Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas”

Kolonia robotnicza
kopalni „Kleofas”

Fragment kolonii w rejonie ulic Wiśniowej i Lisa, widziany z nasypu przy ulicy J. Pukowca
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Załęże
Data budowy	1890–1914
Położenie na mapie Katowic Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas”
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas”
Położenie na mapie województwa śląskiego Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas”
50°16′04″N 18°58′50″E/50,267778 18,980556

Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas” – osiedle patronackie familoków dawnej kopalni węgla kamiennego „Kleofas”, położone w północno-zachodniej części Katowic, w dzielnicy Załęże. Familoki te, położone pomiędzy ulicami Wiśniową i F. Bocheńskiego, zostały wybudowane na przełomie lat 1890–1914 na zlecenie właściciela ówczesnej kopalni „Cleophas” – spółki Georg von Giesches Erben. Część z tych obiektów objęta jest ochroną, a także wpisana jest do gminnej ewidencji zabytków.

Historia

Dawny dom urzędniczy przy ulicy J. Wyplera 2 i Gliwickiej 186

Familok przy ulicy Lisa 3/5

W 1840 roku w Załężu została założona kopalnia węgla kamiennego „Kleofas” (wówczas pod nazwą „Cleophas”), a jej pierwszym właścicielem był Karol Godula^[1]. W dniu 28 lutego 1862 roku kopalnię „Kleofas” zamknięto, a w 1880 roku nowym właścicielem zakładu została spółka Georg von Giesches Erben^[2]. Pierwszy węgiel z kopalni po przejęciu przez spółkę wydobyto w 1886 roku^[3]. Zakład ten bardzo szybko się rozwijał, a węgiel kamienny zaczęto wydobywać z coraz to głębszych pokładów^[4].

Wraz z szybkim rozwojem kopalni na przełomie XIX i XX wieku zwiększało się zatrudnienie w zakładzie^[4], a niemal równocześnie z budową nowego zakładu głównego przez spółkę Georg von Giesches Erben rozpoczęła się budowa domów dla robotników^[5]. Familoki zostały wybudowane w latach 1890–1914, zajmując znaczną część^[6] zachodniej części Załęża^[7]. Powstały ona w rejonie dzisiejszych ulic: F. Bocheńskiego, Pokoju, Wiśniowej i Lisa^[8]. Jeden z budynków przy ulicy Lisa stanowił bazę noclegową dla budowniczych załęskich familoków^[8]. Był to dwukondygnacyjny familok przy ulicy Lisa 6-8^[9].

Pierwsze familoki wybudowano w rejonie dzisiejszych ulic F. Bocheńskiego i Pokoju. Początkowo były to jednopiętrowe budynki z mieszkalnym poddaszem, później uzupełniane dwu- lub trzypiętrowymi familokami. Współcześnie w stanie pierwotnym przetrwały familoki przy ulicy Wiśniowej oraz familoki połówkowe przy ulicy Pokoju^[10].

Osiedle zostało wyposażone w pralnię i piekarnię (w późniejszym czasie budynek ten pełnił funkcję łaźni), zaś pośrodku osiedla powstał gmach szkoły^[4] (obecna Szkoła Podstawowa nr 22 im. J. Słowackiego w Katowicach). Została ona otwarta w 1903 roku. Zillmannowie w 1910 roku zaprojektowali salę gimnastyczną szkoły^[11]. W sąsiedztwie kolonii, w 1907 roku powstał dom pracowniczy kopalni „Kleofas”^[5], zaś przy ulicy J. Wyplera 2 powstał dom urzędniczy^[12] – pochodzi on z 1912 roku^[13].

Według mapy z 1916 roku pozostały wówczas wolne parcele w rejonie ulic J. Wyplera, Lisa i Gliwickiej, które zabudowano familokami wzorowanymi na tymi położonymi w Nikiszowcu^[14]. Mapa z 1933 roku przedstawia kolonię po ukończeniu II etapu rozbudowy i do tego czasu kolonia familoków kopalni Kleofas przybrała ostateczny kształt^[15]. Wybudowane domy robotnicze, wolnostojące i typu kamienicowego, doprowadziły do całkowitej zmiany charakteru tego miejsca na robotniczy^[7].

W latach 60. i 70. XX wieku kopalnia „Kleofas” przebudowała część familoków położonych przy ulicy: J. Wyplera, Ślusarskiej i Lisa. W ramach przebudowy zlikwidowano sienie i zastąpiono je małymi klatkami schodowymi, z których bezpośrednio się wchodzi do przedpokojów. Tam zaś umieszczano łazienki i drzwi do kuchni, zaś reszta mieszania pozostawała bez zmian. Nad dachem dobudowano zaś pomieszczenia na pralnie i suszarnie. Projekt ten zarzucono z uwagi na zbyt wysokie koszty realizacji^[16].

Z uwagi na poszerzenie jezdni ulicy F. Bocheńskiego, która stała się łącznikiem pomiędzy autostradą A4 a Drogową Trasą Średnicową, wyburzono zachodnią część kolonii przy ulicy F. Bocheńskiego^[5]. Familoki te przeznaczono do wyburzenia w okolicach 1996 roku zgodnie z zapisami wówczas obowiązującego Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Katowice^[17].

Charakterystyka

Familok przy ulicy Ślusarskiej

Familoki przy ulicy Wiśniowej

Familoki przy ulicy Bocheńskiego

Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas” położona jest w północno-zachodniej części Katowic, w dzielnicy Załęże^[18], w rejonie ulic: Gliwickiej, Wiśniowej, Lisa, Ślusarskiej, J. Wyplera, Pokoju i F. Bocheńskiego^[8][19].

W zabudowie kolonii przeważają familoki, a także występują tutaj domy w typie kamienicy^[6]. Pod względem układu urbanistycznego familoki te są ułożono kalenicowo wzdłuż ulic prostopadłych do ulicy Gliwickiej, zaś pozostałe budynku wybudowano prostopadle do nich, tworząc wewnętrzne place, które mają funkcje rekreacyjną – znajdują się tam zieleńce oraz tereny rekreacyjne^[4].

Familoki kopalni Kleofas są obiektami zwarta bryłą, wybudowanymi w technologii tradycyjnej, murowanymi z cegły, na kamiennym cokole i podpiwniczone. Wybudowane są na rzucie wydłużonego prostokąta. Są ona dwusegmentowe wejściami do poszczególnych segmentów w przeciwległych ścianach szczytowych. Kryte są one dachami pokrytymi papą, o niewielkim kącie nachylenia^[4].

Familoki mają w większości nieotynkowaną ceglaną elewację ^[4] prócz m.in. familoków po wschodniej stronie ulicy F. Bocheńskiego, które są otynkowane^[10]. Elewacje są przeważnie identyczne od strony ulicy i podwórza, których artykulację poziomą podtrzymują kamienny cokół, gzymsy podokienne, zaś pionową lizeny ceglane dzielące budyni na segmenty^[4]. Część z nich posiadają na elewacjach także dekoracje z układanej cegły, wykusze i gzymsy^[6]. Familoki posiadają w większości otwory okienne prostokątne zamknięte łukiem odcinkowym^[4].

Układ wnętrz części familoków jest dwutraktowy z korytarzem międzytraktowym, mieszczącym biegi schodów^[4]. Familoki mieszczą do 36 mieszkań w budynku^[6]. Mieszkania w familokach posiadały zróżnicowany standard^[15]. Zapewniały one początkowo jedynie podstawowe wymogi – każda rodzina zamieszkiwała dwie izby (pokój i kuchnię) ogrzewane piecami na węgiel^[4].

W rejonie ulic Wiśniowej i F. Bocheńskiego znajdowały się dodatkowo budynki, w których mieszkańcy mogli wypiekać pieczywo, a także prać, suszyć i maglować bieliznę. W pobliżu familoków istniały także chlewiki^[20], które z biegiem czasu wyburzono. Ustępy zaś zlikwidowane po połączeniu familoków do kanalizacji^[4].

Część kolonii przy ulicy F. Bocheńskiego wykazuje największą powtarzalność zabudowy i przypomina architektonicznie kolonię przy ulicy Lwowskiej – tzw. Helgoland^[5]. Część familoków kopalni „Kleofas” wykazują także podobieństwo do zabudowy zabytkowego Nikiszowca, dlatego niewykluczone też jest to, że były one projektowane przez architektów współpracujących ze spółką Georg von Giesches Erben – Georga i Emila Zillmannów^[5].

Spośród familoków o budynków kolonii kopalni „Kleofas”, do obiektów chronionych i proponowanych do objęcia ochroną na postawie ustaleń planów miejscowych należą następujące budynki, z których część wpisanych jest do gminnej ewidencji zabytków:

• Ul. Gliwicka 200 – zespół familoków^[19],
• Ul. Gliwicka 231 i 233 – familoki w stylu historycznym^[19],
• Ul. Lisa 1-10, 12 i 14 – zespół familoków w stylu modernistycznym^[19],
• Ul. Ślusarska 1 / J. Wyplera 4-6 – kamienica-familok kopalni w stylu modernistycznym^[19],
• Ul. Ślusarska 4-7 – zespół familoków w stylu modernistycznym^[19],
• Ul. Wiśniowa 1-7, 9 i 11 – zespół familoków^[19],
• Ul. J. Wyplera 2 / Gliwicka 186 – kamienica w stylu modernistycznym^[19],
• Ul. J. Wyplera 7 – kamienica-familok w stylu historycznym^[19],
• Ul. J. Wyplera 8, 10, 12-15 – zespół familoków^[19],
• Ul. J. Wyplera 9-11 – kamienica-familok w stylu modernistycznym^[19].

Pośrodku osiedla powstał gmach szkoły^[4] – obecnie jest to Szkoła Podstawowa nr 22 im. J. Słowackiego w Katowicach z siedzibą przy ulicy M. Wolskiego 3^[11]. W rejonie kolonii, przy ulicy Gliwickiej 148 placówkę ma Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów”^[21], przy ulicy Gliwickiej 150 Rada i Zarząd Dzielnicy nr 7 Załęże^[22], a przy ulicy Gliwickiej 152 sklep sieci Społem Katowice^[23].

W rejonie osiedla znajdują się dwa przystanki miejskiego transportu zbiorowego ZTM: Załęże Wiśniowa (przystanek autobusowy i tramwajowy przy ulicy Wiśniowej), a także Załęże Dwór (przystanek tramwajowy na skrzyżowaniu ulic F. Bocheńskiego, Brackiej i Gliwickiej)^[24]. W pobliżu drugiego przystanku działa także 13-stanowiskowa stacja wypożyczalni rowerów miejskich City by bike nr 6152 Bracka / Gliwicka^[25].

Wierni rzymskokatoliccy z kolonii kopalni „Kleofas” przynależą do parafii św. Józefa^[26], zaś w pobliżu kolonii przy ulicy Gliwickiej 195/1 działa Dom Zakonny Kapucynów w Katowicach Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów Prowincji Krakowskiej^[27][28].

Zobacz też

• Helgoland (Katowice)

Przypisy

Bibliografia

• MartaM. Chmielewska MartaM., Osiedla i kolonie robotnicze w Katowicach - identyfikacja, rozmieszczenie i stan zachowania, „Acta Geographica Silesiana”, 6, Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 2009, s. 9-14, ISSN 1897–5100  (pol.).
• AdamA. Frużyński AdamA., GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Rygus PiotrP., Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, ISBN 978-83-63780-23-4  (pol.).
• PiotrP. Matuszek PiotrP., „Katowickie” osiedle potomków Gieshego, [w:] PiotrP. Matuszek, JoannaJ. Tofilska, AndrzejA. Złoty (red.), Nikiszowiec, Giszowiec i inne osiedla Katowic, Archiwum Państwowe Katowic, Miejski Dom Kultury w Giszowcu, Bractwo Gospodarcze Związku Górnośląskiego, FW Koral, 2008, s. 15-34, ISBN 978-83-7593-005-4  (pol.).
• GinterG. Pierończyk GinterG., AleksandraA. Różycka AleksandraA., JanJ. Gąsior JanJ., Historia Załęża cegłą pisana, 2016  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• HannaH. Wiąk-Marzec HannaH., RyszardaR. Rajnich-Walawender RyszardaR., Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Budynki mieszkalne wielorodzine. Ulica Bocheńskiego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 1996 [dostęp 2022-10-29]  (pol.).