et musea ecclesiastica. KUL, 2003 t. 79
  2. ↑ Nie ma dowodów na to, że pierwotna siedziba franciszkanów znajdowała się u podnóża stoku góry sanockiej, natomiast nadanie zakonnikom przez Władysława Opolczyka kościółka NP Marii dowodzi położenia tej siedziby na górze poza wałami miejskimi (nie murami). w: Studia historyczne, Polska Akademia Nauk - Oddz. w Krakowie, t. 11, 1968, str. 288, op. cit. Stefan Stefański, Piękno, zabytki, kultura ziemi sanockiej. rec: Adam Fastnacht, Studia historyczne 1968 z. 2, s. 285—289; "Sanok. Pierwsi franciszkanie przybyli tu na zaproszenie palatyna Rusi Władysława Opolczyka, który ufundował dla nich kościół poza obwarowaniami miasta pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Zamieszkali oni w dworze przy obwałowaniach" w: Marek Gosztyła, Michał Proksa. Klasztory i zgromadzenia zakonne w Archidiecezji Przemyskiej.2000
  3. ↑ Księcia Wł. Opolczyka z daty Rozemberg k. Biecza, 27 lutego 1377 i dwóch królowej Elżbiety z daty Diosgyór, 25 stycznia 1384 w: Władysław Abraham. Powstanie organizacyi kościoła łacińskiego na Rusi. str. 9; Datum Rossemberg, 27. Februar; mit einem zweiten Documente zu Gunsten der Franciscaner, dessen Inhalt nicht angegeben wird, dd. Sanok, 24. Juni 1377, bei Skrobiszewski, Vitac, Mathias. [w: Archiv für österreichische geschichte]
  4. ↑ "Od 1485 r. ks. Piotr Bal był już kustoszem przemyskim, w tym czasie i pisarzem królewskim, a w 1490 r. nosił tytuł vicarius in spiritualibus i był oficjałem generalnym przemyskim" w: Adam Fastnacht, Feliks Kiryk. Sanok: materiały do dziejów miasta do XVII w. str. 84; "Piotr Bal 2 1/2 grzywny czynszu z posesji w mieście, dworzyszcze kupione przez niego obok wymienionego kościoła, gdzie zostanie wybudowany dom dla prepozyta przez niego i radę miejską, jak również ogrody, jeden zw. Betrelimowski i drugi Sternowski, położone koło miasta. Król poddaje czynsze i uposażenie szpitala i prepozytury immunitetowi kościelnemu (ADP 156 s. 881-884)"; str. 117 w: Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu Sanok, cz. III
  5. ↑ Szpital w Sanoku występuje po raz pierwszy w źródłach w 1485, w dokumencie królewskim potwierdzającym jego fundację. Jako fundatorzy wymienieni są: Piotr Bal, kustosz katedry przemyskiej i pisarz (notariusz) królewski oraz Stanisław Pieniążek de Vattavice (starosta sanocki)" w: Rocznik przemyski. Szpitale miejskie na terenach ziemi przemyskiej i sanockiej. t. 24, 1988, str. 135
  6. ↑ "Prepozytura miała powstać opierając się na istniejącym już kościele NMP, wybudowanym około 1377, a będącym początkowo w posiadaniu franciszkanów" w: Rocznik przemyski. Szpitale miejskie na terenach ziemi przemyskiej i sanockiej. t. 24, 1988, str. 135
  7. ↑ na Wielkanoc (1503), biskup dokonał erekcji probostwa szpitalnego przy kościele N.P. Marii i zatwierdził to uposażenie. w: Adam Fastnacht, Feliks Kiryk. Sanok: materiały do dziejów miasta do XVII wieku. str. 83

Przypisy

  1. ↑ KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEJ PANNY MARII I SZPITAL w: Adam Fastnacht, Feliks Kiryk. Sanok: materiały do dziejów miasta do XVII wieku. str. 83
  2. ↑ Przewodnik po kościele i klasztorze Franciszkanów w Sanoku w opracowaniu o. Witolda Pobiedzińskiego OFMConv, Sanok 2007, s. 7.
  3. ↑ "Hospitale pauperum 1485 fundatum habebat in suburbio propriam ecclesiam muratum sub Tit. Nativit. B. Virg. Mariae, cum praepositura. " [w:] Schematismus D. Ritus Latini Premisliensis. Jasło. 1872. str. 76
  4. ↑ Zarys historii parafii. ks. Andrzej Skiba.
  5. ↑ lwowskie Centralne Historyczne Archiwum Państwowe Ukrainy (skr. CDIA), fond 165, spr. 130, k.7.
  6. ↑ Feliks Kiryk. Sanok. Dzieje miasta. s. 102
  7. ↑ Muzeum Historyczne w Sanoku
  8. ↑ CDIA, fond 178. sprawa 932, k.16
  9. ↑ Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 16, s. 3, 21 lipca 1895. 
  10. ↑ Kronika. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”. Nr 9, s. 3, 12 maja 1912. 
  11. ↑ Edward Zając. Cmentarze sanockie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 44 (260), s. 5, 1 listopada 1996. 
  12. ↑ W obecności kapłanów i archeologów. „Tygodnik Sanocki”. Nr 32 (1131), s. 3, 16 sierpnia 2013. 
  13. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 163.

Media użyte na tej stronie

Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
POL województwo podkarpackie flag.svg
Flaga województwa podkarpackiego
Die ehemalige Kirche des Geburtes der Jungfrau Maria, Sanok 2012.JPG
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Die ehemalige Kirche des Geburtes der Jungfrau Maria in Sanok
00196 Der Gesundbrunnen in Sanok.JPG
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Archäologische Ausgrabungen auf dem Baugelände im Oktober 2012 in Sanok
Powiat sanocki location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Sanok location map.png
Autor: OpenStreetMap contributors, Licencja: ODbL
OpenStreepMap location map of Sanok, Poland:
  • top = 49.5905
  • bottom = 49.5234
  • left = 22.1468
  • right = 22.2844