Kodeks Matyldy

Odrysowana zaginiona karta, przedstawiająca wręczenie Mieszkowi II kodeksu przez Matyldę

Kodeks Matyldy – średniowieczny pergaminowy kodeks zawierający łacińskie teksty, prezent księżnej lotaryńskiej Matyldy szwabskiej(ang.) (żony księcia Lotaryngii Górnej Fryderyka II, córki Hermanna II, księcia Szwabii z bocznej linii dynastii Konradynów) dla króla polskiego Mieszka II Lamberta.

Opis kodeksu

Kodeks został wykonany najprawdopodobniej w klasztorze benedyktynów w St. Gallen. Księga ma wymiary 21,5 na 16,5 cm i liczy 82 karty^[1]. Tekst zapisany jest minuskułą karolińską z domieszką majuskuły i uncjały^[1]. Skórzana oprawa pochodzi z XIX wieku. Manuskrypt przechowywany jest jako depozyt miasta Düsseldorf w Universitätsbibliothek Düsseldorf (sygn. 91)^[2].

Miejsce wykonania kodeksu nie jest znane. Zdaniem Jerzego Pietrusińskiego księga mogła pochodzić z Włoch ze skryptoriów związanych z klasztorem na Monte Cassino za rządów Teobalda (1022–1036), ewentualnie mogła być wykonana w Niemczech, ale przez skryptora pochodzącego z Włoch^[3]. Według Bogdana Bolzy kodeks mógł pochodzić z Francji, o czym ma świadczyć pisownia wyrazów łacińskich oraz wykorzystane źródła^[3]. Zdaniem Florentine Mütherich kodeks pochodzi z południowych Niemiec z ośrodka związanego z Trewirem (Reichenau lub St. Gallen)^[3]. Zdaniem Brygidy Kürbis kodeks mógł powstać w Sankt-Gallen lub w opactwie w Einsiedeln, zaś autorem jedynego ozdobnego inicjału (S) w kodeksie mógł być Hartker z klasztoru w Sankt-Gallen^[4][5]. Kürbis stwierdziła także, że całość kodeksu powstała w wyniku jednego zamówienia i od razu była pomyślana jako dar dla Mieszka II^[4].

Nie jest pewne, czy rękopis dotarł kiedykolwiek do Polski^[4]. Jeśli rękopis dotarł, to nie znajdował się jednak zbyt długo na jej terenie^[5]. Według Brygidy Kürbis mógł znaleźć się w Polsce w latach 1025–1028, natomiast Gerard Labuda wskazuje na lata 1025-1027)^[2]. Manuskrypt mógł zostać wywieziony z Polski niedługo po śmierci Mieszka przez jego żonę Rychezę lub przez duchowieństwo uciekające w wyniku powstania ludowego w 1038^[5].

W XVIII wieku rękopis znajdował się u cystersów w Neuzelle, a po kasacie tego klasztoru – w bibliotece przy kościele św. Jadwigi w Berlinie^[5]. Tam też Filip Antoni Dethier dokonał przerysu miniatury dedykacyjnej^[5]. Następnie przez pewien czas rękopis był uznawany za zaginiony^[5]. Po 1850 trafił do Królewskiej Biblioteki Krajowej w Düsseldorfie, gdzie otrzymał sygnaturę C 91, jednak był już pozbawiony karty z miniaturą^[5]. W bibliotece tej kodeks znajduje się do dzisiaj^[2]. W drugiej połowie XX wieku kodeks został ponownie rozpoznany dzięki Florentine Mütherich i Bernhardowi Bischoffowi^[5].

Zawartość kodeksu

Sekwencja

Na pierwszych kartach kodeksu (f. 1v-2r) znalazła się łacińska sekwencja, rozpoczynająca się od słów Ad celebres rex cęlice.... Na lewym marginesie znalazł się zapis nutowy neumami – jest to najstarszy znany zapis melodii, jaki pojawił się w Polsce, przez co jest uważany za najstarszą pieśń liturgiczną, o której wiadomo, że wykonywano ją na terenie kraju^[6].

Sekwencja zbudowana jest z 32 nieregularnych wersów. Tekst znany był od X wieku w całej ówczesnej Europie. Sekwencja była przeznaczona do wykonywania 29 września podczas obchodów święta Archanioła Michała. Stanowi modlitwę wychwalającą Chrystusa, opisuje dziewięć anielskich chórów oraz cnoty trzech archaniołów: Michała, Gabriela oraz Rafała. Treść sekwencji ma swoje źródło w dziele Pseudo-Dionizego Areopagity O hierarchii niebieskiej (VI wiek), przyswojonym w IX wieku dzięki przekładowi łacińskiemu oraz komentarzom Jana Szkota Eriugena^[6].

List dedykacyjny

List dedykacyjny, zwany Epistola Mathildis Suevae, rozpoczyna się od słów Domino M[isegoni] virtutis uvere cultori verissimo i zajmuje karty 2v-3r^[7]. Jest zbudowany zgodnie z konwencją epistola dedicatoria (gatunku ukształtowanego w okresie karolińskim), tj. składa się z trzech części: exordium, narratio i felicitatio^[7].

Z treści listu wyłania się obraz idealnego króla, zbliżony do średniowiecznego wzoru via regia (odmiana zwierciadła). Według Matyldy Mieszko II był władcą światłym i wykształconym (miał znać łacinę i grekę), fundował chrześcijańskie świątynie, a jego łagodność w nawracaniu pogan na chrześcijaństwo została przeciwstawiona okrutnemu ojcu, Bolesławowi Chrobremu. Odznaczał się także takimi cnotami jak: sprawiedliwość, roztropność i męstwo. Na zakończenie listu Matylda zwróciła się do Boga o łaski dla króla, długie jego życie, zwycięstwa nad nieprzyjaciółmi etc.^[7]

Miniatura i dedykacja

Na kolejnej karcie (f. 3v) znajdowała się miniatura przedstawiająca akt wręczenia prezentu Mieszkowi II. Karta ta jednakże zaginęła (została wycięta), a jej wygląd znany jest z późniejszych odrysowań^[8][2]. Nad miniaturą umieszczono dedykację napisaną heksametrem daktylicznym (leoninem) o następującym brzmieniu^[8]:

HUNC LIBRUM REGI MAHTHILT DONAT MISEGONI
QUAM GENUIT CLARUS SUEUORUM DUX HERIMANNUS^[8]

Księga liturgiczna

Większą część kodeksu (f. 4r-82v) wypełnia księga liturgiczna Kościoła rzymskokatolickiego pt. Liber officiorum quem Romanum Ordinem appelant (także w skrócie: Liber officiorum albo Ordo Romanus). Jej autorstwo przypisywane było Pseudo-Alkuinowi, jednak według Teresy Michałowskiej był nim raczej Remigiusz z Auxerre^[2]. Część ta została podzielona na 34 rozdziały (tituli)^[1].

Przypisy

Bibliografia

• Cezary K. Święcki: Kultura piśmienna w Polsce średniowiecznej X-XII wiek. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010. ISBN 978-83-235-0737-6.
• Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Leksykon. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
• Roman Michałowski. „Kodeks Matyldy : księga obrzędów z kartami dedykacyjnymi” [recenzja]. „Studia Źródłoznawcze”. 40, s. 225-228, 2002.