Komisariat Straży Granicznej „Ujście”

Komisariat Straży Granicznej „Ujście” – jednostka organizacyjna Straży Granicznej pełniąca służbę ochronną na granicy polsko-niemieckiej w latach 1928–1939.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 22 marca 1928, do ochrony północnej, zachodniej i południowej granicy państwa, a w szczególności do ich ochrony celnej, powoływano z dniem 2 kwietnia 1928 Straż Graniczną^[1]. Rozkazem nr 3 z 25 kwietnia 1928 w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej gen. bryg. Stefan Pasławski przydzielił komisariat „Jabłonowo” do Inspektoratu Granicznego nr 9 „Wronki” i określił jego strukturę organizacyjną^[2]. Już 15 września 1928 dowódca Straży Granicznej rozkazem nr 7 w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego podpisanym w zastępstwie przez mjr. Wacława Szpilczyńskiego zmieniał dyslokację (do m. Kruszewo) i organizację komisariatu^[3].

Rozkazem nr 11 z 9 stycznia 1930 o reorganizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski ustalił nową dyslokację (Ujście) numer i organizację komisariatu^[4][5]. Rozkazem nr 2 z 30 listopada 1937 w sprawach [...] przeniesienia siedzib i likwidacji jednostek, komendant Straży Granicznej płk Jan Gorzechowski zniósł placówki I linii „Nowie”^[6]. W 1937 zniesiono też placówkę II linii „Ujście”^[7].

Służba graniczna

Rozkazem organizacyjnym nr 2 Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej z 27 czerwca 1928 ustalono zasięg komisariatów. Granica komisariatu „Kruszewo” na jego prawym skrzydle była jednocześnie granicą pomiędzy Pomorskim a Wielkopolskim IO i przebiegła na Noteci, na lewym skrzydle linia od śluzy nr 15, włącznie z drogą do południowego skraju wsi Romanowo, wąwozem do nadleśnictwa Promne, z drogą polną na Paliszewo, Maranówko, Wyszyny, Budzyń do jeziora Kaliszany włącznie^[8]. Na przełomie lat 1929–1930 reorganizowano Straż Graniczną. W styczniu 1930 określono nowe granice komisariatu. Na północy było to ujście Gwdy do Noteci, a na południu śluza Lipica nr 15 i kamień graniczny F 008.^[9]. Długość ochranianego odcinka wynosiła około 28 kilometrów^[10].

Biuro komisariatu SG „Ujście” mieściło się w dzisiejszym budynku poczty nieopodal kościoła. Do granicy było stamtąd około 400 metrów^[10].

Sąsiednie komisariaty

• komisariat Straży Granicznej „Kaczory” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Lubasz” − 1928
• komisariat Straży Granicznej „Kaczory” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Czarnków” − styczeń 1930

Działania komisariatu w 1939 roku

Wiosną przy każdym komisariacie zaczęto tworzyć plutony wzmocnienia, liczące etatowo 61 ludzi. W okresie pokoju miały one uszczelniać granicę, a przypadku wojny prowadzić miały działania opóźniające poprzez niszczenie mostów i dróg. Plutonem wzmocnienia komisariatu „Ujście” dowodził ppor. Franciszek Petryczkiewicz. Żołnierze zakwaterowani byli w prowizorycznych koszarach w pobliżu komisariatu^[11]. 1 września 1939 niemiecka 50 Dywizja Piechoty nacierała przez Łobżonkę na Nakło i Mroczę. Około 10:00 komendant komisariatu otrzymał rozkaz wysadzenia mostów. Most na Gwdzie wysadzili saperzy plutonu wzmocnienia. Niemcy za Gwdą w panice opuścili stanowiska i uciekli w kierunku Piły. Kolejny most na Noteci wysadzono po przejściu kolumny ewakuującej się ludności cywilnej z rejonu Byszek. Trzeci most drewniany (karwiński) został podpalony przez patrol zwiadowczy wysłany na rozpoznanie. W ręce Niemców wpadł most kolejowy^[12].

Około 13:00 aspirant Boratyński otrzymał rozkaz wycofania się w kierunku Wągrowca. Komisariat skierował się na Budzyń i następnego dnia dołączył w Wągrowcu do zbiorczego batalionu Straży Granicznej ppłk. Świderskiego^[12]. Tymczasem niemieckie bojówki zorganizowane w „Freikorps” przystąpiły do pogromu polskiej ludności między innymi w Ujściu. Rebelia niemiecka została zlikwidowana siłami wojska oraz miejscowego oddziału Straży Obywatelskiej. 4 września, wskutek silnych nalotów w rejonie Gniezna, nastąpiło odłączenie się kompanii „Ujście” od reszty batalionu. Zgodnie z planem mobilizacyjnym kompania powinna maszerować do Rawy Ruskiej. 8 września aspirant Kazimierz Boratyński doprowadził swoich żołnierzy do Warszawy i zameldował się generałowi Walerianowi Czumie. Oddział pozostawał do dyspozycji Generała do dnia kapitulacji Warszawy^[13].

Funkcjonariusze komisariatu

Struktura organizacyjna

Organizacja komisariatu w kwietniu 1928^[2]:

• komenda − Jabłonowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Ujście”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nowie” Folwark
• placówka Straży Granicznej I linii „Walkowice”
• placówka Straży Granicznej I linii „Romanowo” Dolne
• placówka Straży Granicznej II linii „Jabłonowo”

Organizacja komisariatu we wrześniu 1928^[3]:

• komenda − Kruszewo
• placówka Straży Granicznej I linii „Ujście”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nowie”
• placówka Straży Granicznej I linii „Romanowo” Dolne
• placówka Straży Granicznej II linii „Kruszewo”

Organizacja komisariatu w styczniu 1930^[4][17]:

• 1/9 komenda − Ujście
• placówka Straży Granicznej I linii „Ujście”
• placówka Straży Granicznej I linii „Walkowice” Nowe
• placówka Straży Granicznej I linii „Romanowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Ujście” ul. Staszica 138

Przypisy

Bibliografia

• Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
• Mariusz Kaśkosz: Straż Graniczna Inspektoratu Granicznego Wronki w latach 1928-1937: ze wspomnień strażnika Jana Nocunia. Czarnków: Wydawnictwo Nadnoteckie Echa, 2015. ISBN 83-87424-77-3.
• Grzegorz Goryński: Powstanie, organizacja i funkcjonowanie straży granicznej w latach 1928-1939. 2012. [dostęp 2016-12-31].
• Wojciech Grobelski: Charakterystyka dawnej granicy polsko–niemieckiej na odcinku komisariatu Straży Granicznej w Ujściu n/Notecią. 2007. [dostęp 2017-03-14].
• Wykaz dyslokacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej w latach 1933–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Wykaz imienny oficerów i szeregowych Straży Granicznej Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego pracujących w Przysposobieniu Wojskowym → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• IwonaI. Kozicka IwonaI., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Wielkopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2011 .
• Rozkazy Komendy Straży Granicznej 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.