Kokornak powojnikowy

Kokornak powojnikowy

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	magnoliopodobne
Rząd	pieprzowce
Rodzina	kokornakowate
Rodzaj	kokornak
Gatunek	kokornak powojnikowy
Nazwa systematyczna
Aristolochia clematitis L. Sp. pl. 2:962. 1753

Pokrój

Kokornak powojnikowy, kokornak powojnikowaty (Aristolochia clematitis L.) – gatunek z rodziny kokornakowatych. Zasięg naturalny obejmuje środkową i południową Europę oraz rejon Kaukazu i Azji Mniejszej. Poza tym jest szeroko rozpowszechniony jako zdziczały z dawnych upraw^[3]. W polskiej florze gatunek ma status archeofita^[4]. Występuje w dolinach Odry i Wisły oraz w ich sąsiedztwie, poza tym w rozproszeniu^[5].

Morfologia

Organy podziemne

Kłącze pełzające.

Łodyga

Pojedyncza, wzniesiona i zwykle nieco wygięta lub wijąca się, naga i żółtozielona. Osiąga 30–60 (100) cm wysokości.

Liście

Naprzemianległe, jasnozielone i długoogonkowe. Okrągławe i jajowato-trójkątne z sercowatą nasadą, na szczycie tępe. Na brzegu blaszka liściowa drobnoząbkowana i dlatego szorstka.

Kwiaty

Kwiaty pułapkowe, zebrane w pęki w kątach liści. Korona jasnożółta, grzbiecista, rurkowata, rozdęta u nasady, rozszerzona lejkowato w górnej części, jednowargowa, o długości dwóch centymetrów. Słupek pojedynczy z krótką szyjką. W rozdęciu korony produkowany jest nektar. Prowadzi do niego zwężona rurka korony, pokryta wewnątrz sztywnymi włoskami, skierowanymi ukośnie do wnętrza. Owady łatwo dostają się do wnętrza, a nie mogąc się wydostać zapylają słupek pyłkiem przyniesionym z zewnątrz, a następnie zostają obsypane pyłkiem kwiatu. Wtedy włoski w rurce korony więdną i owad może się wydostać na zewnątrz^[6]. Znamię słupka jest sześciodzielne, poniżej znajduje się sześć pręcików zrośniętych z sobą i szyjką słupka.

Owoc

Zwisająca torebka, wewnątrz sześciokomorowa.

• 

  Liście

• 

  (c) Andreas Eichler, CC BY-SA 4.0

  Kwiaty

• 

  Owoc

• 

  Owoce i nasiona

Biologia i ekologia

Rozwój

Bylina. Kwitnienie w miesiącach od maja do lipca. Rośnie w miejscach nasłonecznionych, w widnych zaroślach, na przydrożach i przypłociach, na brzegach rzek, pojawia się też jako chwast w ogrodach. 2n = 26^[4].

Cechy fitochemiczne

Cała roślina (ziele i kłącze) zawiera olejek eteryczny składający się m.in. z pinenu, kadinenu i borneolu, alkaloid magnoflorynę, kwas arystolochiowy, saponiny trójpertynowe, flawonoidy. W nasionach znajduje się alkaloid arystolochina. Roślina ma nieprzyjemny smak i zapach (określany też jako wstrętny^[7]) dlatego zwykle nie jest spożywana przez zwierzęta roślinożerne. Po spożyciu wywołuje zatrucia, które u koni objawiały się obniżeniem temperatury, zaburzeniami równowagi i krążenia oraz depresją. Sporadyczne zatrucia notowane są po spożyciu ziela (zwłaszcza młodego) także w przypadku bydła i świń^[8].

Podejrzewa się, że spożywanie produktów wytworzonych z mąki zanieczyszczonej kokornakiem powojnikowym powoduje wystąpienie tak zwanej nefropatii bałkańskiej u ludzi. Kwas arystolochiowy ma działanie karcynogenne, mutagenne i nefrotoksyczne i jest czynnikiem etiologicznym nefropatii kwasu arystolochiowego poprzednio określanej jako "nefropatia ziół chińskich", która po raz pierwszy została opisana u kobiet stosujących mieszanki ziół chińskich w celu redukcji masy ciała^[9].

Zastosowanie

• Roślina lecznicza. Surowcem zielarskim jest ziele Herba Aristolochiae clem i korzeń Radix Aristolochiae clem. Dawniej wykorzystywane były wewnętrznie przy leczeniu schorzeń układu naczyniowego, a zewnętrznie przy różnych chorobach skóry^[10]. W średniowieczu roślina ta wykorzystywana była przez położne przy problemach związanych z porodem^[11]. Należy jednak uważać, gdyż gatunek ten prawdopodobnie wywołuje niebezpieczne skutki uboczne, np. nefropatię^[12].
• Roślina ozdobna (strefy mrozoodporności 5-9)^[11]. Obecnie rzadko uprawiana.

Przypisy

Bibliografia

• Leonidas Świejkowski: Klucz do oznaczania polskich roślin leczniczych i przemysłowych. Kraków: Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego, 1952.