Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu

Kolegiata Świętego Krzyża
i kościół św. Bartłomieja
we Wrocławiu
Distinctive emblem for cultural property.svg 7 z dnia 26.11.1947 oraz 44 z 25.01.1962[1]
kolegiata, kościół parafialny
Ilustracja
Kościół kolegialny św. Krzyża i św. Bartłomieja
Państwo Polska
Województwo dolnośląskie
MiejscowośćWrocław
AdresPlac Kościelny
Wyznaniekatolickie
Kościółrzymskokatolicki
ParafiaŚwiętego Krzyża we Wrocławiu-Ostrowie Tumskim
Wezwanieśw. Krzyża,
św. Bartłomieja
Położenie na mapie Wrocławia
Mapa konturowa Wrocławia, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Kolegiata Świętego Krzyżai kościół św. Bartłomiejawe Wrocławiu”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Kolegiata Świętego Krzyżai kościół św. Bartłomiejawe Wrocławiu”
Ziemia51°06′54″N 17°02′38″E/51,115000 17,043889

Kolegiata Świętego Krzyża i kościół św. Bartłomieja we Wrocławiugotycki kościół na Ostrowie Tumskim położony na Placu Kościelnym w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego zamku Piastów śląskich.

Historia

Kolegiata powstała z fundacji księcia Henryka Probusa jako wotum po zakończeniu jego długotrwałego sporu polityczno-kościelnego z biskupem wrocławskim, Tomaszem II, zakończonego jesienią 1287. Na znak ugody obaj adwersarze postanowili ufundować świątynie: Henryk IV Probus – kolegiatę w sąsiedztwie swego zamku a biskup Tomasz – kolegiatę pod wezwaniem swego patrona w Raciborzu. 11 stycznia 1288 Książę Henryk wystawił dokument erekcyjny, z którego wynikało, że fundowana kolegiata miała być pomnikiem dla jego rodziny, a on sam w swoim testamencie wyraził ponadto wolę, aby była ona tymczasowym miejscem spoczynku jego zwłok do momentu wybudowania kolejnej świątyni z jego fundacji dla zakonu cysterek, w której miał spocząć na stałe. Fundacja nie doszła jednak do skutku, ponieważ w 1290 książę nagle zmarł, a jego małżonka, Matylda brandenburska powróciła do ojczyzny; w 1292 zmarł też biskup Tomasz[2].

Projektantem budowli był najprawdopodobniej wymieniany jako dworski budowniczy Henryka, mistrz Wiland.

Wnętrze górnego Kościoła św. Krzyża w oddali kopia Całunu Turyńskiego
Organy
(c) Diego Delso, CC BY-SA 4.0
Kolegiata św. Krzyża i św. Bartłomieja od południowego zachodu
Nawa główna, ołtarz (Pentaptyk z Przecławia)

Najpierw powstało prezbiterium (1288–1295), natomiast korpus nawy i transept, ufundowane przez biskupa Nankera, wzniesiono w latach 1320–1350 według nieco innych założeń[3].

W będącym w budowie prezbiterium kościoła pochowano, zgodnie z jego wolą, fundatora kolegiaty, zaś około 1300 wykonano jego płytę nagrobną z pełnopostaciową rzeźbą, w 1320 uzupełnioną o ściany boczne (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu). Proporzec i tarcza książęca znajdowały się w kościele jeszcze w końcu XIX w., zaś jego szczątki, ekshumowane na polecenie hitlerowców przez antropologów, zaginęły w czasie II wojny światowej.

Do zgromadzenia kanoników przy kościele Świętego Krzyża należał w latach 1503–1538 Mikołaj Kopernik[4], oraz zmarły w 1596 Andrzej Bogurski, który dokonał specjalnego zapisu, wedle którego kazania w języku polskim miały być utrzymane w kościele św. Krzyża po wsze czasy. Nabożeństwa w języku polskim odbywały się tu aż do 1919[5].

Dolny kościół św. Bartłomieja przechodził burzliwe dzieje. Był wielokrotnie rabowany, zamieniany na magazyn, schron dla ludności, a nawet pełnił rolę stajni, gdy w latach 1632–1634 na Ostrowie Tumskim stacjonowały wojska szwedzko-brandenburskie[6].

W czasie przeprowadzonych w latach 1672 i 1723 zbarokizowano wnętrze, wprowadzając nowe ołtarze, a przede wszystkim emporę organową w wąskim zachodnim przęśle górnego kościoła.

Na znajdującym się przed świątynią placu Kościelnym w latach 1730–1732 powstał barokowy pomnik św. Jana Nepomucena wykonany przez wrocławskiego rzeźbiarza Jana Jerzego Urbańskiego według projektu K. Tauscha[6].

W 1810 zgromadzenie kanoników rozwiązano, a w ciągu XIX w. dokonano w górnym kościele przekształceń w duchu neogotyckim, m.in. pobielono ściany, a także żebra sklepienne. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa część dachu i sklepień górnej kondygnacji, zawaliło się także jedno sklepienie dolnego kościoła. Kościół odbudowano w latach 1946–1950 i 1956–1957. Do 1956 dolny kościół był używany przez wrocławskich Niemców, następnie do 1997 r. przez parafię greckokatolicką. W 1999 r. reaktywowano kapitułę kolegiacką.

Architektura

Bardzo wysoki, dwukondygnacyjny ceglany kościół halowy posiada niezwykły na Śląsku dwukondygnacyjny układ wnętrza[3]: dolny kościół św. Bartłomieja i górny, właściwy Świętego Krzyża, powtarzający prawie całkowicie jego rzut.

W rzucie poziomym kościół posiada formę krzyża łacińskiego: czteroprzęsłowe, wydłużone prezbiterium zakończone jest trójbocznym obejściem; analogiczne zakończenia posiada transept o tej samej rozpiętości sklepień. Trzy nawy tworzą halę, przy czym dolna kondygnacja posiada wyłącznie sklepienia krzyżowo-żebrowe, zaś w później ukończonej, górnej zrezygnowano z co drugiego filara, wprowadzając w nawie środkowej sklepienia na polach podwójnej długości, zaś w nawach bocznych sklepienia trójdzielne.

Kościół ma 66 m długości, 44 m szerokości, wysokość naw – 19 m. Dwie wieże, znajdujące się w narożach między halą a transeptem (tylko południowa, wyższa została w pełni ukończona, zakończona iglicą, wysoka na 69 m) są pokryte blachą miedzianą i pochodzą z ok. 1484[3].

Nietypowe jest również rozwiązanie dachu – nawa środkowa posiada wysoki dach podłużny, wspólny z prezbiterium, zaś nawy boczne – poprzeczne daszki szczytowe, co wraz z wysokimi skarpami i wąskimi oknami podkreśla wertykalny rytm. Podobne zadaszenie naw bocznych możemy odnaleźć w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie.

Jeden ze szczytów w elewacji południowej ozdobiony jest miedzianym orłem heraldycznym, jednak pozbawionym półksiężyca na piersi, przez co nie może być identyfikowany z herbem fundatora. Pochodzi on zapewne z ok. 1600.

Wyposażenie wnętrza

Tympanon Henryka i Matyldy

Wnętrze

Wewnątrz górnego kościoła zachował się tympanon fundacyjny z przedstawieniem Trójcy Świętej w typie Tronu Łaski adorowanego przez Henryka Probusa i jego żonę Matyldę. Tympanon umieszczony został ok. 1350, tj. w momencie ukończenia budowy świątyni, ideowym wzorem zaś była tu soteriologia św. Pawła, według którego w dziele zbawienia główna inicjatywa należy do Boga Ojca, który ustanawia plan pojednania i działa przez Syna. Klęczące postacie ludzi miały natomiast wyrażać nastrój pokuty i potrzeby pomocy oraz być znakiem szacunku, wdzięczności i uwielbienia[7]. Funkcję ołtarza głównego pełni Ołtarz „Zaśnięcia Panny Marii” ołtarzem bocznym jest natomiast pentaptyk z Przecławia.

W południowym ramieniu transeptu znajduje się nagrobek kanonika Stanisława Sauera (zm. 1535), który jest jednym z wczesnych dzieł renesansu na Śląsku.

Organy

Instrument został zbudowany przez firmę Remigiusza Cynara z Wrocławia w 2001 roku. Organy Kolegiaty Świętego Krzyża posiadają 48 głosów rozmieszczonych pomiędzy sekcje trzech manuałów i pedału. Szafa organowa współczesna. Wiatrownice stożkowe, traktura gry i rejestrów elektro-pneumatyczna[8].

Dyspozycja instrumentu:

Manuał IManuał IIManuał IIIPedał
ekspresyjny
1. Burdon 16' *1. Fl. łagodny 16' *1. Gedakt 16'1. Pryncypał 16'
2. Pryncypał 8'2. Pryncypał 8'2. Fl. kryty 8'2. Subbas 16'
3. Holflet 8'3. Gamba 8'3. Fl. violowy 8'3. Oktawa 8'
4. Gemshorn 8'4. Salicet 8'4. Kwintadena 8'4. Fletbas 8'
5. Oktawa 4'5. Vox coel 8'5. Pryncypał 4'5. Chorałbas 4'
6. Fl. otwarty 4'6. Fl. łączony 8'6. Fl. rurkowy 4'6. Róg nocny 2'
7. Kwinta 2 2/3'7. Pryncypał 4'7. Sesquialt 2x7. Mikstura 4x
8. Superokt 2'8. Fl. otw. 4'8. Oktawa 2'8. Puzon 16'
9. Kornet 1-3x9. Nasard 2 2/3'9. Kwinta 1 1/3'9. Trompet 8'
10. Mikstura 4x10. Fl. leśny 2'10. Oktawka 1'I-P
11. Cymbał 3x11. Tercja 1 3/5'11. Scharff 3xII-P
12. Trompet 8'12. Róg nocny 1'12. Vox humana 8'III-P
II-I13. Mikstura 4x
III-I14. Dulcjan 16'
III-I sub15. Obój 8'
I superIII-II

Dzwon

Na wieży kościelnej wisi obecnie jeden dzwon. Odlany został w 1769 roku przez Johanna George Kriegera we Wrocławiu. Waży ok. 1400 kg i wydaje ton: dis'. Dzwon jest bogato zdobiony i zawiera napisy: na górnej krawędzi Johann George Krieger Me Fudit Breslau, poniżej: Friederico Borussorum Rege Feliciter Gubernator. Pośrodku płaszcza dzwonu znajduje się płaskorzeźba Św Bartłomieja, po obu stronach napis dedykacyjny: Sup [sic!] Patrocinio S: Bartholomaei Apostoli[9].

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. [dostęp 2010-01-26].
  2. Tadeusz Dobrzeniecki: Architektura sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Warszawa: Ars Christiana, 1976, s. 33.
  3. a b c Janusz Czerwiński, Wrocław i okolice, Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 75, ISBN 83-217-2279-2.
  4. Tablica informacyjna na ścianie kościoła.
  5. Magdalena Lewandowska, Kolegiata Świętego Krzyża, „Niedziela”.
  6. a b Janusz Czerwiński: Wrocław i okolice. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, © 1976, s. 76. ISBN 83-217-2279-2.
  7. Tadeusz Dobrzeniecki: Architektura sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Warszawa: Ars Christiana, 1976, s. 34.
  8. Wrocław ( Kolegiata Świętego Krzyża), musicamsacram.pl [dostęp 2020-11-06].
  9. Gerhard Scheuermann, Das Breslau-Lexikon, Dülmen: Laumann-Verlag, 1994, ISBN 3-87466-157-1, OCLC 32594005 [dostęp 2020-11-06].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Wrocław location map2.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa Wrocławia, Polska
Lower Silesian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of [[:en:Lower Silesian Voivodeship]Lower Silesian Voivodeship]], Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 51.9134 N
  • S: 49.9809 N
  • W: 14.7603 E
  • E: 17.9091 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
POL województwo dolnośląskie flag.svg
Flaga województwa dolnośląskiego
6492 Kosciół św. Krzyża. Foto Barbara Maliszewska.jpg
Autor: Barbara Maliszewska, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Wrocław, kościół p.w. Św. Krzyża, XII, XIV
Henryk i Matylda.JPG
Autor: Bonio, Licencja: CC BY 2.5
Tympanon fundacyjny kościoła św. Krzyża we Wrocławiu
Iglesia de la Santa Cruz, Breslavia, Polonia, 2017-12-20, DD 15.jpg
(c) Diego Delso, CC BY-SA 4.0
Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja, Wrocław, Polska
6480 Kosciół św. Krzyża. Foto Barbara Maliszewska.jpg
Autor: Barbara Maliszewska, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Wrocław, kościół p.w. Św. Krzyża, XII, XIV
PL - Wrocław - Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja - Kroton 001.jpg
Autor: Kroton, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Ta fotografia została przesłana w ramach projektu Wiki Lubi Zabytki będącego częścią inicjatywy Wiki Loves Monuments 2011.
6477 Kosciół św. Krzyża. Foto Barbara Maliszewska.jpg
Autor: Barbara Maliszewska, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Wrocław, kościół p.w. Św. Krzyża, XII, XIV
Wroclaw Nepomucen 1.jpg
Autor: Andrzej Otrębski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wrocław - pomnik św. Jana Nepomucena