Koga

Wyobrażenie kogi na pieczęci Elbląga z połowy XIV wieku

Koga, kogga[1] – duży żaglowiec handlowy[2], dostosowywany do celów wojennych, dominujący na akwenach Bałtyku i Morza Północnego w XIII-XV wieku, spotykany do początku XVI stulecia. Stanowił wówczas podstawowy typ statku użytkowanego przez miasta Hanzy.

Główne cechy

Był to jednomasztowy okręt o kadłubie płaskodennym i pękatym (stosunek długości do szerokości 3:1), balastowym, z poszyciem zakładkowym (klinkierowym). Mało zwrotny, wyposażony był w ożaglowanie rejowe i najczęściej w jeden duży, prostokątny żagiel o powierzchni 80–170 m². Wyporność żaglowca wynosiła 80-200 t, dochodząc niekiedy do 300 ton[3].

Koga wywodziła się z nefu[4], z czasem przekształcona została w nieco większy i zwrotniejszy od niej holk, w którym na ostatnim maszcie zastosowano ożaglowanie łacińskie. W odleglejszej perspektywie historycznej sugerowano pochodzenie kogi od statków celtyckich z okresu przedrzymskiego bądź wczesnośredniowiecznego, których tradycje budowy zachowały się na atlantyckim wybrzeżu Francji[5].

Konstrukcja i wygląd

Model hanzeatyckiej kogi handlowej z Bremy z ok. 1380 roku

Wczesne kogi miały ster boczny w postaci wiosła sterowego umieszczanego na prawej burcie przy rufie, lecz wkrótce zastąpiono je poruszanym rumplem sterem zawiasowym zawieszanym na długiej tylnicy i wysokiej rufie. Cechą wyróżniającą sylwetkę tego żaglowca były wysokie kasztele z blankami umieszczone na dziobie i rufie. Tam też umieszczone było uzbrojenie żaglowca. Pod kasztelami znajdowały się pomieszczenia mieszkalne załogi i kupców, reszta okrętu była pokryta pokładem. Osadzony w stępce duży maszt (o wysokości 16-24 metrów) znajdował się pośrodku jednostki (duże kogi późnośredniowieczne były nawet 2-3-masztowcami). Dodatkową cechą charakterystyczną było ukształtowanie dziobnicy i tylnicy kogi jako prostej belki wychodzącej ukośnie ze stępki; z przedłużonej belki dziobowej wykształcił się późniejszy bukszpryt.
Główne parametry techniczne kogi to[3]:

  • długość: 16-30 metrów
  • szerokość: 5-8 metrów
  • zanurzenie: 2-3 metry

W związku z różnicami konstrukcyjnymi stosowany niekiedy jest podział na kogę nordycką (hanzeatycką) oraz śródziemnomorską; ta druga oprócz żaglowego miała także napęd wiosłowy (2x20 wioseł na burcie) i tradycyjny ster burtowy[4].

Uzbrojenie i wyposażenie

Do XIV wieku kogi przystosowane do działań wojennych wyposażano w pokładowe katapulty i balisty; później ich artyleryjskim uzbrojeniem było 8 do 20 dział o wagomiarze pocisków od 9 do 12 funtów. Załoga dużej kogi liczyła 80-90 ludzi, w tym 40-50 zbrojnych. Niekiedy prócz napędu żaglowego korzystano też z wiosłowego[3]. Największą bitwę z użyciem kog wojennych, w której uczestniczyło około 400 tych okrętów, stoczono pod Sluys w 1340 roku.

Przypisy

  1. Średnioniemieckie kogge od staro-wysoko-niemieckiego kocho, kocko zapożyczonego w XII w. ze starofrancuskiego coque (Der Duden in zwölf Bänden. T. 7. Mannheim-Leipzig-Wien-Zürich: Dudenverlag, 2006, s. 425; Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. Berlin-New York: Walter de Gruyter, 2001, s. 508).
  2. A. Brückner podaje jako nazwę ogólną dla okrętu (korabia), używaną w średniowieczu (XV w.), np. w Legendzie o św. Aleksym, u Biernata z Lublina (Słownik etymologiczny języka polskiego, s. 243).
  3. a b c Mała encyklopedia wojskowa 1970 ↓, s. 58.
  4. a b «Koga» w Encyclopaedia Beliana (słow.).
  5. David Nicolle: Siły Hanzy od XIII do XV w. Oświęcim: Wyd. Napoleon V/Osprey, 2017, s. 20.

Bibliografia

  • Mała encyklopedia wojskowa. T. 2 (A-J). Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.

Media użyte na tej stronie

CMM - Przekrój poprzeczny kogi.JPG
Autor: Lestat (Jan Mehlich), Licencja: CC BY-SA 2.5
Przekrój poprzeczny kogi z XII w. odkrytej w Brugii (Belgia). Wyk. J.Piątkowski. Skala 1:10. Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku.