Kobieta

Kolaż przedstawiający słynne kobiety oraz przedstawicielki różnych narodów. Od lewej do prawej, w rzędach:
1: Makeda • Wenus • Joanna d’Arc • Eva Perón
2: Maria Skłodowska-Curie • Indira Gandhi • Wenus z Willendorfu • Wangari Maathai
3: Matka Teresa z Kalkuty • Grace Hopper • japońska gejsza • Tybetanka
4: Marilyn Monroe • Oprah Winfrey • Aung San Suu Kyi • Josephine Baker
5: Izyda • Laverne Cox • Elżbieta I Tudor • Peruwianka

Kobieta – dorosły człowiek płci żeńskiej^[1]. Prawidłowy kariotyp komórki somatycznej kobiety ma dwa chromosomy X, a jej układ rozrodczy zawiera gonadę żeńską (jajnik).

Etymologia

Słowo kobieta pojawiło się w XVI wieku. Etymolodzy proponują co najmniej 20 różnych wyjaśnień jego pochodzenia. Polski etymolog Aleksander Brückner wywodzi je od słowa kob, czyli chlew, koryto^[2]. Kobieta w pierwotnym znaczeniu, to ta, która służy przy korycie, zajmuje się chlewem. Wyraz miał pejoratywne znaczenie i uchodził za obelgę. W neutralnym znaczeniu słowa zaczęto używać dopiero pod koniec XVIII wieku^[3].

Anatomia kobiety

Żeński układ płciowy

Z reguły kobiety mają dwa chromosomy X, a mężczyźni jeden chromosom X i jeden Y^[4][5]. Podczas wczesnego rozwoju płodowego embriony obu płci sprawiają wrażenie neutralnych płciowo do około 7 tygodnia. Następnie, jeśli płód otrzymał chromosom Y od ojca, to z reguły rozwija się jako mężczyzna, na skutek działania testosteronu. Jeśli płód otrzymał chromosom X od ojca, rozwija się on jako kobieta, na skutek ekspozycji na estrogeny. Około jedna na tysiąc kobiet rodzi się z trzema chromosomami X, co określa się jako trisomia chromosomu X^[6].

Jajniki, oprócz swojej funkcji regulacyjnej, jaką jest produkcja hormonów, wytwarzają gamety żeńskie zwane komórkami jajowymi, które mogą być następnie zapłodnione przez gamety męskie (plemniki). Macica jest narządem, którego funkcją jest ochrona i odżywianie rozwijającego się płodu. Pochwa wykorzystywana jest do kopulacji i rodzenia dzieci. Srom, czyli zewnętrzne żeńskie narządy płciowe, składa się z ujścia pochwy, warg sromowych, łechtaczki i cewki moczowej. Gruczoły mlekowe wyewoluowały z gruczołów potowych i służą do produkcji mleka, które jest najbardziej charakterystyczną cechą ssaków. U dojrzałych kobiet piersi są na ogół większe niż u większości innych ssaków; uważa się, że to uwydatnienie piersi, które nie jest konieczne do produkcji mleka, jest przynajmniej częściowo wynikiem doboru naturalnego^[7].

Różnice w budowie anatomicznej między kobietą a mężczyzną nie dotyczą tylko narządów rozrodczych, ale także sylwetki ciała:

• Średnia wzrostu i ciężaru kobiet jest mniejsza niż u mężczyzn.
• Wielkość mózgów kobiet oraz ich współczynnik encefalizacji są relatywnie mniejsze niż u mężczyzn, co było podstawą hipotez, że średni iloraz inteligencji kobiet jest mniejszy niż mężczyzn^[8][9]. Badania wskazują jednak za niezasadne odnoszenie się do różnic we współczynniku encefalizacji, gdyż różnice w średniej masie ciała kobiet i mężczyzn oraz znaczne różnice w średniej zawartości tkanki tłuszczowej (25–31% dla kobiet i 18–25% u mężczyzn) uniemożliwiają jego prawidłowe oszacowanie, a iloraz inteligencji zależy od wielu innych czynników (np. środowiskowych) niż tylko samej wielkości mózgu^[10].
• Kobiety mają delikatniejsze, mniej intensywne owłosienie skóry.
• Miednica kobiety jest proporcjonalnie szersza niż miednica mężczyzny, co umożliwia ciążę i poród.
• U kobiet wskaźnik 2D:4D jest zazwyczaj wyższy niż u mężczyzn^[11][12].

Transseksualizm (ICD-10 F64.0)^[13]

Transkobiety mają przypisaną płeć męską przy urodzeniu, która nie jest zgodna z ich tożsamością płciową^[14][15][16].

Genetyka i zaburzenia genetyczne kobiet

Prawidłowy kariotyp diploidalnych komórek kobiet zawiera dwa chromosomy X, z czego jeden, wybrany losowo, we wczesnym okresie zarodkowym, zostaje inaktywowany dając ciałko Barra, co odróżnia je od mężczyzn, u których prawidłowy kariotyp komórek diploidalnych zawiera jeden chromosom X i jeden Y^[17][18]. Podczas wczesnego rozwoju płodowego embriony obu płci sprawiają wrażenie neutralnych płciowo (do około siódmego tygodnia ciąży). Następnie, jeśli płód otrzymał chromosom Y od ojca, to rozwija się jako mężczyzna; jest to zależne od aktywności, lub jej braku, genu SRY i działania testosteronu. Jeśli płód otrzymał chromosom X od ojca, rozwija się on jako kobieta, na skutek ekspozycji na estrogeny. Około jedna na tysiąc kobiet rodzi się z trzema chromosomami X, co określa się jako trisomia chromosomu X^[6]. Wszystkie dodatkowe chromosomy X, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn ulegają inaktywacji dając dodatkowe ciałka Barra. Istnieją zaburzenia genetyczne takie jak zespół Turnera, które powodują częściową lub całkowitą utratę drugiego chromosomu X. Rzadkim zaburzeniem genetycznym jest zespół Swyera (tzw. kobiety XY), gdzie kobieta ma w swym kariotypie chromosom Y, który jednak nie niesie aktywnej kopii genu SRY, kobiety z tym zaburzeniem mają niefunkcjonalne, wysoce zredukowane gonady, co oznacza, iż do prawidłowego procesu dojrzewania wymagają hormonalnej terapii zastępczej. Z powodu braku pierwszorzędowych cech płciowych ich płeć określa się na podstawie cech drugorzędowych - obecności jajowodów, macicy i pochwy. W bardzo rzadkich przypadkach (1 na 20000 urodzeń) następuje translokacja lub rekombinacja między rejonami pseudohomologicznymi chromosomów X i Y, czego skutkiem jest chromosom X niosący kopię genu SRY. Jeśli kopia ta jest aktywna transkrypcyjnie (ok. 90% przypadków), powstają tzw. mężczyźni XX, mający zredukowane jądra, ale prawidłowo wykształcone drugorzędowe cechy płciowe takie jak nasieniowody i penis^[19].

Zdrowie kobiet

Istnieją choroby, które dotykają głównie kobiety, takie jak toczeń i inne choroby autoimmunologiczne oraz choroby związane z płcią, które występują znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn, u których mogą występować różne objawy, a także mogą oni różnie reagować na leczenie^[20] jak np. rak sutka^[21] lub wyłącznie u kobiet rak szyjki macicy, lub rak jajnika. Dziedzina medycyny zajmująca się budową, czynnościami i schorzeniami narządu rodnego kobiety to ginekologia^[22].

Umieralność matek

Wskaźnik umieralności matek, określony jako „roczna liczba zgonów kobiet na 100 000 żywych urodzeń”.

Śmiertelność matek jest definiowana przez WHO jako „roczna liczba zgonów kobiet z jakiejkolwiek przyczyny związanej z ciążą lub pogłębionej przez ciążę (z wyłączeniem przyczyn przypadkowych lub incydentalnych) podczas ciąży i porodu lub w ciągu 42 dni od zakończenia ciąży, niezależnie od czasu trwania i umiejscowienia ciąży”^[23]. Każdego roku ponad 500 000 kobiet umiera z powodu powikłań związanych z ciążą i porodem, głównie w tzw. krajach rozwijających się. W 2008 roku Światowa Organizacja Zdrowia wezwała do podnoszenia kwalifikacji położnych w celu poprawy usług zdrowotnych dla matek i noworodków. Aby wspierać poprawę umiejętności położnych, WHO ustanowiła program szkoleniowy dla położnych – Action for Safe Motherhood^[24].

W 2013 roku z powodu komplikacji przed, w trakcie lub krótko po porodzie zmarło ok. 289 tys. kobiet, co stanowi poprawę w porównaniu z 1990 rokiem, gdy zmarło ok. 523 tys.^[25] Około 295 000 kobiet zmarło w 2017 roku, przy czym 94% zgonów matek miało miejsce w krajach rozwijających się. Około 86% zgonów matek występuje w Afryce Subsaharyjskiej i Azji Południowej, przy czym Afryka Subsaharyjska odpowiada za około 66%, a Azja Południowa za około 20%. Główne przyczyny śmiertelności matek to stan przedrzucawkowy i rzucawka, aborcje przeprowadzane w ryzykownych warunkach, powikłania ciąży spowodowane malarią i HIV/AIDS oraz intensywne krwawienia i infekcje występujące po porodzie^[26].

Edukacja

Powszechna edukacja, czyli zapewniona przez państwo edukacja na poziomie podstawowym i średnim, bez względu na płeć, nie jest jeszcze normą obowiązującą na całym świecie, chociaż występuje ona w większości krajów rozwiniętych. Tradycyjnie dominowała edukacja zróżnicowana ze względu na płeć i nadal występuje ona w niektórych krajach.

Edukacja kobiet dawniej ograniczała się do przyswojenia umiejętności praktycznych, takich jak szycie, haftowanie, gotowanie oraz innych umiejętności niezbędnych do prowadzenia gospodarstwa domowego^[27]. Kobiety z bogatych domów mogły ponadto, w ramach nauczania domowego, nauczyć się rysowania, śpiewu, gry na instrumencie, znajomości języków obcych, poezji i historii oraz umiejętności miłych konwersacji^[28].

Zaczęło się to zmieniać na przełomie XVIII i XIX wieku. Przede wszystkim na skutek rodzącego się wtedy ruchu na rzecz emancypacji kobiet. Powstały pierwsze zorganizowane związki kobiet^[29]. Kobiety coraz częściej dopuszczano do nauki na uniwersytetach^[30].

Aktualnie zgodnie z danymi UNESCO około 130 milionów dziewcząt w wieku od 6 do 17 lat nie uczęszcza do szkoły^[31]. Problem dostępu do edukacji dla dziewczyn w szczególności dotyczy takich krajów jak Sudan Południowy, Republika Środkowoafrykańska, Niger, Afganistan, Czad, Mali, Gwinea, Burkina Faso, Liberia i Etiopia^[32].

Polska

W Polsce w okresie zaborów na drodze kształceniu kobiet stały braki miejsc w szkołach, przeszkody ekonomiczne, ale też – stawiane na pierwszym miejscu obowiązki domowe. Znaczące zmiany zaszły dopiero po upadku powstania styczniowego. Zaczęto krytykować dominującą do tej pory tzw. „edukację salonową”^[33][34], która nie zapewniały umiejętności niezbędnych do podjęcia zawodu i samodzielnego utrzymywania się^[33]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, chociaż dostęp do edukacji stawał się bardziej powszechny dla obu płci, nierówności między kobietami i mężczyznami pogłębiały. Podczas pierwszego spisu powszechnego w 1921 roku analfabetyzm wśród kobiet wynosił 35,7%, z kolei wśród mężczyzn 30%. Z kolei po dziesięciu latach, w 1931 roku, wynosił 27,9% u kobiet i tylko 17,8% u mężczyzn.

Zobacz też

• historia kobiet
• kobiecość
• różnice psychologiczne między płciami
• feminizm
• dziewczyna
• zjawisko Matyldy

Przypisy