Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Jastrzębiu

Kościół Nawiedzenia NMP
i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego
w Jastrzębiu

388 z dnia 26 listopada 1957
Kościół parafialny
Państwo	Polska
Miejscowość	Jastrzębie
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Jastrzębiu
Położenie na mapie gminy Bartniczka Kościół Nawiedzenia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Jastrzębiu
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kościół Nawiedzenia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Jastrzębiu
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Kościół Nawiedzenia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Jastrzębiu
Położenie na mapie powiatu brodnickiego Kościół Nawiedzenia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Jastrzębiu
53°12′51,9″N 19°31′09,2″E/53,214417 19,519222

Kościół Nawiedzenia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego – rzymskokatolicki kościół parafialny należący do dekanatu Górzno diecezji toruńskiej.

Historia

Kościół usytuowany na wzgórzu, przy drodze do Komorowa, niedaleko rozwidlenia dróg do Górzna i Brodnicy^[1]. Przypuszczalnie kościoły w Jastrzębiu zawsze były drewniane. Ślady pierwszego pochodzą już z 1618 roku kiedy świątynia miała wezwanie św. Leonarda^[2]. Najstarsze materiały źródłowe opisują drewniany kościół zbudowany w 1682 roku dzięki staraniom ks. Grzegorza Mioduskiego miejscowego proboszcza i kanonika pułtuskiego. Konsekracji kościoła dokonał 22 lipca 1700 roku biskup płocki Ludwik Bartłomiej Załuski^[3][1]. Patronami kościoła byli Najświętsza Maryja Panna w Tajemnicy Nawiedzenia św. Elżbiety oraz św. Opata Leonarda. Obecny kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny został wybudowany za czasów kolatorstwa biskupów chełmińskich w 1821 roku.

Architektura

Orientowany, drewniany o konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej na podmurówce z głazów granitowych, spojonych wapienno-cementową zaprawą, o ścianach oszalowanych, a dachach siodłowych. Korpus założony na planie prostokąta z węższym i niższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Od strony zachodniej w korpusie wtopiona niska, kwadratowa wieża. Do szczytu zachodniego dostawiona w 1960 murowana kruchta z imitacją konstrukcji szachulcowej^[1][4]. Nad korpusem i kruchtą wejściową osobne dachy dwuspadowe, wieża kryta dachem namiotowym (blacha miedziana). Wnętrze kościoła nakryte płaskim stropem polichromowanym, w nawie z dwoma podciągami. Malatura pochodzi z 1858 roku. Od zachodu wybudowany chór muzyczny wsparty na ośmiu słupach. Prezbiterium przedzielone prostą ścianą za ołtarzem głównym. Zakrystia wydzielona między trójbocznym zamknięciem prezbiterium a prostą ścianą wewnętrzną. Nawę główną oświetlają cztery okna wypełnione witrażami zaprojektowanymi i wykonanymi w 1964 roku przez Stanisława Powalisza^[5]. Witraże te przedstawiają: Pietę, Ofiarowanie w świątyni, Maryję Królową Polski i dwunastoletniego Jezusa nauczającego w świątyni. W prezbiterium na dwóch kolejnych witrażach znajdują się: Oko Opatrzności Bożej wraz z symbolami ewangelistów Łukasza i Jana oraz Duch Święty wraz z symbolami ewangelistów Marka i Mateusza^[5].

Wyposażenie

Na wyposażenie składają się^[6]: polichromowany ołtarz główny i dwa boczne o cechach barokowej snycerki z 1. połowy XVIII w. Tłem ołtarza głównego jest namalowana czerwona kotara^[7]. Ażurowe ornamenty ołtarza nawiązują do wzornictwa manieryzmu niderlandzkiego i przedstawia powyginane, stylizowane wicie roślinne z fantazyjnymi kwiatami i pękami owoców, po obu stronach tabernakulum znajdują się herby fundatorów świątyni na czerwonym tle: Nałęcz i Larysza^[8].

Obrazy w ołtarzu głównym:

• Nawiedzenie z XIX wieku;
• zasłonowy Święta Trójca z przełomu XIX i XX wieku
• w zwieńczeniu św. Jan Ewangelista z XVII wieku

Wszystkie namalowane przez nieznanych artystów techniką olejną na płótnie^[9]. Po obu stronach ołtarza wiszą na ścianie pozłacane anioły.

W południowym ołtarzu bocznym:

• Matka Boska Nieustającej Pomocy autorstwa ks. Marka Cześnina,
• zasłonowy Matka Boska Częstochowska z 1966 roku autorstwa ks. Franciszka Znanieckiego
• w zwieńczeniu przedstawienie św. Józefa z XVII wieku w towarzystwie rzeźb św. Stanisława z XV wieku^[10] i niezidentyfikowanego świętego.

W północnym ołtarzu:

• Serce Jezusa z 1966 roku autorstwa ks. Franciszka Znanieckiego,
• zasłonowy to portret błogosławionego ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego autorstwa Grażyny Zielińskiej,
• w zwieńczeniu ukrzyżowanie w otoczeniu figur złego i dobrego łotra^[11]. Ponadto na ścianie zawieszono XIX wieczny obraz św. Antoniego Padewskiego^[12].

Wyposażenie uzupełniają:

• chrzcielnica o cechach rokokowych przedstawiająca wzburzone wody Jordanu podczas chrztu Jezusa z 1. połowy XIX w., ambona z XVIII wieku z ośmiobocznym polichromowanym koszem dekorowana snycerskimi emblematami i zamknięta u dołu szyszką, renesansowy kielich, monstrancja z 1738 roku
• cztery lichtarze cynowe wykonane w XVIII w^[12][13].

Organy pozytywowe o zewnętrznej oprawie neobarokowej i współczesnym jej wyposażeniu instrumentu z zespołem dźwięku w znacznej części uzupełnionym po zniszczeniach wojennych (2. połowa XIX w.) instrument: traktura mechaniczna, wiatrownica mechaniczno-zasuwkowa, miech pływakowy (nowszy), 7 rejestrów, 1 manuał. Organy siedmiogłosowe o trakturze mechanicznej. Obecny zespół brzmieniowy nie jest oryginalny. Konstrukcja charakterystyczna dla baroku jednak brak danych o czasie budowy i budowniczym. Wyróżniają się trzy głosy: Quinta 2/3’, Flauttravese 4’,Flaut major 8’ tzn. salonowe, które służyły dotowarzyszenia tańcom i śpiewom na dworach. Pozostałe tj. Principal 8’, Octavia 2’, Gambe 8’, Octavia 4’ dodano dla brzmienia kultu religijnego.

Barokowe organy

Prace konserwatorskie

Począwszy od 1859 roku kościół przechodził liczne remonty i renowacje^[14]. Już 38 lat po budowie wichura uszkodziła dach. Lata 1866-1884 to głównie naprawy dachu i wieży kościelnej. W 1877 odnowiono i pomalowano wnętrze, w 1886 zmieniono pokrycie dachowe (pierwotnie gont) na dachówkę esówkę. Po kolejnej restauracji w 1911, podczas obrad rady parafialnej 18 lutego 1912 podjęto decyzję o powiększeniu kościoła – w miejscu zakrystii miała powstać dobudówka, jednak koszt przedsięwzięcia oszacowano na 4700 marek. Kolejna burza uszkodziła budynek w 1922. W 1926^[15] odnowiono wieżę, pokrywając ją blachą cynkową. Od 1964 roku zmieniono stolarkę okienną co zaczęło serię remontów poprzedzających milenium chrztu Polski. Wnętrze kościoła było odnawiane w 1966, wtedy też zastąpiono starą kruchtę z muru pruskiego na murowaną z cegły^[14]. Dębową podłogę i ławki w nawie trafiły do kościoła w 1972 roku, a nagłośnienie i instalację elektryczną wymieniono w latach 80.

Całkowitą restaurację zewnętrzną rozpoczęto w 1991 kiedy proboszczem został ks. Zbigniew Markowski^[4][14]. Rozpoczęto od wzmocnienia konstrukcji i podstemplowania północnej ściany, która była odchylona o 20° od pionu. Aby zapobiec dalszemu przechylaniu konstrukcji i zaciekaniu wody do środka wymieniono oczep oraz wzmocniono drewno żywicą. Kruchtę obudowano imitacją konstrukcji szachulcowej, pokryto dach kościoła blachą miedzianą, ściany obito nowymi deskami a wieżę zwieńczono krzyżem kowalskiej roboty pana Jarzynki z Górzna. Kolejny remont konserwatorski rozpoczęto w roku 1994 – modrzewiowa podłoga, nowe oświetlenie, odkrywki i konserwacja pierwotnego wystroju malarskiego na ścianie wschodniej prezbiterium, na stropie oraz balustradzie chóru muzycznego. W 1996 zamontowano szyby przeciwwłamaniowe, w 1998 naprawiono system odprowadzający wodę z rynien, odgrzybiono zawilgocenia ścienne. Ostatnim etapem realizowanym w 1999 roku dokończono wykonanie dekoracji zgodnej z pierwotną kolorystyką i ornamentyką wnętrz. Niestety ograniczenia finansowe nie pozwoliły na całkowite odsłonięcie pierwotnej bogatej dekoracji a jedynie jej zasygnalizowanie^[16].

• 

  XIX wieczne polichromie

• 

  Południowa empora chóralna z polichromiami powstałymi w 1858 r.

• 

  Polichromie na stropie

• 

  Jeden z aniołów w prezbiterium

W otoczeniu

Dzwonnica

Na terenie przykościelnym znajduje się drewniana dzwonnica zbudowana w 1. połowie XIX w., odremontowana w 1993, wzniesiona w konstrukcji słupowo-ramowej, szalowana. Otwory okienne zamknięte prostokątnie. W niej zawieszony późnogotycki dzwon z 1510 z minuskułowym napisem O REX GLORIE(CHRISTE)XPE VENI CUM PACE MARIA^[6][17] oraz stukilogramowy dzwon bł. ks. S. W. Frelichowskiego z 1997 roku. Przed wejściem do kościoła jest usytuowany mały plac po zachodniej stronie zamknięty budynkiem plebanii zbudowanej w XIX wieku. budynek posiada skromne cechy klasycystyczne (kapitalny remont w 1991 roku)^[18].

Karawaka z 1946 roku

Naprzeciwko kościoła znajduje się wyjątkowy krzyż z podwójnymi ramionami – karawaka z 1946 roku, ustawiono go na miejscu poprzedniego – obalonego przez nazistów, miał ustrzec wieś przed zarazami, która przyczyniły się do śmierci wielu ludzi na terenie ziemi michałowskiej w czwartym ćwierćwieczu XIX wieku. Krzyże te stawiano na odrębnie zakładanych cmentarzach lub, jak w tym przypadku, w centrum wsi dla upamiętnienia wielu ludzi zmarłych na tę zarazę. Podobne karawaki w powiecie brodnickim znajdują się na cmentarzyku cholerycznym w Wichulcu oraz na michałowskim ryneczku w Brodnicy. Kilkakrotnie wieś i okolica stały w obliczu epidemii cholery: 1831, 1834, 1848, 1852, 1854, 1855, 1866 i 1873 roku^[19]. Zmarłych, w wyniku zarazy, mieszkańców grzebano na specjalnie wyznaczonych cmentarzach, które nazywano „cholernikami”. W Jastrzębiu taki cmentarz epidemiczny zlokalizowano poza wsią, przy drodze w kierunku Gortatowa, za zabudowaniami byłego kółka rolniczego. W dawnych czasach w centralnym miejscu zlokalizowany był kurhan na szczycie, którego powstał ceglany postument zwieńczony figurką Madonny. Dziś zarówno po kapliczce jak i całym cmentarzu nie pozostał ślad, teren zarósł i uległ degradacji.

Cmentarz

Wokół kościoła znajduje się nieczynny cmentarz przykościelny^[3][18] z licznymi zabytkowymi nagrobkami z XVIII, XIX i XX wieku. Niedaleko znajduje się także czynny cmentarz grzebalny z 1914 roku. Założony na planie regularnego prostokąta. Cmentarz powiększono w 1994 roku a uroczystego poświęcenia dokonał biskup pomocniczy diecezji toruńskiej Jan Chrapek. Kolejna rozbudowa cmentarza nastąpiła w 2009 roku, latem 2010 w centralnej części nowego cmentarza wybudowano kamienny postument zwieńczony drewnianą figurą przedstawiającą Pietę. Cmentarz grzebalny posiada wystrój parkowy i w przeciwieństwie do przykościelnego nie posiada zabytkowych nagrobków. Kaplica cmentarna^[3][18] została zbudowana w 1937 roku staraniem proboszcza ks. Tomasza Goska. Latem 1997 roku dokonano kapitalnego remontu, umieszczono w jego wnętrzu ołtarz posoborowy – kamień granitowy z kagankami. Zwieńczeniem fasady jest sygnaturka, w której zawisł odnaleziony, mały przestrzelony w czasie wojny dzwon.

Zabytki

Zabytki wpisane do rejestru zabytków:^[20]

• Kościół drewniany mocą decyzji nr 388 z dnia 26 listopada 1957 roku został wpisany do rejestru zabytków pod nr 126^[15] i jest obiektem chronionym prawnie (PSOZ/AB-VII-23/320/91)
• Barokowy ołtarz główny z kościoła parafialnego w Jastrzębiu pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny wpisany do rejestru zabytków pod nr B/201 z dnia 30 grudnia 1996 roku (PSOZ/DKI-IB-5/2887/96)

Parafia posiada białe karty:

• dla ołtarza głównego – wykonanie E. Nawrocka 1997-02-17
• dla obrazu Trójca Święta z ołtarza głównego – wykonanie E. Nawrocka 1997-04-21
• dla obrazu Nawiedzenia z ołtarza głównego – wykonanie E. Nawrocka 1997-04-21
• dla obrazu Świętego Jana ze zwieńczenia ołtarza głównego – wykonanie E. Nawrocka 1997-03-17

Parafia posiada dokumentację restauracyjną i konserwatorską wykonaną przez prof. B. Rouba z zespołem studentów; archiwa parafialne z metrykami urodzeń, aktami zgonów i zapowiedzi przedślubne. Ponadto księgi parafialne pochodzące z XIX wieku: księgi chrztów od 1877, ślubów od 1945, pogrzebów od 1946, I Komunii św. od 1959, bierzmowanych od 1953, kronika parafii od 1991

Wnętrze kościoła w Jastrzębiu

Przypisy

Bibliografia

• Mariola Weiss – Kwella, Parafia p. w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Jastrzębiu – rys historyczny, 2005.
• Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość, t.3, Dekanat Brodnicki, Toruń, Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne, 1998, ss. 7-41, 96-100, ISBN 83-86471-09-3.
• Mirosław Koniecki, Nasz Dom nr 11, Brodnica, Stowarzyszenie Rodzin Katolickich Diecezji Toruńskiej, 1995.
• MirosławM. Wołojewicz MirosławM., Informator historyczno geograficzny obszaru gminy Grążawy, Brodnica: „Edytor”, 1997, ISBN 83-908086-1-7, OCLC 297824659 .
• Janusz Umiński, Powiat brodnicki i okolice – przewodnik, Toruń, Polskie Wydawnictwo Reklamowe, 2006, ss. 28, 76-77, 122, ISBN 83-89990-80-6.
• Elżbieta Andrzejewska, Brodnica – przewodnik turystyczny, Toruń, Wydawnictwo Lenz & Załęcki, 2003, ss. 14-15, ISBN 83-916059-2-2.
• Jerzy Wultański, Brodnickie pomniki i tablice pamiątkowe, Brodnica, Multi, 2008, ss. 80-84, ISBN 978-83-89963-18-5.
• Ks. Zbigniew Markowski (red.), Venite, Przeczno, Wydawca „Zwiastuna Różańcowego”, 1998-2004, ISSN 1506-9915.
• Strona parafii: https://parafiannmpwjastrzebiu.pl.tl/

Linki zewnętrzne

• Strona parafii: https://parafiannmpwjastrzebiu.pl.tl/
• oprac. Wojciech Blicharz: Jastrzębie. Parafia pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i bł. księdza Stefana Wincentego Frelichowskiego (pol.). [dostęp 2010-02-26].
• oprac. Benedykt Kamiński: Bartniczka. Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Gminy Bartniczka (pol.). [dostęp 2010-03-02].
• Toruń. Wyższe Seminarium Duchowne w Toruniu i Diecezjalne (pol.). [dostęp 2010-03-02].
• oprac. Tomasz Zgliński: Reda. Kuria Metropolitalna Gdańska (pol.). [dostęp 2010-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (10 czerwca 2020)].