Kościół Trójcy Świętej w Podhajcach

Kościół Trójcy Świętej
w stanie ruiny

kościół parafialny
Widok ogólny
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Miejscowość	Podhajce
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	Kościół katolicki
Wezwanie	Trójcy Świętej
Historia Data zakończenia budowy 1643 Data zamknięcia 1945 Fundator Michał Buczacki (pierwotna fundacja), Zofia Tyszkiewiczowa
Dane świątyni Styl renesans z elementami gotyckimi Wieża kościelna • liczba wież 1 Ołtarz • liczba ołtarzy 1 Liczba naw 1
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Kościół Trójcy Świętej w stanie ruiny
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kościół Trójcy Świętej w stanie ruiny
49,269722°N 25,141111°E/49,269722 25,141111

Kościół Trójcy Świętej w Podhajcach – zabytkowy gotycko-renesansowy rzymskokatolicki kościół w Podhajcach. Usytuowany jest na wschodnim krańcu miejscowości, w pobliżu rzeki Koropiec oraz zbiegu dróg z Trembowli i Monasterzysk.

Opis, architektura

Retabulum stiukowe w prezbiterium za ołtarzem. Stan 2010

Liście akantu na ornamencie na portalu głównym. Stan 2010

Kościół jest murowany z kamiennych ciosów o licach opracowanych w jodełkę. Budowla jest jednonawowa, z wieżą i kaplicami bocznymi, z których jedna przylega do wielobocznie zamkniętego prezbiterium. Wejście do świątyni prowadzi przez portal w kształcie ślepego portyku z ornamentem w formie liści akantu. Kościół usytuowano na rzucie krzyża, z trójprzęsłową nawą (którą przykrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe), węższym od niej, również trójprzęsłowym prezbiterium i jednoprzęsłowymi ramionami transeptu. Zamknięcie prezbiterium trójboczne, ramiona transeptu pięcioboczne, o niezbyt regularnym narysie. Od zachodu nawę poprzedza potężna wieża na rzucie kwadratu (przykryta dachem namiotowym.), z kruchtą w przyziemiu; od południa do nawy przylega prostokątny przedsionek. Przy prezbiterium od północy przybudówka na rzucie prostokąta, od wschodu zamknięta fragmentem nieregularnego wieloboku; w części wschodniej mieści ona dawną kaplicę grobową Zofii z Zamiechowa, w części zachodniej niemal kwadratową zakrystię ze skarbcem na piętrze, dostępnym schodami w grubości muru. Z zakrystii schodki prowadzą też na ambonę. Przy południowym boku prezbiterium prostokątna, dwuprzęsłowa kaplica Potockich p.w. św. Mikołaja. Pod północnym ramieniem transeptu oraz pod kaplicami Zofii z Zamiechowa i Potockich znajdują się krypty. We wnętrzu do ścian nawy przybudowane prostokątne filary na wysokich cokołach dźwigające fragmenty belkowania, od frontu ukształtowane jak pary pseudopilastrów. Na analogicznych filarach, z pseudopilastrami wsparte są lekko zaostrzone arkady pomiędzy przęsłem krzyżowym a prezbiterium i ramionami transeptu. Sklepienia w nawie i przęśle krzyżowym krzyżowo-żebrowe, o niemal półkolistym wykroju, żebra o profilu wklęsło wypukłym, zworniki w kształcie kiści winogron^[1].

Kopułka latarni nad wyremontowaną kaplicą Zofii z Zamiechowa w kształcie zaostrzonej bani, kryta blachą.

Architektura mauzoleum Zofii Zamiechowskiej w kościele Trójcy Świętej w Podhajcach ma odpowiedniki w mauzoleum Wojciecha Humieckiego przy kościele dominikanów w Kamieńcu Podolskim oraz kaplicy zamkowej w Brzeżanach^[2].

Historia

Dzieje kościoła w Podhajcach są bardzo złożone. Pierwotnej fundacji kościoła i parafii podhajeckiej dokonał Michał Buczacki (wojewoda podolski i starosta przemyski). Przywilej fundacyjny został wkrótce zagubiony a parafia podupadła. W 1463 fundację ponowił Jakub Buczacki, syn Michała. W 1490 fundację rozszerzyli wspomniany już Jakub Buczacki oraz Jan Skarbek, syn Stanisława^[3]. Najstarszy kościół podhajecki, fundowany przez Michała Buczackiego, znajdował się najprawdopodobniej na terenie wsi Staremiasto, nieco na wschód od dzisiejszych Podhajec. Po najeździe tatarskim Jakub Buczacki przeniósł zrujnowane miasto na obecne miejsce.

Początkowo (od 1593) parafia w Podhajcach należała do dekanatu dunajowskiego, przed 1615 została przeniesiona do dekanatu trembowelskiego, a w wyniku reformy administracyjnej archidiecezji lwowskiej z 1765 znalazła się w nowo utworzonym dekanacie kąkolnickim. Pod koniec XIX w. parafia podhajecka obejmowała: Bekersdorf (Bekierów), Białokrynicę, Bożyków, Gniłowody, Holendry, Justynówkę, Mądzelówkę, Michałówkę, Mużyłów, Nowosiółkę, Siółko, Staremiasto, Uhrynów, Wierzbów i Zahajce^[4]. Wreszcie w 1905 metropolita J. Bilczewski utworzył nowy dekanat Podhajcki^[5].

Kaplica Potockich. Stan 2010

W ostatnich miesiącach 1620 lub 1621 kościół został do tego stopnia zniszczony (w wyniku najazdu turecko-tatarskiego), że Zofia z Zamiechowa wówczas już Tyszkiewiczowa, wojewodzina trocka mogła napisać, że ufundowała "kościół nowy z gruntu". Trzeba wiedzieć, że Zofia dysponował wówczas wielkim majątkiem, najprawdopodobniej zawłaszczonym od Potockich, którzy wyruszając w 1612 na wyprawę wojenną złożyli ogromny depozyt w Podhajcach. Jan Golski, mąż Zofii, po śmierci swojego brata (który przyjmował kosztowności) odmówił zwrotu depozytu, negując jego istnienie. Potoccy wytoczyli proces, wkrótce zmarł Jan Golski a Zofia zdołała się obronić przed składanymi przez Potocki żądaniami zwrotu skarbu. Mowa była m.in. o 70 000 złotych monet, złotych łańcuchach, pierścieniach i srebrnych zastawach. Jak domyślają się historycy, część z tego majątku Zofia poświęciła na wybudowanie kościoła^[6]. W testamencie sporządzonym w zamku podhajeckim Zofia wyraziła życzenie aby jej ciało było pochowane w kościele podhajeckim, który "sama zmurowała bez wszelkiej pompy światowej"^[7]. Budowla została wzniesiona z piaskowca w stylu renesansowym z elementami stylu gotyckiego (postgotyk). W 1643 do prezbiterium świątyni dostawiono wieloboczną kaplicę grobową, w której pochowany został kolejny po Tyszkiewiczowej właściciel Podhajców Stanisław Rewera Potocki^[8].

We wnętrzu świątyni znajdowało się kilka tablic pamiątkowych - najważniejsza przypominała o podpisaniu w świątyni pokój z Turkami między królem Janem III Sobieskim a Kozakami i Tatarami^[8].

W okresie międzywojennym Podhajce były siedzibą rzymskokatolickiego dekanatu^[9]. Kościół został odebrany parafii i stopniowo popadł w ruinę po 1945^[8]. Od 1946 budynek kościoła został zamieniony w magazyn różnych materiałów. W latach 70. planowano wysadzenie go w powietrze, co ostatecznie nie doszło do skutku^[10]. W latach 80. został podpalony, w wyniku czego zawaliło się całe sklepienie i wieża. Wspólnota parafialna została zarejestrowana w 1991 i od tego czasu starała się o zwrot świątyni. Nastąpiło to latem 2006^[11]. W tym samym roku ówczesny proboszcz parafii Brzeżany ks. Andrzej Zając rozpoczął remont. Zaadaptował zakrystię na tymczasową kaplicę^[12][13]. Dnia 24 września biskup Marian Buczek odprawił Mszę św. w kościele p.w. Świętej Trójcy w Podhajcach obwód Tarnopolski. Była to pierwsza Msza św. odprawiona w tym kościele po wojnie. Przed 2009 zabezpieczona i przystosowana do użytku liturgicznego została jedynie kaplica grobowa Rewery Potockiego^[9].

Widok od wschodu. Stan 2010

Wnętrze wyremontowanej kaplicy Zofii z Zamiechowa. Stan 2010

Przypisy

Bibliografia

• Jan K. Ostrowski, Kościół parafialny p.w. Św. Trójcy w Podhajcach [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, Praca zbiorowa, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, Drukarnia narodowa 1996, tom 4, 211 s., 402 il. seria: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. cz. I. ISBN 83-85739-34-3.

Linki zewnętrzne

• O kościele na stronie www.golebiowski.stansat.pl. [dostęp 2013-06-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-05)].
• O kościele na stronie www.kresy.pl. [dostęp 2013-06-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-22)].
• Galeria zdjęć kościoła (2011). [dostęp 2013-06-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-02)].
• Galeria archiwalnych zdjęć kościoła. [dostęp 2013-06-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-18)].
• Galeria zdjęć kościoła na stronie Towarzystwa Miłośników Ziemi Podhajeckiej. [dostęp 2013-06-20].
• Kościół Św. Trójcy w Podhajcach