Kolej wąskotorowa Zwierzyniec – Biłgoraj

Linia kolejowa

Zwierzyniec – Biłgoraj
Dane podstawowe
Długość	28 km
Rozstaw szyn	1914-1915 750 mm 1916-1964 600 mm 1964-1971 750 mm
Kolej zwierzyniecko-biłgorajska na Mapie Schematycznej Sieci PKP z 1953 roku
Historia
Lata budowy	1914-1915 1916-1917
Rok otwarcia	1915 1917
Rok zawieszenia ruchu	1915 1971
Rok likwidacji	1915 po 1971
Przebieg Legenda eksploatowana / istniejąca   zlikwidowana / rozebrana lub planowana kolej metro lub kolej lekka stacja kolejowa/stacja metra przystanek stacja bez ruchu pasażerskiego ładownia, posterunek ruchu itp przystanek częściowo używany koniec linii odcinek odcinek w tunelu odcinek na estakadzie wiadukt most tunel pod wodą zmiana kilometrażu granica państwowa / inna mijanka przejazd kolejowo-drogowy przeprawa promowa     odcinek zelektryfikowany   ↑ 69 do Bełżca 0 km Zwierzyniec Wąskotorowy (styk z linią kolejową nr 69) ← 69 do Rejowca powiat zamojski / powiat biłgorajski 6 km Szozdy 11 km Tereszpol Wąskotorowy 14 km Bukownica 19 km Hedwiżyn 24 km Biłgoraj Rapy 27 km Biłgoraj Wąskotorowy ← Kolej Leśna w Lasach Janowskich (w latach 1952-1962)
Portal Transport szynowy

Kolej wąskotorowa Zwierzyniec – Biłgoraj – dawna, nieistniejąca już wąskotorowa linia kolejowa.

Kolej ta istniała w latach 1914-1915 oraz w latach 1916-1971. Umożliwiała przewozy pasażerskie i towarowe, łączyła Biłgoraj z krajową siecią kolejową oraz ułatwiała prowadzenie gospodarki leśnej w Puszczy Solskiej.

Historia

Pierwsza kolej (1914-1915)

Do końca XIX w. na terenie Roztocza Środkowego nie powstały żadne linie kolejowe. Było to efektem decyzji administracji rosyjskiej, która nie chciała rozwijać sieci kolejowej przy granicach swojego państwa. Dopiero w latach 1907-1912 Ordynacja Zamojska dla celów gospodarczych stworzyła pierwszą linię kolejową na tym terenie, biegnącą na trasie Płoskie k. Zamościa – Klemensów k. Szczebrzeszyna – Zwierzyniec – Górecko i mającą szerokość 750 mm. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 armia rosyjska dobudowała odcinki Płoskie k. Zamościa – Chełm oraz Zwierzyniec – Biłgoraj, tworząc w ten sposób układ, który w Chełmie łączył wymienione miejscowości z krajową siecią kolejową^[1].

Pociągi kursowały po trasie Biłgoraj – Zwierzyniec – Chełm od stycznia 1915. Kilka miesięcy później, w miesiącach letnich, armia rosyjska wycofała się na wschód, a Roztocze Środkowe zostało zajęte przez armię austro-węgierską. Ewakuujący się Rosjanie dokonali rozbiórki niedawno wybudowanej sieci kolei wąskotorowych^[1].

Druga kolej (1916-1971)

W 1916 władze austro-węgierskie odbudowały sieć kolejową na Roztoczu Środkowym. Wybudowano wtedy normalnotorową linię kolejową relacji Bełżec – Zwierzyniec – Zawada k. Zamościa – Rejowiec (obecnie w sieci polskich torów jest ona oznaczana jako linia kolejowa nr 69). Do 1917 odtworzono też połączenie Zwierzyńca z Biłgorajem, dobudowując do wspomnianej linii wąskotorową odnogę o szerokości 600 mm. Istotnym celem odbudowy kolei zwierzyniecko-biłgorajskiej przez Austriaków było stworzenie trasy, służącej wywozowi drewna, pozyskiwanego z Puszczy Solskiej^[2].

W latach 20. XX w. przez krótki czas funkcjonował dalszy odcinek tej trasy, dobiegający do wioski Dąbrowica, leżącej na zachodnich przedmieściach Biłgoraja. Jego istnienie wiązało się z podjęciem niezrealizowanego ostatecznie projektu przedłużenia linii do Janowa Lubelskiego. W okresie międzywojennym do kolei zwierzyniecko-biłgorajskiej dobudowywano też tymczasowe odnogi, służące celom gospodarczym. Dobiegały one m.in. do wiosek Ignatówka (obok kamieniołomów w Żelebsku) i Wola Mała (w której znajdował się tartak, korzystający z transportu kolejowego)^[2].

W latach 30. XX w. władze stworzyły projekt likwidacji kolei zwierzyniecko-biłgorajskiej i zastąpienia jej linią normalnotorową, lecz nie doszło do jego realizacji. W okresie okupacji niemieckiej (1939-1944) pociągi, kursujące na trasie Zwierzyniec – Biłgoraj, kilkakrotnie były celem ataków partyzanckich. Ich pasażerowie padali też ofiarami napadów rabunkowych, a 15 marca 1943 oddział komunistycznej Gwardii Ludowej spalił niemieckie obiekty wojskowe na przystanku Biłgoraj Rapy. W 1944 wycofujący się Niemcy dokonali znacznych zniszczeń taboru i infrastruktury^[3].

W 1952 do końcowej stacji w Biłgoraju dobudowano przedłużenie leśnej kolei gospodarczej, sięgającej wioski Lipa koło Stalowej Woli. W ten sposób kolej zwierzyniecko-biłgorajską połączono z siecią torów w Lasach Janowskich. Jednak mimo tej inwestycji duże przewozy na trasie Lipa – Biłgoraj – Zwierzyniec nie rozwinęły się, a połączenie Biłgoraja z koleją leśną do Lipy zostało rozebrane w 1962^[3].

W okresie powojennym kolej zwierzyniecko-biłgorajską planowano też rozbudować, tworząc odcinki Biłgoraj – Tarnogród – Rudnik nad Sanem i Biłgoraj – Turobin – Wysokie. Do realizacji tych projektów również nigdy nie doszło^[3].

W 1964 trasa zwierzyniecko-biłgorajska została poszerzona do szerokości 750 mm. Dokonano też przebudowy infrastruktury na końcowej stacji w Biłgoraju. Inwestycje te zwiększyły prędkość kursowania składów oraz ich możliwości transportowe^[3].

W 1971 zamknięto przewozy na linii, a następnie dokonano jej rozbiórki^[3]. Wąskotorowa kolej zwierzyniecko-biłgorajska została zastąpiona nowo wybudowaną normalnotorową linią kolejową nr 66 relacji Zwierzyniec – Biłgoraj – Stalowa Wola. Jej przebieg jest zbliżony do trasy dawnej kolei wąskotorowej, a częściowo się z nią pokrywa^[4].

Na terenie Biłgoraja w miejscu torowisk zlikwidowanej kolei wąskotorowej wytyczono ulice, a w miejscu stacji Biłgoraj Wąskotorowy powstał dworzec autobusowy^[4].

Tabor

W czasie istnienia kolei zwierzyniecko-biłgorajskiej używano na niej różnych typów lokomotyw. Na szynach o szerokości 600 mm jeździły m.in. niemieckie parowozy typu HF (tzw. Brigadelok). W 1964, po przekuciu torów na szerokość 750 mm, używano głównie polskich parowozów typu Px29 i Px48^[5].

Tabor towarowy był przystosowany do transportu materiałów różnych, w tym drewna z Puszczy Solskiej. Tabor pasażerski obejmował wagony osobowe, którymi regularnie przewożono także m.in. przesyłki pocztowe i prasę. W użyciu znajdowały się też pasażerskie wagony motorowe^[5].

Kolej zwierzyniecko-biłgorajska w kulturze

Opisy podróży koleją zwierzyniecko-biłgorajską pojawiały się w twórczości Izaaka Baszewisa Singera, laureata literackiej nagrody Nobla, wychowywanego w Biłgoraju. Pisał on m.in.:

O kolei zwierzyniecko-biłgorajskiej w swoich wspomnieniach pisał też Miron Białoszewski^[7].

Upamiętnienie

W 2010 nakładem Domu Wydawniczego Księży Młyn ukazało się opracowanie Koleje wąskotorowe Zwierzyniec-Biłgoraj. Autorem tej monografii jest Andrzej Tajchert^[8].

W 2011 jedna z ulic w zachodniej części Biłgoraja otrzymała imię Kolejki Wąskotorowej. Ulica ta biegnie trasą dawnego toru, w latach 1952-1962 łączącego kolej zwierzyniecko-biłgorajską z siecią torów w Lasach Janowskich^[9]. W 2013 na wniosek mieszkańców oraz Rady Osiedla Różnówka nazwę ulicy zmieniono i obecnie nosi ona miano Magnoliowej^[10].

W skansenie kolejowym w Dynowie w województwie podkarpackim ustawiony jest parowóz wąskotorowy Px48 o numerze 1734. Do lat 90. XX w. stał on w kolejowym ośrodku wypoczynkowym w Woli Dużej koło Biłgoraja^[11].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Kolej wąskotorowa Zwierzyniec – Biłgoraj w Ogólnopolskiej Bazie Kolejowej – bazakolejowa.pl (pol.)
• Historia kolei w Biłgoraju. dziejebilgoraja.wordpress.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-11)]., tekst w portalu Dzieje Biłgoraja – opowieści o historii miasta (pol.)