Kokosznik (nakrycie głowy)

Dokumentacja fotograficzna kolekcji Natalii Szabelskiej ze zbiorów Rosyjskiego Muzeum Etnograficznego w Sankt Petersburgu - kokosznik z guberni włodzimierskiej

Dama pik w twerskim kokoszniku na niemieckiej talii kart z 1911 roku, wzorowana na obrazie Karła Weniga

Kokosznik (ros. кокошник) – typ ozdobnego, usztywnianego, wysokiego czepca, noszony przez zamężne kobiety w centralnej i północnej części Rosji przeduralskiej, często w zestawieniu z sarafanem^[1][2]. Jako element ubioru narodowego znany już od XVI wieku^[3], ale rozpowszechniony w XVIII i na początku XIX wieku^[2], stał się częścią stroju ludowego^[3].

Wyrugowany na początku XVIII wieku z ubioru kobiet należących do wyższych warstw społeczeństwa rosyjskiego^[4], powrócił do mody dworskiej za czasów Mikołaja I. Jubilerski kokosznik w formie półksiężyca, który nakrywano długim, koronkowym albo tiulowym welonem, łączono z utrzymanym w tej samej kolorystyce aksamitnym sarafanem. W takiej formie stał się reprezentacyjnym strojem cesarzowej i dam jej dworu^[5][6].

Na przełomie XIX i XX wieku, w fazie jego zaniku, kokosznik w sztuce rosyjskiej stał się ogólnonarodowym symbolem tradycyjnego stroju i atrybutem pięknej kobiety. Zaczęto go łączyć z obrazem młodej, niezamężnej dziewczyny, mimo że był czepcem mężatek, jak też nazywać kokosznikami panieńskie typy nakryć głowy^[7][8]. Po wyjściu z użycia kokosznik stał się ostatecznie kostiumem scenicznym^[7].

Nazewnictwo

Nazwa czepca, pochodząca od staroruskiego określenia kwoki (кокошь), nawiązuje do kształtu kurzego grzebienia^[7]. Wśród różnych ludów zamieszkujących Rosję, ale także w innych krajach słowiańskich, spiczaste, rogate czy zbliżone do kształtu półksiężyca nakrycia głowy – w tym podobne do kokosznika czepce naczółkowe – miały uchronić kobiety przed złymi mocami i wpływać na ich płodność. Ochronną rolę takiego stroju głowy wzmacniały m.in. szklane koraliki czy haftowane przedstawienia ptaków^[1][2].

Sposób noszenia

Lalka w stroju kostromskim z drugiej połowy XVIII wieku ze zbiorów Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie

Kokosznik sygnalizował stan cywilny i status majątkowy noszącej go kobiety^[2]. Jako strój głowy mężatki musiał zakrywać włosy, czym odróżniał się od innych, równie sztywnych, ale zwykle niższych i otwartych odmian, które nosiły niezamężne dziewczęta^[8]. Dodatkowo nakrywano go muślinową albo jedwabną chustą zwaną ubrusem, haftowaną metalowymi nićmi bądź wykonaną z wzorzystej tkaniny, czasami nawet z ciężkiego brokatu. Welony spływały na ramiona i plecy, ale mogły być również zawiązywane pod brodą^[9][2].

Wśród chłopek kokoszniki były uważane za odświętny ubiór głowy, a w niektórych miejscowościach zakładano je jedynie w czasie uroczystości ślubnych^[10]. Do rosyjskich zwyczajów weselnych należało m.in. zdjęcie wieńca z głowy panny młodej, rozplecenie jej warkocza i nałożenie kokosznika, przy czym sama czynność włożenia czepca miała obrazować podporządkowanie mężatki nowo poślubionemu mężowi^[9].

Zróżnicowanie form

Bogato zdobione, sztywne i wysokie czepce były rozpowszechnione w czterech rejonach kraju. Obszary występowania różnych typów kokoszników w dużym stopniu pokrywały się z terytoriami dawnych ruskich księstw^[10]. Kokoszniki mogły być wysokie albo stosunkowo niskie, przybierać formy zwężające się bądź rozszerzać, przypominając półksiężyc albo łopatę, mieć kształt walca albo stożka^[8][10].

Zasięg występowania

Sposób noszenia kokosznika wraz z ubrusem - dokumentacja fotograficzna stroju kostromskiego z kolekcji Natalii Szabelskiej w zbiorach petersburskiego muzeum etnograficznego

Na północnym zachodzie ich formy wyraźnie nawiązywały do rogatego kształtu kiczki czy soroki. Tego rodzaju kokoszniki nosiły mieszkanki ziemi nowogrodzkiej oraz okolic Pskowa czy Tweru^[10].

Odmienną formę sztywny czepiec w typie kokosznika przybrał na terenie Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej, w okolicach Kostromy, Jarosławia, Włodzimierza, Niżnego Nowogrodu czy Moskwy^[10]. Wśród mieszkanek tego obszaru spłaszczona część kokosznika nad czołem upodobniła się do wydłużonej bądź szerokiej łopaty, dochodząc nawet do wysokości 60 cm^[7].

Dwugrzebieniaste albo siodłowe nakrycie głowy było charakterystycznym elementem stroju mieszkanek centralnej części guberni kurskiej, zwłaszcza okolic Kurska. Noszono je także w zachodniej części guberni orłowskiej i na terenie ujezdu bogoduchowskiego w guberni charkowskiej^[10].

Natomiast w okolicach Riazania, Tambowa i Woroneża kokosznik nawiązywał do jednej z odmian kiczki opadającymi po bokach elementami, które przypominały uszy. Ten typ stroju głowy już w XVI i XVII wieku był popularny wśród miejscowych członkiń rodzin urzędniczych i wojskowych^[10].

Rozprzestrzenianie się i zanikanie

Perłowa dekoracja kokosznika wieśniaczki z okolic Niżnego Nowogrodu według portretu z lat 30. XIX wieku

Wraz z przyjmowaniem się mody zachodnioeuropejskiej wśród szlachty i bogatych mieszczan Moskwy i Petersburga, co było efektem polityki modernizacyjnej cara Piotra Wielkiego, kokosznik w formie z XVII wieku – wraz z innymi elementami stroju narodowego – w XVIII stuleciu przeszedł do ubiorów średniozamożnych i biedniejszych mieszczan. Szczególnie charakterystyczne formy przybrał w kilku ośrodkach, takich jak Tambow, Kaługa czy Twer^[11][12]. W wielu miastach kokoszniki noszono jeszcze w XIX wieku^[10].

W tym też stuleciu i na początku XX wieku zestaw odzieżowy złożony z kokosznika wraz z koszulą i sarafanem, wraz z migrującymi kobietami, pojawił się również poza pierwotnym obszarem występowania – w rejonie Uralu, na Syberii i Powołżu oraz w kilku leżących na południu guberniach, m.in. woroneskiej^[4]. Starsze formy rosyjskiej odzieży i czepców naczółkowych przetrwały w społecznościach starowierów na terenie Rosji zauralskiej i w rejonach Powołża^[11], jak i wśród Lipowian na Bukowinie^[13].

Z czasem dawne formy odświętnych ubiorów narodowych zaczęły być wypierane przez nowszą odzież i tkaniny fabryczne, zwłaszcza w uprzemysłowionych regionach środkowej Rosji przeduralskiej^[4]. Do końca XIX wieku kokoszniki prawie zanikły na obszarze ich tradycyjnego występowania^[8].

Wytwórcy

Szyciem i ozdabianiem tego rodzaju nakryć głowy zajmowali się wyspecjalizowani rzemieślnicy, tzw. kokosznicy (ros. кокошницы), pracujący w miastach, większych wsiach i klasztorach^[10][7]. Profesjonalne wykonanie odróżniało kokosznik od innych czepców, które kobiety umiały wykonać samodzielnie^[10].

Wykonywane przez kokoszników czepce stanowiły część wyprawy ślubnej i były przekazywane w żeńskiej linii z pokolenia na pokolenie. Zwyczaj ten dokumentują pochodzące z XIX wieku portrety kupcowych i bogatych chłopek, które noszą nakrycia głowy o formach typowych dla poprzedniego stulecia^[2].

Materiały

Jarosławski kokosznik na rosyjskim znaczku pocztowym z serii „Nakrycia głowy centralnej Rosji”

Kokoszniki wykonywano z kosztownych tkanin jedwabnych, głównie aksamitu, czasem też złotogłowia. Materiał usztywniano, naklejając go np. na twardą tekturę. Tkaniny używane na kokoszniki były przeważnie w odcieniu malinowym, rzadziej czerwone albo niebieskie^[8]. Czerwień jako jedna z dwóch barw życia – obok źółcieni, która symbolizowała światło – była niezwykle rozpowszechniona wśród rosyjskich kobiet jako kolor tkanin. Czerwień była zarówno barwą krwi, jak i wiązała się z wyobrażeniem piękna. Mniej popularne wśród Rosjan kolory, w tym m.in. błękit, upowszechniły się w strojach dopiero w XIX wieku^[1].

Przyczepiane do dolnego brzegu czepca elementy, nazywane podnizami (ros. пoднизи)^[14][8], wykonywano z nanizanych na końskie włosie drobnych pereł. Mogły one przybierać formę ażurowych siateczek, falbanek albo zaokrąglonych ząbków, które niekiedy zakrywały całe czoło^[2][8]. W guberni pskowskiej powierzchnię kokosznika formowano w nietypowy sposób, uzyskując efekt czepca pokrytego szyszkami z pereł i białych koralików, co było reminiscencją kultu płodności^[7].

Elementy dekoracyjne

Portret kupcowej z Toropca w guberni pskowskiej z połowy XIX wieku

Kokoszniki często ozdabiano dużą liczbą pereł, kontynuując w ten sposób zarzucone po reformach Piotra Wielkiego tradycje zdobnicze. Podobną dekorację, która była wyrazem zamiłowania do wzbogacania stroju kameryzacją, stosowano w XVI i XVII wieku, gdy perły były gęsto naszywane na odzież dworską, a nawet stroje służby. Tradycja perłowych zdobień zanikła w ubiorach warstw wyższych w związku z forsowaną przez cara europeizacją odzieży elit społecznych, utrzymując się jednak w modzie mieszczańskiej^[15].

Perłowa dekoracja kokoszników wykonywana była w formie haftów, siatek nad czołem i dodatkowego zdobienia naszywanych na czepiec koronek. Paciorki mogły być również wycinane z macicy perłowej albo produkowane ze sztucznych pereł. Ponadto kokoszniki dekorowano galonami i cekinami, barwionym szkłem, haftami wykonywanymi metalową nicią^[15][2].

Do motywów zdobniczych występujących na kokosznikach należały ornamenty floralne, w tym m.in. tulipany i bukiety kwiatów obwiązane wstążkami, wazy, a także typowe dla rosyjskiej sztuki ludowej wyobrażenia ptaków, np. dwugłowych albo rozmieszczonych symetrycznie po obydwu stronach drzewa życia^[2].

Przypisy