Kolonia Boże Dary

Kolonia Boże Dary

Część Katowic
Boże Dary widziane z pobliskiej hałdy
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Kostuchna
Data założenia	początek XX wieku
W granicach Katowic	27 maja 1975
SIMC	0937646
Położenie na mapie Katowic Kolonia Boże Dary
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kolonia Boże Dary
Położenie na mapie województwa śląskiego Kolonia Boże Dary
50°10′58″N 19°00′01″E/50,182667 19,000167
Portal Polska

Kolonia Boże Dary (niem. Kolonie Boerschächte lub Böerschächte) – osiedle patronackie kopalni Böer (Boże Dary) oraz historyczna część Katowic, położona w południowej części jednostki pomocniczej Kostuchna, wzdłuż ulicy Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Pierwsza zabudowa kolonii powstała w na początku XX wieku, a wraz z nią wybudowano obiekty użyteczności publicznej, w tym szkołę i gospodę, a także sporych rozmiarów dom noclegowy dla samotnych górników. Obszar kolonii zmieniał się z biegiem czasu, a także została ona częściowo wyburzona w latach 70. XX wieku pod nowe budownictwo mieszkaniowe. W 2005 roku w kopalni Boże Dary zakończono wydobycie węgla kamiennego.

Geografia

Hałda w Kostuchnie widziana od strony zachodniej

Boże Dary graniczą od północy z resztą Kostuchny, natomiast z pozostałych trzech stron jest otoczony przez lasy, z czego dalej na wschód od kolonii znajduje się osada Siągarnia oraz rezerwat przyrody Las Murckowski, na południe tyska dzielnica Czułów, zaś na zachód katowicka dzielnica Podlesie^[1]. Kolonia położona jest w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), na obszarze Płaskowyżu Katowickiego^[2] zbudowanego z utworów karbońskich. Pod utworami powierzchniowymi, znaczną część Bożych Darów stanowią utwory karbońskie, zaś wschodnią plejstoceńskie gliny zwałowe oraz utwory glacjalne i fluwioglacjalne^[3].

Obszar Bożych Darów znajduje się w zlewni kilku rowów, z czego na wschód od zabudowy przepływa Rów Zofia i Rów Murckowski, zaś na północny zachód od osiedla Rów Malownik. Są to dopływy Mlecznej^[4]. Do bardziej wartościowych obszarów leśnych w rejonie Bożych Darów należy buczyna pomiędzy Murckami a Kostuchną, stanowiące zbiorowisko leśne z wartościowym starodrzewem bukowym^[5]. Na północ od likwidowanej kopalni Boże Dary znajduje się zwałowisko o powierzchni około 25 hektarów. Było ono przez kopalnię podjęte rekultywacji m.in. poprzez nasadzenia krzewów i zasianie trawy^[6].

Historia

Kolonia Boże Dary około 1915 roku
(rejon dzisiejszego placu J. Filaka)

Początki kolonii Boże Dary związane są z powstałą w latach 1901–1903 kopalnią węgla kamiennego Böer (od 1937 roku Boże Dary^[7]), powstałą na terenie zwanym Dudowym Gajem^[8]. Przy kopalni powstało osiedle patronackie, a wraz z nim dom noclegowy oraz oddana do użytku 1 maja 1916 roku szkoła. W związku z powstaniem kolonii zmieniła się też struktura narodowościowa Kostuchny – pojawiła się ludność niemiecka, którą stanowił głównie dozór kopalni średniego i wyższego szczebla^[9]. Dnia 11 sierpnia 1919 roku w kopalni Böer (Boże Dary) rozpoczął się strajk górników^[10]. W 1922 roku tereny kolonii Boże Dary włączono do Polski. W tym czasie zmieniono nazwę kopalni i kolonii na Börea, a głównej ulicy z Friedrichstrasse na ulicę Pawią^[11].

Kopalnia Boże Dary w 1929 roku

Kolonia ta podlegała bezpośredniej administracji księcia pszczyńskiego do 1923 roku, kiedy to Boże Dary o powierzchni 215 hektarów włączono do gminy Podlesie^[7]. W maju 1939 roku obszar kolonii zamieszkiwały 1 103 osoby^[12]. Na początku września 1939 roku teren kolonii Boże Dary został zajęty przez Niemcy, którzy rozpoczęli przemiany w administracji i szkolnictwie, a także zaczęto prześladować ludność polską^[13]. W dniu 25 września 1939 roku zmieniono nazwę kopalni na Böerschachte^[14]. Dnia 27 stycznia 1945 roku do Kostuchny wkroczyła Armia Czerwona – silniejszy punkt oporu Niemcy zorganizowali na przykopalnianej hałdzie^[15].

W 1954 roku po utworzeniu w Bożych Darach Osiedlowej Rady Narodowej^[16] kolonię włączono do Kostuchny^[17], natomiast w dniu 27 maja 1975 roku Boże Dary włączono wraz z cała Kostuchną do Katowic^[18]. Rok później, 1 stycznia 1976 roku połączono kopalnię Boże Dary z zakładem Murcki. Na początku lat 70. XX wieku w rejonie obecnego placu J. Filaka wyburzono osiedle domów z początku XX wieku, a w ich miejsce powstał kompleks składający się z czteropiętrowych bloków mieszkalnych^[17]. Jednocześnie zasypano staw oraz ograniczono obszary terenów zielonych^[19]. W 1980 roku w Bożych Darach mieszkało 2 610 osób^[16]. Dnia 30 czerwca 2015 roku Spółka Restrukturyzacji Kopalń nabyła Ruch Boże Dary kopalni Murcki-Staszic i ze względu na brak opłacalności ekonomicznej przeznaczono go do likwidacji^[20].

Architektura i urbanistyka

Budynek przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 76

Kolonia Boże Dary powstała jako osiedle patronackie przy kopalni Böer (Boże Dary) dla jej pracowników^[21]. Koncepcję osiedla zaprojektował główny inspektor budowlany księcia pszczyńskiego Alfred Malpricht. Do realizacji ostatecznie przeznaczono skromniejszy jej wariant, lecz zachowano spójny i funkcjonalny układ urbanistyczny w ramach w koncepcji miasta-ogrodu. Wybudowano bogate w detale architektoniczne budynki, a prócz domów mieszkalnych zapewniono dostęp do podstawowych usług, w tym do szkoły i gospody. Przy osiedlu wybudowano linię kolejową, a na wysokości osiedla stację kolejową z dworcem kolejowym, w którym ulokowano restaurację. Łącznie do 1928 roku na terenie kolonii Boże Dary na polecenie księcia pszczyńskiego wybudowano budynki mieszczące 39 mieszkań dla urzędników, 269 mieszkań robotniczych oraz dom noclegowy^[19].

Dawny dom noclegowy dla samotnych górników przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 83 jest najbardziej okazałym budynkiem w Bożych Darach^[21]. Obecnie stanowi on siedzibę Miejskiego Domu Kultury „Południe” w Katowicach^[22], a także znajdują się lokale użytkowe oraz mieszkania^[21]. Swoją siedzibę w tym gmachu ma też Rada i Zarząd Jednostki Pomocniczej nr 21 Kostuchna^[23].

Zabudowa kolonii górniczej została objęta ochroną konserwatorską^[24]; są to następujące budynki^[25][26]:

• willa mieszkalna (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 76); wzniesiona w 1904 roku;
• willa mieszkalna (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 78); wzniesiona w 1904 roku;
• dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 80); wzniesiony w 1914 roku;
• dom mieszkalny z budynkami gospodarczymi (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 82); wzniesiony przed 1914 roku;
• dom noclegowy (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 83); wzniesiony w 1909; przebudowany w latach 1913−1921;
• dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 84); wzniesiony w 1910 roku;
• dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 86); wzniesiony około 1910 roku;
• dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 88); wzniesiony około 1910 roku.

Gospodarka i transport

Dawny dworzec kolejowy na stacji kolejowej Katowice Kostuchna

Po zakończeniu wydobycia węgla kamiennego w Ruchu Boże Dary w 2015 roku^[20], na obszarze Bożych Darów pozostały jeszcze bądź powstały nowe zakłady prowadzące działalność w innych gałęziach gospodarki, znajdujące się głównie w rejonie likwidowanej kopalni. Wśród nich są: firma budowlana o specjalności instalacyjno-drogowej^[27], zakład prowadzący roboty ziemne i wynajmujący sprzęt budowlany^[28], oddział producenta systemów bezpieczeństwa w transporcie kolejowym^[29], drukarnia^[30], producent węży przemysłowych^[31] czy laboratorium badań środowiskowych^[32].

Głównym ciągiem komunikacyjnym Bożych Darów jest ulica Tadeusza Boya-Żeleńskiego, łącząca od północy Boże Dary z resztą dzielnicy Kostuchna, natomiast od południa z drogą krajową nr 86 i dalej z Tychami^[1]. Jest to droga powiatowa o klasie drogi zbiorczej^[33]. Drogą tą poruszają się autobusy transportu miejskiego kursującego na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitalnego. W Bożych Darach znajdują się następujące przystanki: Kostuchna Osiedle, Kostuchna Kopalnia Murcki, Kostuchna Zakłady i Kostuchna Granica [nż]. Zatrzymuje się na niej pięć linii autobusowych, w tym jedna nocna i łączą one dzielnicę z pozostałymi częściami Katowic oraz sąsiednimi miastami^[34].

Północną stroną Bożych Darów biegnie używana przez pociągi towarowe linia kolejowa nr 142, a na niej znajduje się m.in. stacja Katowice Kostuchna^[35]. Powstanie linii związane jest za sprawą Towarzystwa Kolei Prawego Brzegu Odry, powstałego w 1868 roku. Linię kolejową łączącą Szopienice Północne i Dziedzice przez Murcki, Kostuchnę, Tychy i Pszczynę oddano do użytku 24 czerwca 1870 roku^[36]. Była to wówczas część linii łączącej Wrocław z Dziedzicami przez Tarnowskie Góry, Bytom, Siemianowice Śląskie, Murcki i Pszczynę^[37]. W latach 2018–2020 trwała przebudowa linii kolejowej nr 142 na całym odcinku Katowice Ligota – Tychy^[38].

Społeczeństwo

Szkoła Podstawowa nr 29 im. Żwirki i Wigury przy ul. K. Lepszego 2

Działalność edukacyjną w kolonii Boże Dary zainaugurowano 1 maja 1916 roku w nowo wybudowanej szkole, której koszt budowy wyniósł 80 tysięcy marek. Była to szkoła trzyklasowa, do której uczęszczało 157 uczniów. Pierwszym nauczycielem był Boczek z Wartogłowca^[10]. Dnia 1 października 1925 roku w kolonii utworzono szkołą dla mniejszości niemieckiej, w której rozpoczęło naukę 58 uczniów^[39]. W latach międzywojennych założono też ochronkę dla dzieci przy szkole, którą otwarto 2 października 1933 roku^[40]. Nową szkołę powszechną na terenie kolonii Boże Dary wybudowano w 1934 roku. W tym czasie do szkoły na terenie kolonii uczęszczało 316 dzieci^[41]. Obecnie w Bożych Darach funkcjonuje Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 10, na który składa się Miejskie Przedszkole nr 41 z oddziałami integracyjnymi (ul. J. Koraszewskiego 6) oraz Szkoła Podstawowa nr 29 im. Żwirki i Wigury (ul. K. Lepszego 2)^[42]. W 2021 roku do przedszkola uczęszczały 202 dzieci, zaś do szkoły podstawowej 226 uczniów^[43].

W dniu 1 marca 1953 roku przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 96 otwarto budynek Zasadniczej Szkoły Górniczej^[44]. Przy niej, 1 września 1958 roku zainaugurowano działalność Szkoły Dokształcającej Zawodowej Głównych Warsztatów Naukowych^[45]. Dwa lata później otwarto przyzakładową Zasadniczą Szkołę Zawodową dla Pracujących, a w 1962 roku Technikum Górnicze^[46]. Obecnie przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 96 funkcjonuje Technikum Nr 15 im. Tomasza Klenczara^[47].

W 1922 roku przy kopalni Börea (Boże Dary) powstała licząca 18 osób orkiestra muzyczna^[48], zaś dwa lata później, w 1924 roku Towarzystwo Czytelni Ludowych założył w kolonii wypożyczalnię książek^[48]. Dnia 27 maja 1934 roku na boisku szkolnym odbył się zjazd chórów i szkolnych zespołów artystycznych^[41]. W czerwcu 1977 roku w wyniku połączenia kopalń Murcki i Boże Dary powstał wspólny klub sportowy MK Górnik Katowice^[49]. W 2012 roku powołano Uczniowski Klub Sportowy Murki Kostuchna Górnik Katowice, jako kontynuatora Klubu Sportowego MK Górnik Katowice^[50]. W MK Górniku Katowice prowadzona jest drużyna seniorów w piłce nożnej, która w sezonie 2020/2021 rozgrywała swoje mecze ligowe w klasie okręgowej. Siedziba klubu znajduje się w Murckach, natomiast stadion z 900 miejscami jest na terenie Bożych Darów, przy ulicy T. Boya-Żeleńskiego 98^[51].

Przypisy

Bibliografia

• AdamA. Frużyński AdamA., GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Rygus PiotrP., Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, ISBN 978-83-63780-23-4 .
• StefanS. Gierlotka StefanS., Uniczowy. Kalendarium Historii południowych dzielnic Katowic: Kostuchna, Ochojec, Piotrowice, Podlesie, Zarzecze, Katowice: „Śląsk”. Wydawnictwo Naukowe, 2005, ISBN 83-7164-471-X .
• Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe z elementami opracowania ekofizjograficznego problemowego (problematyka ochrony dolin rzecznych oraz ograniczeń dla zagospodarowania terenu wynikających z wpływu działalności górniczej) dla potrzeb opracowania projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego obszarów położonych w mieście Katowice, Katowice: WERONA, 2014  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .
• AleksanderA. Uszok AleksanderA., Kostuchna wczoraj i dziś, „Górnoślązak” (11 (30)), Katowice: Związek Górnośląski, 2017a, s. 8-11, ISSN 2391-5331 .
• BernardB. Uszok BernardB., Historia Kostuchny przez małe „h”, „Górnoślązak” (11 (30)), Katowice: Związek Górnośląski, 2017b, s. 13-15, ISSN 2391-5331 .