Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
w Gryficach

88, nr decyzji Kl.V.-0/73/56 z dnia 4 maja 1956 r.
kościół parafialny, kościół farny
Kościół Mariacki w Gryficach
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Miejscowość	Gryfice
Adres	ul. Niepodległości,
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	pw. Wniebowzięcia NMP w Gryficach
Wezwanie	Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
Wspomnienie liturgiczne	15 sierpnia
Historia Data powołania 1297 r. Data rozpoczęcia budowy XIII/XIV w. Data zakończenia budowy 1498 r. Data poświęcenia 1498 r. Data zniszczenia • przez 31 marca 1658 r. pożar Data odbudowy lata 1659-1668 Poprzednie wyznanie katolickie (XIII/XIV-1534); ewangelickie (1534-1945)
Dane świątyni Styl gotyk ceglany Świątynia • materiał bud. • powierzchnia • wysokość • długość • szerokość • cegła 1115 m² 51,5 m 61,95 m 25,75 m Wieża kościelna • liczba wież • wysokość wież 1 51,5 m Ołtarz • liczba ołtarzy 4 Liczba naw 3 Dzwonnica • typ dzwonnicy • nazwa dzwonu dzwonnica zwarta św. Wojciecha, św. Stanisława (biskupa), św. Kazimierza
Położenie na mapie Gryfic Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach
Położenie na mapie powiatu gryfickiego Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach
Położenie na mapie gminy Gryfice Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach
53°54′49″N 15°11′54″E/53,913611 15,198333

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach (kościół Mariacki) (niem. St. Marienkirche) – kościół farny, jeden z obiektów sakralnych w mieście, zbudowany w okresie od przełomu XIII/XIV do końca XV w.^[1]

Jest gotycką budowlą sakralną na planie wieloboku o sklepieniu krzyżowo-żebrowym i gwiaździstym, którą na przestrzeni wieków odbudowywano (1659-1668), rozbudowywano i przebudowywano (XVII i XIX w.). Prócz prezbiterium, hali nawowej oraz wieży, posiadała dwie dobudowane kaplice pw. Panny Marii (dziś: zakrystia) oraz Mariacką. Kościół został konsekrowany w 1498 r. Obiekt sakralny obejmuje 1108 m² powierzchni i 15905 m³ kubatury (według innych źródeł 1115 m² powierzchni i 38660 m³ kubatury). Na zewnętrznych elewacjach można odnaleźć fryzy metopowe, maszkarony, zdobione krzyżem i lilią skarpy, maswerki, które należą do rzadkości sakralnego zdobnictwa architektonicznego na Pomorzu Zachodnim. Kościół posiada zabytkowe wyposażenie, do których m.in. należy: chrzcielnica romańska z XIII w., gotycki tryptyk z końca XV w., barokowy ołtarz główny, oraz osiemnastowieczne: ambonę, prospekt organowy, stalle, liczne płyty nagrobne oraz epitafia.

Położenie obiektu

Kościół farny jest położony w centralnej części Starego Miasta, na południe od placu Zwycięstwa i przedzielony pierzeją południową. Kalenicą zwrócony do ul. Kościelnej. Usytuowany został w tzw. bloku przyrynkowym od jego południowej strony, w narożu ulic: Niepodległości, Kościelnej i Wojska Polskiego^[2][3].

Główny portal kościoła jest usytuowany od strony ul. Niepodległości, w elewacji zachodniej wieży kościelnej. Wejścia, tzw. boczne znajdują się przy południowej ścianie korpusu nawowego^[4][5].

Historia budowy obiektu sakralnego

(c) Sławomir Mariusz Jacko, CC BY 3.0

Widok na kościół Mariacki o zachodzie słońca (2008 r.)

Dzwony kościoła WNMP

Początki budowy kościoła WNMP w Gryficach przypadają na przełom XIII/XIV w. Data rozpoczęcia budowy kościoła farnego nie jest znana. Pod datą 1297 r. widnieje wzmianka źródłowa o proboszczu Ludevinusie. Świadczy to, że budowa obiektu była zaawansowana i spełniała częściowo swoją funkcję^[6]. Kamień węgielny prawdopodobnie położono w kilkanaście lat później^[4], choć istnieją przesłanki, że obecny kościół powstał w miejscu dawnego – drewnianego. Wiąże się to z nadaniem prawa miejskiego w 1262 r. i budową miasta na lewym brzegu rzeki Regi^[7][8].

W pierwszej kolei zbudowano wschodnią część kościoła (dziś: prezbiterium), równolegle z Kaplicą pw. Panny Marii (niem.) Kapelle der Jungfrau Maria, która do 1534 r. odgrywała rolę kościelnego skarbca^[9] (dziś: zakrystia^[4][10]). Część tej budowy została zakończona w początkach XIV w. Korpus nawowy, środkową część obecnego kościoła zbudowano według innych koncepcji architektonicznych w latach 1300-1350. Przy budowie zastosowano różną rozpiętość ścian nośnych. Południowa jest szersza od północnej. Również zastosowano odmienne profile ościeży^[4][11]. W literaturze przedmiotu pojawia się pogląd, że pierwszym etapem budowy była nawowa część obiektu sakralnego. Autorzy koncepcji o budowie korpusu nawowego jako pierwszego powołują się na ciągły fryz (tzw. metopowy) o motywie kwiecistym bądź winnej latorośli, które jako jedyne o tym motywie występuje na obiekcie sakralnym. Pozostałą część budowli wypełniają fryzy ze ślepym maswerkiem^[6][9].

W kilkadziesiąt lat później powstała wieża kościelna, prawdopodobnie w początkach XV w. Pierwotnie wykonano ją na podbudowie granitu, wyższe partie z cegły, górne natomiast zbudowane zostały z drewna. Posiadała dach dwuspadowy ze smukłym spiczastym hełmem^[2][4]. Obecny wygląd elewacji wieży i jej zwieńczenie jest efektem późniejszych przebudów po pożarach w 1496, 1562, 1568 i 1658 r.^[12] Ostatnim stadium rozbudowy była kaplica Mariacka (niem.) Kapelle der Maria, która została usytuowana przy północnej elewacji korpusu nawowego^[10]. Jej ukończenie w roku 1498 zwieńczył proces powstawania świątyni. W tym roku też nastąpiła konsekracja kościoła, której dokonał bp. kamieński Martin von Karith^[9][2].

Do 13 grudnia 1534 r. świątynia podlegała Kościołowi łacińskiemu, następnie, w wyniku reformacji przejęta została przez Kościół luterański. Spowodowało to znaczne zaniedbanie obiektu, zarządzanego przez ówczesnych diakonów. Prace restauracyjne podjęto z początkiem XVII w., kiedy to od nowa urządzono bibliotekę, dokonano reperacji organów oraz poddano renowacji zwieńczenie wieży^[13].

31 marca 1658 r. pożar zniszczył południową, zachodnią i centralną część miasta, w tym kościół^[14], z którego ostały się częściowo ściany nośne, filary. Z pożaru ocalała kaplica Mariacka^[13][9][14]. W latach 1659-1668 przeprowadzono odbudowę obiektu sakralnego^[15]. Odbudowano ściany nośne i odtworzono górne części nadpalonych filarów. W 1663 r. rozpoczęto odbudowę wieży kościelnej, która uległa zawaleniu. W rok później poświęcono i zawieszono trzy nowe odlane dzwony i jeden dodatkowy, który został przeniesiony z bramy Kamiennej. W 1667 r. odrestaurowano wnętrze kościoła. Elewacja wewnętrzna została pobielona, wymienione zostały ławy w nawach, zbudowano nową kazalnicę i stalle w prezbiterium. Kościół został odbudowany m.in. dzięki fundacji elektora Fryderyka Wilhelma i licznemu zaangażowaniu mieszkańców miasta i okolic^[16].

Prospekt organowy kościoła WNMP

XVIII-wieczna ambona

Główny ołtarz został wykonany ok. 1700 r. Prawdopodobnie nawiązuje do wcześniejszego ołtarza Rudolfa Stockmanna, który uległ zniszczeniu podczas pożaru. Trzykondygnacyjne i trzyosiowe (łac.) altarium o wym. 12.00 x 4,80 x 0,70 m jest w całości poświęcone "Męce Chrystusa"^[17][2][18]. W 1732 r. zamontowano nowe 40-głosowe organy, które zostały wykonane przez S. D. Richtera, kołobrzeskiego organomistrza^[15][19]. W II poł. XVIII w. zbudowano ambonę, która już dziś nie jest wykorzystywana. W wieku XIX przeprowadzono większe naprawy i remonty, a do poważniejszych przedsięwzięć należy zaliczyć m.in. zmianę zwieńczenia wieży, którą dokonano w 1859 r.^[13] Zmiana polegała na usunięciu zniszczałego barokowego hełmu wraz z latarnią i założeniu nowego, miedzianego^[15]. W 1870 r. przeprowadzono prace remontowe i rekonstrukcję zniszczonych elementów architektury (tzw. regotyzację). Zamierzeniem szczecińskiego architekta Kruhla było odtworzenie wyglądu kościoła oraz włączenie nowych neogotyckich elementów, np: nowych szczytów prezbiterium, kaplicy Mariackiej i zakrystii^[20]. W latach 1909-1910 przeprowadzono dalsze prace remontowo-restauracyjne pod kierunkiem W. Rossowa, które obejmowały wnętrze obiektu sakralnego. W ich wyniku zmieniono m.in. kształt sklepienia. Jego konstrukcję oparto na szkielecie krzyżowo-żebrowym. Zrekonstruowano również służki sklepienne na filarach i założono nowe opaski na kapitelach. Wnętrze kościoła pokryto nowym tynkiem, a wysklepki sklepień – polichromią. Renowacji poddano jednocześnie zabytki ruchome, tj. organy wraz z prospektem organowym, empory, ławy oraz obrazy^[21].

W latach 70. XX w. przeprowadzono prace termomodernizacyjne (węzeł grzewczy)^[22]. Ostatnie lata przełomu XX/XXI w. przyniosły również przedsięwzięcia o charakterze konserwacyjno-renowacyjnym, czego wynikiem m.in. była wymiana pokrycia dachowego i poprawa wyglądu estetycznego wieży kościelnej^[13]. W 1948 r. zostały powieszone i poświęcone trzy dzwony: św. Wojciecha (1100 kg), św. Stanisława (biskupa) (700 kg) oraz św. Kazimierza (60 kg)^[a]. W 1957 r. ołtarz główny został poddany konserwacji^[18]. W 1984 r. do użytku oddano nową plebanię, którą wybudowano przy ul. 3-Maja 17. W 1990 r. zbudowano ołtarz soborowy według projektu Romana Falarczyka. W 2003 r. zmienione zostało ogrodzenie terenu przykościelnego. 18 maja 2005 r. przy południowej elewacji wieży kościelnej odsłonięto pomnik pp. Jana Pawła II. 180-centymetrową rzeźbę z brązu usytuowano na głazie granitowym według projektu Aliny Sołdygi-Solskiej^[6].

XVIII-wieczne epitafium w kruchcie kościoła

Romańska chrzcielnica

Kościół był bogato wyposażony, w charakterystyczne elementy dla świątyń średniowiecznych. Z przekazów źródłowych wiadomo, że istniało w nim 15 ołtarzy (w tym 14 bocznych), ławy, wiele kosztownych sprzętów, w tym bogato zdobionych naczyń i ksiąg liturgicznych, kilka dzwonów oraz biblioteka przykościelna^[23]. Do najbardziej znanych zabytków kościoła należał alabastrowo-marmurowy ołtarz, który był wykonany przez antwerpskiego mistrza – Rudolfa Stockmanna^[14] i wczesnośredniowieczna granitowa chrzcielnica, która obecnie jest usytuowana w kruchcie^[b]. Kościół wyposażony jest w liczne epitafia z okresu XVIII w. (jest ich ponad 40^[c]), freski postaci biblijnych oraz tzw. dziękczynne (polichromia). Epitafia znajdują się w kruchcie, części nawowej, prezbiterium oraz kaplicy Mariackiej^[2][24]. Obiekt sakralny został wzbogacony o cenny XV-wieczny tryptyk o wym. 1,53 x 1,12 m, który został przeniesiony w latach 60. XX w. z kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Górzycy. Obecnie tworzy ołtarz boczny kościoła, umieszczony przed południową nawą boczną^[2].

Według zachowanych źródeł do dziś poświadczonych zostało 31 wikarii i 7 bractw, które działały przy kościele Mariackim^[25].

W latach 1945-1977 kościół podlegał pod parafię Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gryficach, która była prowadzona przez księży Zgromadzenia zakonnego Księży Chrystusowców. 10 sierpnia 1977 r. erygowano parafię pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach przy kościele Mariackim. W latach 1945-1961 kościół był włączony w struktury dekanatu nowogardzkiego administratury apostolskiej, natomiast od 1961 r. należy do nowo utworzonego dekanatu gryfickiego, który został włączony 28 czerwca 1972 r. do archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej^[26]. Obiekt sakralny został wpisany do rejestru zabytków dziedzictwa narodowego (nr rej. z 4 maja 1956 r.)^[1]

Wygląd zabytku

Ogólna charakterystyka

Obiekt sakralny (typ kościoła halowego) został zbudowany w stylu gotyckim. Powstał na planie wieloboku o wymiarach 61,95 x 25,75 m^[6]. Składa się z trzech głównych części: wieży, trzynawowej hali i prezbiterium. Do kolejnych należą: zakrystia i kaplica Mariacka. Do budowy obiektu wykorzystano: granit, cegłę (w tym: wiśniówkę i zendrówkę^[5]), drewno i dachówkę^[2].

Prezbiterium o trzech przęsłach zostało zbudowane na planie prostokąta o wymiarach 19,2 x 10,78 m^[4]. Przy nim usytuowana została zakrystia (od południowej strony). Korpus nawowy, również na planie prostokąta tworzy obszerna trójnawowa i czteroprzęsłowa hala o systemie wiązanym i wymiarach 27,25 x 23,67 m^[4]. Od strony północnej korpusu dobudowana została kaplica Mariacka. Czterokondygnacyjna wieża (dzwonnica zwarta) położona na polu prostokąta (16,27 x 14,65 m^[28]) składa się z pięciu, przedzielonych gzymsami działowymi części. Została dostawiona do korpusu nawowego ścianą wschodnią^[5]. Wysokość jej wynosi 51,5 m^[6][29]. Wieża kościelna, która posiada elementy renesansowe i barokowe została usytuowana po stronie zachodniej obiektu sakralnego. Cechą charakterystyczną budowli jest przewaga linii wertykalnych (pionowych) nad horyzontalnymi (poziomymi)^[6].

Według K. Szczygła [w]: Raport o stanie zabytków w Gryficach – budowla osiągnęła w swoim ostatecznym kształcie 1108 m² powierzchni i 15905 m³ kubatury^[3]. W publikacji A. Dobosiewicz Gryfice na przestrzeni wieków – Gryfice na starej fotografii dane powierzchni i kubatury są ujęte odmiennie. Autorka podała powierzchnię 1115 m² i kubaturę 38660 m³^[2]. Jeszcze inne dane tyczące powierzchni obiektu sakralnego podaje Zenon Wyrwiński w publikacji pt. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gryficach. Według niego budowla posiada 1581 m²^[30][d]. Różnica pól powierzchni w dwóch pierwszych przypadkach jest niewielka, wynosi 7 m². Pomiędzy pierwszym a trzecim: 472 m² a drugim i trzecim: 465 m². Dane kubatury także różnią się. Różnica w dwóch pierwszych przypadkach wynosi 22755 m³. Różnice w danych, które pojawiły się wynikają prawdopodobnie z błędów pomiarowych, obliczeniowych lub podania powierzchni i kubatury netto^[31].

Prezbiterium

Ołtarz główny

Maswerk na oknie prezbiterium (strona wschodnia)

Prezbiterium szczytem zwrócone jest do ul. Wojska Polskiego, kalenicą natomiast do ul. Kościelnej. Wschodnia część kościoła pokryta została dachem dwuspadowym z małymi lukarnami. Są one kwadratowe, dwuskrzydłowe i pokryte daszkiem namiotowym^[32].

Elewacja wschodnia posiada jedno ostrołukowe niepełne okno o dwóch uskokach i trzech węgarach, przedzielone pięcioma laskami oraz wypełnione witrażem^[32]. Przedstawia on wizerunek Ducha Świętego pod postacią gołębia^[33]. Górna część okna wypełniona została charakterystycznym maswerkiem (typ rozety), stosowanym w architekturze^[e], natomiast dolna posiada podmurówkę nad pulpitowym gzymsem parapetowym. Elewacja została związana dwoma narożnymi pięciometrowymi skarpami^[32]. W dolnej części zawierają elementy dekoracyjne z dolnymi ostrołukowymi wnękami o jednym uskoku (wnęka prawa), o dwóch węgarach i zaokrąglonym uskoku (wnęka lewa, która posiada także ślepą archiwoltę). Nad prawą wnęką usytuowany został trójścienny wykusz, u dołu wykończony gzymsem działowym. Powyżej znajdują się obiegniki o jednym uskoku, nad którymi zostały umieszczone trójkątne wimpergi ze ślepymi maswerkami wraz z umieszczonymi symbolami. Nawiązują one do religii katolickiej. Jest to lilia i krzyż. W Kościele katolickim lilia jest symbolem maryjnym, natomiast krzyż – chrześcijańskim^[32] Taki sposób zdobienia skarp jest nigdzie niespotykanym na Pomorzu^[34].

Część szczytową (rodzaj frontonu) od części dolnej oddziela gzyms działowy, z fryzem ciągłym o ślepym maswerku (tynkowane na biało). Fragment pomiędzy gzymsem a fryzem (tzw. mutuła) wypełniona jest poziomymi rustykowymi profilami, na co składają się kształtki o przekroju podwałka ułożone naprzemiennie z tzw. cegły wiśniówki i zendrówki^[35]. W części górnej znajdują się liczne blendy, Pierwszy, dolny szereg tworzy siedem jednolitych blend przedzielonych laską ze ślepym maswerkiem oraz dwóch-trzech uskokach. Drugi, położony nad gzymsem o odmiennym tynkowanym fryzie i ślepym maswerku zawiera pięć blend o dwóch-trzech uskokach, z czego dwie pary są symetrycznie ułożone względem największej środkowej. Blendy są tynkowane na biało^[32]. Naroża ściany są udekorowane sterczynami o daszku namiotowym, natomiast wykończenie szczytu grzebieniem – czołganką (motyw krzyża), który nawiązuje do wimpergi.

Szczyt fasady prezbiterium z blendami o ślepym maswerku

W ścianie północnej prezbiterium zostały usytuowane trzy pełne okna przedzielone dwoma laskami o dwóch węgarach i dwóch uskokach (okno lewe) i jednym węgarze wraz z uskokiem (okno środkowe i prawe)^[32]. Jako jedyne w obiekcie posiadają XIX-wieczne witraże^[33]. Nad oknami umieszczony jest gzyms, a u spodu fryz ciągły, tynkowany o ślepym maswerku. Przestrzeń wypełnia mutuła o identycznym profilu jak w poprzedniej części elewacji. Okna posiadają pulpitowe parapety. Ścianę wzmocniono trzema skarpami. Pomiędzy drugą a trzecią przyporą, tuż pod trzecim oknem umieszczony jest zamurowany ostrołukowy portal o trzech uskokach i nieregularnym podwójnym węgarem ze ślepą archiwoltą. Przyozdobione ornamentem w kształcie trójliści, gruszek i wklęsek. Prawdopodobnie było to niegdyś główne wejście od strony dzis. ul. Wojska Polskiego, zanim dobudowano kolejne, składowe części kościoła^[36]. Portal otacza murowany punkt składu opału, z dwoma wejściami o jednym uskoku i łuku odcinkowym^[32]. W ścianie południowej, prócz dobudowanej zakrystii znajduje się jedno pełne ostrołukowe okno, wyglądem podobne do tych od strony północnej^[5].

Wnętrze prezbiterium o sklepieniu krzyżowo-żebrowym wypełnia główny barokowy ołtarz o wym. 12.00 x 4,80 x 0.70 m^[18], trzy boczne neobarokowe stalle, kazalnica i XVIII-wieczne epitafia oraz kandelabry. Znajduje się tu również nieużytkowana przyścienna, koszowa i podparta figurą anioła (barokowa) ambona o wym. 6.00 x 1,75 m. Prezbiterium bezpośrednio połączone jest z zakrystią za pomocą ostrołukowego portalu o czterech uskokach oraz z korpusem nawowym poprzez arkadę łuku tęczowego^[37][24].

Zakrystia

Zakrystia i południowo-wschodnia część prezbiterium

Do południowej części ściany prezbiterium i wschodniej korpusu nawowego dobudowana została jednoprzęsłowa kaplica południowa (niem.) Süd-Kapelle (dziś: zakrystia) o podwójnym dwuspadowym dachu, kalenicą zwróconą do ul. Wojska Polskiego. Powstała na planie prostokąta^[4][10].

W fasadowej ścianie usytuowane zostały dwa o znacznej rozpiętości łuku i małej nasadzie okna, z jednym uskokiem, czterech laskach i wypełnione witrażem. Nad nimi umieszczone są o podobnym kształcie wnęki z pojedynczym węgarem i pionowymi, wąskimi otworami z dolnym pulpitowym gzymsem parapetowym. Ściana jest związana skarpami narożnymi. Parę okien i wnęk przedziela wąska skarpa, która dodatkowo wzmacnia elewację południową. Pod lewym oknem znajduje się wejście do zakrystii o prostej profilowanej ościeży i łuku przypominającym łuk Tudorów, co świadczy o późniejszej jego przebudowie^[5].

Fasadę wieńczy schodkowy szczyt z blendami (rodzaj podwójnego frontonu), za którymi zostały ukryte podwójne dwuspadowe dachy. Blendy o jednym uskoku są ułożone tuż nad gzymsem działowym z licem pulpitowym. Dziesięć tynkowanych na biało segmentowych blend zostało przedzielonych laską. Posiadają ślepe, tynkowane maswerki i są rozmieszczone symetrycznie względem osi fasady^[5]. W środkowej części nad zakrystią wystaje część ośmiobocznej wieżyczki, zwieńczonej dachem namiotowym. Wieżyczka, o cechach sterczyny jest przedłużeniem skarpy, która została usytuowana nad licowanym gzymsem z ciągłym fryzem o ślepym, tynkowanym maswerku. W części zadaszenia posiada fryz arkadkowy, z symboliką maryjną, a tuż pod nim, cztery wąskie okna. Uskoki szczytów zostały zwieńczone tzw. gzymsem koronującym o wklęsło-wypukłych gąsiorach. Boczna, wschodnia ściana zakrystii posiada identyczne okno jak w części fasadowej oraz wnękę, która usytuowana jest bezpośrednio nad nim^[5].

Wnętrze zakrystii składa się z dwóch pomieszczeń o różnych sklepieniach, tj. krzyżowo-żebrowym i gwiaździstym. Połączone są one jednym ostrołukowym przejściem ze schodami. Jedno z pomieszczeń położone jest na półpiętrze (tzw. mezzanino)^[10][38].

Korpus nawowy

Południowa elewacja korpusu nawowego

Hala nawowa kościoła WNMP

Korpus nawowy łączy się ze ścianą zachodnią prezbiterium i zakrystii. Kalenicą zwrócony jest do ul. Kościelnej. Hala została przykryta dachem dwuspadowym z małymi lukarnami, niegdyś zwieńczona sygnaturką. Razem z zadaszeniem dobudowanej kaplicy Mariackiej tworzy dach typu wielopołaciowego, kalenicą lekko zachodząc na wieżę kościoła^[5].

Na ścianie szczytowej usytuowane zostało jedno ostrołukowe okno o jednym uskoku z pulpitowym parapetem, które jest przedzielone dwoma laskami. Posiada podmurówkę i dodatkowy pulpitowy gzyms parapetowy. Tuż pod nim, w narożu ściany znajduje się zamurowane ostrołukowe wejście o jednym uskoku. Nad oknem biegnie gzyms z krótkim fryzem metopowym o motywie roślinnym wraz z charakterystyczną mutułą. Naroża zostały zwieńczone sterczynami i wzmocnione skarpami. Szczyt ściany, który posiada liczne wąskie otwory okienne został zwieńczony gwiazdą^[32]. Południowa ściana posiada cztery czterowęgarowe, niepełne ostrołukowe okna, przedzielone dwoma laskami i wypełnione witrażem^[39]. Okna na tej elewacji posiadają podmurówkę, a u dołu pulpitowe gzymsy parapetowe.

Część ściany od połaci dachowej oddziela gzyms z rustykowym profilem u spodu (kształtki o przekroju podwałka^[35]) i z fryzem ciągłym metopowym o motywie winnej latorośli^[32]. Jest to drugi taki fryz, jaki jest spotykany na Pomorzu w budownictwie sakralnym. Podobny występuje na elewacji pofranciszkańskiego kościoła św. Jana Ewangelisty w Szczecinie. W niektórych publikacjach autorzy sugerują, że został przeniesiony z dawnego, rozebranego kościoła franciszkańskiego, który był usytuowany przy ul. Kościelnej w Gryficach^[40]. We fragmencie pod prawym oknem południowej ściany również występują metopy, które zostały wmurowane do południowej elewacji (tzw. spolie). Nad fryzem górnym (mutuła) widoczne są dwa rzędy dwu i trzywarstowe ściany o wątku krzyżowym. Długość elewacji została związana dwoma skarpami i wzmocniona trzema o dwóch uskokach, które usytuowano pomiędzy oknami^[32].

Pomiędzy drugą a trzecią skarpą, w dolnej części elewacji dobudowane zostało boczne wejście do kościoła. Położone jest na planie sześcioboku, kątem zwrócone w stronę ul. Kościelnej. Na dwóch ścianach znajdują się dwa ostrołukowe portale o dwóch uskokach, z czego drugi tworzy ościeże. Nad drzwiami umieszczono tzw. ostrołukowe nadświetla, które przedzielone zostały trzema laskami i wypełnione witrażem. Naroże wzmocnione zostało skarpą^[32]. W części górnej, która została przedzielona gzymsem działowym z licem pulpitowym – umieszczono siedem ostrołukowych blend (jedną narożną i dwie pary mniejszych i większych o dwóch uskokach). Boczne wejście zostało zwieńczone podwójnym szczytem schodkowym o dachu pogrążonym. Uskoki szczytów zostały zwieńczone pulpitowym licem z tzw. gzymsem koronującym, podwójnym rustykowym profilu i wklęsło-wypukłych gąsiorach^[32].

Na elewacji zachodniej korpusu, z jednej i drugiej strony znajdują się ślepe archiwolty z trzema wnękami i dwoma zamurowanymi portalami. Po prawej stronie (w górnej części) znajduje się prostokątna, zaokrąglona o pełnym łuku wnęka. U dołu zaś (zamurowany) portal, o łuku wklęsło-wypukłym ostrym (nazywany potocznie mnisim, od charakterystycznego obrysu łuku) i jednym ostrołukowym uskoku. Z lewej strony natomiast widoczne są dwie wnęki, z czego górna jest prostokątna o jednym uskoku, środkowa szersza lecz zaokrąglona łukiem odcinkowym i dolna (zamurowany portal) o łuku wklęsło-wypukłym ostrym i dwóch uskokach. Wykończona jest charakterystyczną wimpergą. Ściana zachodnia jest wzmocniona skarpami i ośmiobocznymi wieżami o dachu namiotowym. Górne części wieży są szersze od dolnej, przedzielone poziomym rustykowym profilem. Posiadają również fryz typu arkadkowego oraz tzw. metopy o motywie roślinnym. Szczyty dachowe wieży wieńczą kwiatony^[32].

Fryz metopowy

W ścianie północnej korpusu nawowego umieszczono dwa okna o dwóch uskokach, które są przedzielone dwoma laskami, z czego jedno występuje bezpośrednio nad skrzydłem budynku. W górnej części występuje gzyms, z fryzem metopowym o motywie kwiecistym i mutułą, która jest identyczna do południowej. Skrzydło charakteryzuje się prostą zabudową z ostrołukowym zamurowanym portalem o trzech ściętych uskokach (tzw. portal "umarłych", z którego wiodły drzwi łączące korpus z przykościelnym cmentarzem) z wyodrębnionym kapitelem i strefą baz. Zwieńczone jest licowanym, pulpitowym gzymsem naddrzwiowym^[40]. Ścianę wzmacnia jedna skarpa usytuowana między oknami i dwie narożne. Z lewej strony elewacji została dobudowana kaplica Mariacka^[5].

Z kruchty do korpusu nawowego wiodą szerokie metalowe i oszklone drzwi (główne dwuskrzydłowe i para bocznych jednoskrzydłowych) z prostokątnym nadświetlem. Konstrukcja części nawowej o sklepieniu krzyżowo-żebrowym i systemie wiązanym jest wsparta na sześciu głównych i ośmiobocznych filarach, które są połączone poprzecznymi belkami z przyporami. Cztery pozostałe są przyparte do muru zachodniej i wschodniej ściany korpusu i pełnią dodatkowo rolę skarpy. Główne filary przedzielają nawę główną korpusu od naw bocznych (podchórza). Nad nawami bocznymi mieszczą się drewniane empory, wsparte krokwiami. Boczne empory są połączone z częścią prospektu organowego. Korpus posiada dodatkowo dwie galerie z osobnymi wejściami, które są umieszczone na południowej i północnej ścianie. Spełniają rolę bocznych, dodatkowych chórów. Na wprost południowego podchórza znajduje się XV-wieczny, boczny ołtarz szafowy (tryptyk^[2]). Wewnętrzna elewacja zawiera XVIII-wieczne epitafia i jest pokryta wieloma wielobarwnymi freskami, tj. figuralnymi polichromiami^[41].

Kaplica Mariacka

Sterczynowy szczyt fasady kaplicy Mariackiej kościoła WNMP

Do północnej elewacji korpusu dobudowana została dwukondygnacyjna kaplica Mariacka o dachu dwuspadowym z małymi lukarnami (część dachu wielopołaciowego, jaki tworzy wespół z nawowym). Dach jest ograniczony attyką od strony północnej. Fasadą zwrócona jest w stronę placu Zwycięstwa, kalenicą natomiast do ulic: Wojska Polskiego i Niepodległości. Powstała na planie czworoboku, w stylu późnogotyckim, jako ostatnia część obiektu sakralnego^[5].

W części fasadowej umieszczono dwa witrażowe okna o dwóch uskokach, dwóch laskach i dolnych pulpitach parapetowych. Lewe posiada podmurówkę i dodatkowy pulpitowy gzyms parapetowy. Pod prawym oknem znajduje się ostrołukowy portal o pięciu węgarach i boniowanej, zaokrąglonej o pełnym łuku ościeży. Glify o nieregularnym ułożeniu posiadają kształtki o przekroju podwałka, w których zastosowano cegłę wiśniówkę i zendrówkę. Do kaplicy wiodą podwójne drzwi, w górnej części zaokrąglone. Po prawej stronie usytuowana została pięcioboczna wieża, do której od wewnątrz prowadzą schody. Zwieńczona jest ściętym dachem namiotowym w kształcie odwróconego kielicha, który wychodzi poza lico wieży^[5]. W środkowej i narożnej części ściana została wzmocniona skarpami, które w górnej części zachodzą na ciągły, prosty tynkowany fryz. W szczycie elewacji znajdują się biało tynkowane blendy. Jest ich dziesięć. Każda para jest przedzielona laską. Położone są symetrycznie względem osi szczytu i tworzą po dwa równej wielkości detale. Nad środkową, najwyższą parą umieszczono blendę kolistą, która nawiązuje do gładkiego tonda. Blendy posiadają nierównomiernie rozmieszczone wąskie otwory okienne i jeden otwór większy o łuku odcinkowym i jednym uskoku. Szczyt zwieńczony jest sześcioma sterczynami, które posiadają dachy namiotowe z kwiatonami^[5].

Portal kaplicy Mariackiej

Elewacja zachodnia jest wyposażona w dwa różnej wielkości okna. Pierwsze, pełne z lewej strony jest niemal zaokrąglone. Jest to okno o dwóch uskokach, dwóch laskach oraz pulpitowym parapetem u dołu. Drugie umieszczone po prawej stronie jest węższe (także pełne), o łuku w ośli grzbiet i dwóch uskokach, które jest przedzielone jedną laską i posiadającą w górnej części prosty maswerk. Dół jest wypełniony pulpitowym parapetem^[5]. W środkowej części jest umieszczona skarpa, która przedziela fryz ze ślepym maswerkiem pod rustykowym profilem oraz gzymsem. Tę część elewacji wzmacniają także skarpa narożna i pięcioboczna wieża. Elewacja wschodnia jest niemal identyczna jak zachodnia, z tymże okna są niepełne i z podmurówką, u dołu wykończone podwójnym pulpitowym parapetem. Węższe, z maswerkiem znajduje się po lewej stronie i na wprost bliźniaczego, po stronie zachodniej. Elewacja w tej części nie posiada fryzu, wykończona jest natomiast gzymsem, z rustykowym profilem u spodu^[5].

Wnętrze kaplicy składa się z jednego, głównego pomieszczenia, które usytuowano przy zachodniej ścianie. Sala o sklepieniu krzyżowo-żebrowym została wsparta ośmiobocznym filarem. Kubaturą obejmuje połowę kaplicy. Dwa mniejsze, o różnej wielkości i osobne zostały położone na drugiej kondygnacji po stronie wschodniej^[10]. Główna sala łączy się z nawą za pomocą portalu, a z górnymi pomieszczeniami i wieżą przy pomocy schodów. Biblioteka kościelna była urządzona w jednym z pomieszczeń na piętrze. W części południowo-wschodniej przyziemia znajduje się krypta grobowa marsz. Adama von Flemminga-Rönza^[10]. W 1910 r. sarkofag wraz ze szczątkami zmarłego został przeniesiony do mauzoleum rodowego Flemmingów w Benicach (niem.) Benz koło Kamienia Pomorskiego. Z zabytków krypty pozostało m.in. drewniane epitafium ze złoconą, łacińską inskrypcją, które jest usytuowane na wschodniej ścianie kaplicy^[22][42].

Wieża kościelna

Wieża kościelna

Wieża kościelna (dzwonnica zwarta) fasadą zwrócona jest do ul. Niepodległości. Składa się z pięciu części, które przedzielone zostały gzymsem działowym^[32].

W pierwszej, dolnej części wieży od strony zachodniej znajduje się ostrołukowy portal o ośmiu węgarach. Glify posiadają kształtki o przekroju podwałka, w których zastosowano naprzemiennie cegłę wiśniówkę i zendrówkę. W boniowanej, ostrołukowej ościeży zamontowano drewniane, dwuskrzydłowe drzwi^[f]. Nad nadprożem portalu znajduje się tympanon z kartuszem, który ozdabia inskrypcję o treści: Kościół Mariacki w Gryficach^[32]. Na południowej ścianie widoczne są ślepe archiwolty^[32]. W części drugiej usytuowane zostały trzy pełne gotyckie okna, o łuku w ośli grzbiet i trzech węgarach, przedzielonych trzema laskami (strona południowa, zachodnia i północna). Okna wypełnione są witrażem, u dołu wykończone pulpitowym gzymsem parapetowym. Nad nimi znajduje się szeroki i tynkowany fryz ze ślepym maswerkiem. U dołu, tuż nad licem usytuowanych jest dziesięć detali architektonicznych, tzw. maszkaronów, prawdopodobnie wizerunków budowniczych obiektu oraz fundatorów wieży^[32][g].

Część trzecia wieży posiada duże ostrołukowe blendy, po trzy na każdej ścianie, które wypełnione są tynkowanym ślepym maswerkiem, zwieńczone zaokrągloną rozetą i podzielone na mniejsze wzdłużne tzw. ślepe bifory (typ stargardzki). Te również posiadają zaokrągloną rozetę i przedzielone są słupkiem i dwoma laskami. Nad nimi jest prosty, tynkowany fryz. W części czwartej umieszczono małe blendy, po cztery na każdej ze ścian, które są wizualnie podobne do większych, z tymże nie posiadają zaokrąglonych, mniejszych rozet i przedzielone są tylko jednym słupkiem biforium. W niektórych z nich pojawiły się otwory okienne. Pomiędzy drugą a trzecią blendą od stron południowej i północnej umieszczone są tarcze zegarowe. Dwie wąskie blendy występują również po stronie wschodniej, w narożu elewacji wieżowej i rozdzielone kalenicą dachu dwuspadowego nad nawą. Blendy są tynkowane na biało^[32]. Prócz elementu zdobniczego – spełniają również rolę odciążenia ciężaru wyższych partii obiektu poprzez zmniejszenie grubości muru. Korpus jest zwieńczony gzymsem koronującym o dwóch uskokach^[43].

Główny portal kościoła

Maszkarony na fasadzie wieży kościelnej

Część piątą i najwyższą wieńczy barokowy, miedziany dach wieżowy. Cokół jego tworzy ścięty dach namiotowy. Nad nim została usytuowana sześcienna konstrukcja, z ośmioma wąskimi otworami głosowymi, które są położone na każdej z czterech ścian i nakryte hełmem. Nad nią zbudowana została ośmioboczna latarnia. Pierwsza, drewniana dolna jej część jest szersza. Posiada na czterech ścianach po dwa wąskie otwory głosowe i nakryta jest ściętym dachem namiotowym. Druga, węższa z ośmioma otworami okiennymi o łukach odcinkowych i wklęsło-wypukłych nasadach (rodzaj balkonu widokowego) jest pokryta, jak pierwsza, tym samym typem zadaszenia. Górną część stanowi iglica, która została zwieńczona kwiatonem^[32].

Wnętrze wieży tworzy kruchta o sklepieniu gwiaździstym. Znajdują się tu: zabytkowa wczesnośredniowieczną chrzcielnica, liczne XVIII-wieczne epitafia i jedno współczesne z 1973 r. Na elewacji wewnętrznej umieszczono również tablice pamiątkowe^[44]. Na górną partię wieży prowadzi ostrołukowe wejście wypełnione drewnianym skrzydłem drzwiowym, które znajduje się w ścianie wschodniej kruchty przy południowej elewacji.

Iluminacja budowli sakralnej

Budowla jako pierwsza z obiektów zabytkowych miasta została oświetlona iluminowanym światłem. Zastosowano tu specjalne oprawy oświetleniowe, które zamontowano w ziemi i ukierunkowano na ściany nośne obiektu. Założone zostały lampy metalohalogenkowe i sodowe. Oświetlony jest również dach wieżowy^[6].

Zobacz też

• Historia architektury Gryfic
• Inne kościoły Mariackie w Polsce
• Zabytki Gryfic

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Źródła online

• Rejestr zabytków nieruchomych – województwo zachodniopomorskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 24 listopada 2022 .

Opracowania

• Cieśliński A., Tablice epitafijne w kościele pw. WNMP w Gryficach [w]: Cieśliński A. (pod red.), Ziemia Gryficka 1993. Kościół katolicki na ziemi gryfickiej, Szczecin-Gryfice 1993.
• Ks.Chorzępa M., Kościelne dzieje Gryfic (1262-1962) [w]: Cieśliński A. (pod red.), Zeszyty Gryfickie, nr 1, Gryfice 2001.
• Dobosiewicz A., Gryfice na przestrzeni wieków – Gryfice na starej fotografii, Bydgoszcz 2004.
• Frankiewicz B., Z dziejów Kościoła katolickiego na ziemi gryfickiej od średniowiecza do 1945 r. [w]: Cieśliński A. (pod red.), Ziemia Gryficka 1993. Kościół katolicki na ziemi gryfickiej, Szczecin-Gryfice 1993.
• Jurkiewicz J. L., Kościół Wniebowzięcia NMP w Gryficach, z serii: Zabytki Pomorza Zachodniego, zesz. 4, Stowarzyszenie Zachodniopomorskie Dziedzictwo Kulturowe, Stargard Szczeciński 2011.
• Szczygieł K., Raport o stanie zabytków w Gryficach [w]: Kozłowski K. (pod red.), Ziemia Gryficka 1945-1985, Gryfickie Towarzystwo Kultury w Gryficach, Gryfice 1987.

Opracowania online

• Dzierżko-Bukal I., Powierzchnia i kubatura budynku (pol.), [dostęp 2011-08-22].
• Strona oficjalna parafii NSPJ w Gryficach, Historia parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gryficach (pol.), [dostęp 2011-08-23].
• Urząd Miejski w Gryficach, Zabytki (pol.), [w]: Oficjalny serwis miasta, [dostęp 2011-07-31].

Opracowania prasowe

• Cieśliński A., Barokowe tablice epitafijne [w]: Cieśliński A. (pod red.), „Gryficiana”, Magazyn regionalny „Dwutygodnika Gryfickiego”, nr 4, Gryfice 1997.
• Jarząb W., O drodze na szczyt i upadku nieszczęśliwym, „Gryfickie Echa”, z dn. 7 czerwca 2007 r., Gryfice 2007.
• Jarząb W., O komnatach tajemnych i leniwym aniele, „Gryfickie Echa”, z dn. 25 lutego 2010 r., Gryfice 2010.
• Jarząb W., O szkle barwionym w ołowiu osadzonym, „Gryfickie Echa”, z dn. 3 grudnia 2009 r., Gryfice 2009.
• Jarząb W., O tym, że nadziei tracić nie należy, „Gryfickie Echa”, z dn. 24 maja 2007 r., Gryfice 2007.
• Jarząb W., Opowieści z krypty, „Gryfickie Echa”, z dn. 28 stycznia 2008 r., Gryfice 2008.
• (Ski), Główny ołtarz w kościele pw. WNMP w Gryficach. Arcydzieło sztuki barokowej [w]: Cieśliński A. (pod red.), „Gryficiana”, Magazyn regionalny „Dwutygodnika Gryfickiego”, nr 20, Gryfice 1997.
• Wyrwiński Z., Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gryficach, „Nevgazeta gryficka”, z dn. 23 sierpnia 2007 r., Nowogard 2007.
• Wyrwiński Z., Zewnętrzna architektura kościoła pw. WNMP w Gryficach. Elewacja południowa i zachodnia, „Nevgazeta gryficka”, z dn. 6 września 2007 r., Nowogard 2007.
• Wyrwiński Z., Zewnętrzna architektura kościoła pw. WNMP w Gryficach. Elewacja północna i wschodnia, „Nevgazeta gryficka”, z dn. 30 sierpnia 2007 r., Nowogard 2007.