Kolej linowa

Kolej linowa na Kasprowy Wierch

Kolej gondolowa „Jaworzyna Krynicka”

Wagon wjeżdżający do budynku dolnej stacji kolei linowo-terenowej „Żar”

Kolej gondolowa „Szyndzielnia”

Pierwsza na świecie kolej linowa w Gdańsku (rys. Wilhelm Hondius)

Kolej linowa – zespół powiązanych technicznie i technologicznie obiektów budowlanych i urządzeń służących do przewozu osób w pojazdach przemieszczających się po torze linowym przebiegającym ponad terenem^[1].

Urzędowy podział kolei linowych

Koleje linowe dzielą się na^[1]:

• wahadłowe i okrężne:
  • koleje gondolowe (kabinowe),
  • koleje krzesełkowe,
• koleje linowo-terenowe.

Inne podziały kolei linowych

1. Podział ogólny
   • kolej linowa napowietrzna
   • kolej linowa naziemna (kolej linowo-terenowa), inaczej funikular
   • wyciąg narciarski
2. Podział ze względu na olinowanie
   • kolej z liną nośną i liną napędową (kolej linowa na Kasprowy Wierch przed modernizacją w 2007)
   • kolej z liną nośno-napędową z wyczepianymi wagonikami/krzesełkami (np. kolej gondolowa „Szyndzielnia”, kolej gondolowa „Jaworzyna Krynicka”)
   • kolej z liną nośno-napędową (np. kolej krzesełkowa „Kopa”, kolej krzesełkowa „Szrenica”, kolej krzesełkowa „Skrzyczne”)
   • kolej z liną napędową i torem szynowym (np. kolej linowo-terenowa „Góra Parkowa”, kolej linowo-terenowa „Gubałówka”)
   • kolej z liną podwójną nośną lub podwójną napędową (kolej linowa na Kasprowy Wierch po modernizacji w 2007)
3. Podział ze względu na środek transportu
   • kolej kabinowa (kolej linowa na Kasprowy Wierch)
   • kolej wagonikowa (np. kolej linowo-terenowa „Góra Parkowa”, kolej linowo-terenowa „Gubałówka”)
   • kolej gondolowa (np. kolej gondolowa „Szyndzielnia”, kolej gondolowa „Jaworzyna Krynicka”)
   • kolej krzesełkowa (np. kolej krzesełkowa „Kopa”, kolej krzesełkowa „Szrenica”, kolej krzesełkowa „Skrzyczne”)
   • wyciąg orczykowy
4. Podział ze względu na ruch
   • ruch ciągły (koleje krzesełkowe, gondolowe, wyciągi narciarskie)
   • ruch wahadłowy (kolej linowa na Kasprowy Wierch)
5. Podział ze względu na przeznaczenie
   • kolej pasażerska
   • kolej towarowa

Obiekty budowlane kolei linowych

Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem^[1] obiekty budowlane kolei linowych stanowią:

• budynki stacji,
• podpory trasowe,
• fundamenty:
  • układów napędowych, przewojowych i napinających,
  • podpór trasowych.

Najstarsze koleje linowe

Pierwsze znane rysunki przedstawiające transport linowy pochodzą z Europy oraz Chin i są datowane na XV wiek.

W 1644 w Gdańsku użyto po raz pierwszy kolei linowej o wielu podporach. Był to linowy przenośnik kubełkowy konstrukcji Adama Wijbego, użyty przy budowie Bastionu Wiebego^[2].

Początkowo stosowano liny wykonane z włókien roślinnych. Były to konopie i sizal, czasami również liany. Przełomem było wynalezienie w 1834 lin splatanych z drutów stalowych^[3].

Koleje linowe na świecie

Pierwsza nowożytna kolej linowa do przewozu ludzi powstała w 1866 w Schaffhausen w Szwajcarii. Służyła ona do kontroli urządzeń zapory na Renie^[4]. Pierwsza kolej linowo-terenowa została uruchomiona w 1867 w Lyonie we Francji i była napędzana silnikiem parowym^[5].

Ważnym wydarzeniem było również skonstruowanie w 1872 przez inż. Adolfa Bleicherta wspólnie z inż. Theodorem Otto w Saksonii kolei linowej przeznaczonej dla fabryki parafiny^[3].

Pierwszą górską osobową kolej linową oddano do użytku w 1908. Była to kolej na Wetterhorn w Szwajcarii^[5]. W tym samym roku, w uzdrowisku Schollach w Niemczech, uruchomiono pierwszy wyciąg narciarski, zbliżony do późniejszych wyciągów talerzykowych. Pierwszy wyciąg saniowy powstał w 1924, w Szwajcarii, w Crans-Montana^[6].

Kolejne rodzaje kolei i wyciągów pojawiły się w latach 30. XX wieku. Wyciąg orczykowy był patentem szwajcarsko-niemieckim z 1934 autorstwa inż. Constama i firmy Bleichert z Lipska. Pierwszy tego rodzaju wyciąg został uruchomiony 24 listopada 1934 w Davos w Szwajcarii. Wyciąg talerzykowy wynalazł w 1935 Jean Pomagalski – francuski inżynier i mechanik polskiego pochodzenia. Prototyp został zastosowany na stoku l'Eclose w ośrodku narciarskim L’Alpe d’Huez we Francji^[7].

Pierwsza na świecie kolej krzesełkowa powstała w 1936 w Sun Valley w stanie Idaho, w Stanach Zjednoczonych. Pierwsze tego typu urządzenie w Europie zbudowano w 1939 w Czechosłowacji – kolej prowadziła z okolic hotelu Ráztoka w Trojanovicach na Pustevny, w Beskidzie Śląsko-Morawskim^[8].

Koleje linowe w Polsce

Pierwsza osobowa kolej linowa na ziemiach polskich (wówczas pod zaborami) powstała we Lwowie i funkcjonowała od 2 lipca do 15 października 1894 na terenie Wystawy Krajowej, w trakcie której prezentowano osiągnięcia gospodarcze i kulturalne Galicji oraz dzieła sztuki i kultury narodu polskiego.

W latach II Rzeczypospolitej rozwój kolei linowych nastąpił dopiero w połowie lat 30. Powstała wtedy kolej linowa na Kasprowy Wierch (1936), kolej linowo-terenowa na Górę Parkową w Krynicy (1937), kolej linowo-terenowa na Gubałówkę (1938) oraz dwa wyciągi saniowe: w Kotle Gąsienicowym oraz w Sławsku – w województwie stanisławowskim, powiecie stryjskim. Niezrealizowane pozostały projekty kolei linowej z Zakopanego na Przełęcz Wrótka nad Kalatówkami oraz dwóch kolei linowo-terenowych: w Poroninie oraz w Żegiestowie. W trakcie II wojny światowej koleje linowe nie zostały zniszczone przez Niemców.

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nastąpił dalszy rozwój kolei linowych. Już w latach 50. oddano do użytku pierwszą w Polsce kolej gondolową – na Szyndzielnię (1953) oraz pierwszą kolej krzesełkową – na Skrzyczne (1958).

Po 1989 nastąpił intensywny rozwój ośrodków narciarskich, w ramach których budowano liczne koleje linowe. W 2010 funkcjonowały w Polsce:

• 1 kolej kabinowa,
• 3 koleje gondolowe,
• 3 koleje linowo-terenowe,
• 66 kolei krzesełkowych,
• ok. 420 wyciągów narciarskich.

W górach funkcjonują m.in. następujące koleje (w przypadku kolei krzesełkowych podano najstarsze, powstałe przed 1992):

• Góry Izerskie: kolej gondolowa „Stóg Izerski”,
• Karkonosze: kolej krzesełkowa „Szrenica”, kolej krzesełkowa „Kopa”,
• Beskid Śląski: kolej gondolowa „Szyndzielnia”, kolej gondolowa „Hala Skrzyczeńska”, kolej krzesełkowa „Czantoria”, kolej krzesełkowa „Skrzyczne”,
• Beskid Mały: kolej linowo-terenowa „Żar”,
• Beskid Wyspowy: kolej krzesełkowa „Chełm”
• Tatry: kolej linowa na Kasprowy Wierch, kolej krzesełkowa „Hala Gąsienicowa”, kolej krzesełkowa „Hala Goryczkowa”, kolej krzesełkowa „Nosal”, kolej krzesełkowa „Wielka Krokiew”, kolej krzesełkowa „Średnia Krokiew”,
• Pogórze Spisko-Gubałowskie: kolej linowo-terenowa „Gubałówka”, kolej krzesełkowa „Butorowy Wierch”,
• Gorce: kolej krzesełkowa „Tobołów”,
• Pieniny: kolej krzesełkowa „Palenica” w Szczawnicy,
• Beskid Sądecki: kolej linowo-terenowa „Góra Parkowa”, kolej gondolowa „Jaworzyna Krynicka”.

Najstarszą koleją linową poza obszarami górskimi jest kolej linowa „Elka”, działająca w Parku Śląskim w Chorzowie. Poza obszarami górskimi funkcjonuje również jedna kolej gondolowa - „Polinka” we Wrocławiu oraz jedna kolej linowo-terenowa - „Kamienna Góra” w Gdyni.

W 2018 roku w Polsce funkcjonowała tylko jedna (ostatnia) kolej towarowa: w Janikowskich Zakładach Sodowych.

Zobacz też

• Polskie Koleje Linowe
• Pomagalski S.A.

Przypisy

Bibliografia

• Marek Baran: Koleje linowe i wyciągi narciarskie w Polsce. Historia i dzień dzisiejszy. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010. ISBN 978-83-7729-036-1.
• Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle kolejowe i ich usytuowanie (Dz.U. z 1998 r. nr 151, poz. 987, Dział VIII, Rozdział 2)