Komitat Bihar

Bihar
komitat
Herb
Herb
Państwo Węgry
SiedzibaBelényes, Nagyvárad, a w czasie okupacji tureckiej Debreczyn
Data likwidacji1950
Powierzchnia10 657 km²
Populacja (1910)
• liczba ludności

646 300 (1910)[1]
Plan
Plan
Położenie na mapie Węgier
Mapa konturowa Węgier, po prawej znajduje się punkt z opisem „Bihar”
47°03′N 21°56′E/47,050000 21,933333
Portal Węgry
Mapa administracyjna komitatu Bihar z 1910 r.

Komitat Bihar (rum.: Comitatul Bihor, niem.: Komitat Bihar; łac.: Comitatus Bihariensis) – jednostka administracyjna Węgier do 1950 r. Trzy czwarte terytorium komitatu sprzed traktatu trianońskiego znajduje się obecnie w Rumunii, podczas gdy jego zachodnia ćwiartka jest częścią Węgier.

Geografia

Komitat Bihar były trzecim do wielkości powierzchni komitatem Węgier. Południowo-wschodnia część komitatu leży w Górach Zachodniorumuńskich, podczas gdy jego część północno-zachodnia znajduje się na Wielkiej Nizinie Węgierskiej. Ważniejsze rzeki to Keresz i Berettyó. Komitat graniczył od północy z komitatami Hajdú, Szabolcs i Szatmár, od wschodu z komitatami Szilágy, Kolozs i Torda-Aranyos, od południa z komitatem Arad, a od zachodu z komitatami Békés i Szolnok. Ze względu na rozmiary nazywano go często państwem Bihar (Biharország).

W południowo-wschodniej części byłego komitatu znajdował się szczyt Nagy-Bihar (1849 m n.p.m.), najwyższe wzniesienie Masywu Biharu. Licząca ok. 3000 lat jaskinia lodowa Scărișoara jest największą tego typu jaskinią w Rumunii, która została odkryta prawdopodobnie w 1847 r. Do jaskini można dojechać drogą o długości 200 m. Położona na wysokości 580 m n.p.m. przełęcz Pasul Craiului (węg. Király-hágó) była przez stulecia granicą komitatów Bihar i Kolozs, a w latach 1552–1867 również Siedmiogrodu i Węgier.

Historia

Komitat Bihar na pierwszej mapie wojskowej, 1782-85

Według nieznanego autora, w czasach Arpada, ziemie między Cisą, Maruszą, Samoszem i lasem Igfon znajdowały się w posiadaniu biharskiego wodza Ménmaróta. Najmłodszy syn Arpada, Zoltán stanął później na czele Ducatusu Biharskiego, który był według tradycji terytorium zarządzanym przez następcę tronu. Jego stolicą był Biharvár, znajdujący się 14 km na północ od Nagyváradu. Ducatus Biharski (węg. (Bihari Dukátus), jak również Ducatus Nitrzański (węg. (Nyitrai Dukátus) oraz Ducatus Somogy (węg. (Somogyi Dukátus) został zniesiony przez Kolomana Uczonego ok. 1110 r.

Bihar należy do najwcześniej utworzonych komitatów. Utworzył go Stefan I ze stolicą w Biharze. Po najeździe tatarskim stolicą został Nagyvárad. W średniowieczu do komitatu należały również tereny źródłowe Szybkiego Kereszu i region Kalotaszeg. Podczas rozpadu Węgier na trzy części, stał się częścią Partium. W latach 1660-92 większa część komitatu wraz z zamkami znalazła się pod okupacją turecką. W latach 1849-60 podzielono komitat na Północny i Południowy Bihar z Debreczynem i Nagyváradem jako stolicami, a sytuacja się nieco zmieniła po utworzeniu w 1876 r. komitatu Hajdú.

Część historycznego komitatu Bihar w obecnych granicach Węgier

W 1914 r. jego powierzchnia wynosiła 10 678 km², z czego w 1918 r. 7874 km² znalazło się w Rumunii. Siedzibą władz węgierskiego komitatu Bihar do 1950 r. (z wyjątkiem okresu 1940-44) było Berettyóújfalu, a po przyłączeniu w wyniku drugiego arbitrażu wiedeńskiego Północnego Siedmiogrodu, znowu Nagyvárad. W okresie po przyłączeniu powierzchnia węgierskiej części komitatu wynosiła 6511 km². Stolicą rumuńskiej jego części był Beiuș.

Zachodnia, pozostała w granicach Węgier część została w 1950 r. w ramach reformy administracyjnej, połączona z dawnym komitatem Hajdú i w ten sposób powstał dzisiejszy komitat Hajdú-Bihar.

Ludność

Liczba mieszkańców w 1880 r. wynosiła 446 777. Wśród nich było:

Liczba mieszkańców w 1891 r. wynosiła 516 704 osób, z czego:

  • 283 806 (54,93%) Węgrów
  • 219 940 (42,57%) Rumunów
  • 5957 (1,15%) Słowaków
  • 3374 (0,65%) Niemców

Liczba mieszkańców w 1910 r. wynosiła 646 301 osób, z czego:

  • 365 642 (56,57%) Węgrów
  • 265 098 (41,02%) Rumunów
  • 8457 (1,31%) Słowaków
  • 3599 (0,56%) Niemców[2]

Podział administracyjny

W 1913 r. komitat był podzielony na 17 powiatów:

Komitat Bihar
  • powiat Bél
  • powiat Belényes
  • powiat Berettyóújfalu
  • powiat Biharkeresztes
  • powiat Cséffa
  • powiat Derecske
  • powiat Élesd
  • powiat Érmihályfalva
  • powiat Centralny (siedziba Nagyvárad)
  • powiat Magyarcséke
  • powiat Margitta
  • powiat Nagyszalonta
  • powiat Sárrét (siedziba Biharnagybajom)
  • powiat Szalárd
  • powiat Székelyhíd
  • powiat Tenke
  • powiat Vaskoh

Na terytorium komitatu leżał oprócz tego, nie będąc jego częścią, Nagyvárad jako miasto na prawie municypalnym.

Żupani komitatu Bihar

Imię lub nazwisko i imię, godnośćOkres urzędowania
István comesokoło 1067
Saul1102–1113
István (również sędzia krajowy (judex curiae regiae))1113
Bökény (również sędzia krajowy (judex curiae regiae))1135–1136
Achus1137–1138
Faus – palatyn1138
István1141
Ezsau1183–1186
Both1189–1193
Péter1197
Miklós1199
Mika (również sędzia krajowy (judex curiae regiae))1198–1202
Benedek – palatyn1202–1203
Girko1205–1206
Mog (również palatyn)1206–1207
Miklós (powtórnie)1207–1209
Marcellus1208
Zsámbéki Smaragd1208
Mihály1209
Fiad1209
Bánk1209–1212
Mika1212–1216
Nimcha (również książę siedmiogrodzki)1217
Mika1218–1221
Illés1222
Gyula1222
Pózsa1223
Micha1223
Tivadar1224
Miklós1228–1229
Moys – palatyn1229–1230
István (również główny podczaszy)1233–1235
Dénes1236
Lőrincz1236–1238
Domonkos (również skarbnik)1240
Bacs1241–1242
Dénes – palatyn1246
Mike (również palatyn i żupan komitatu Temes)1247
István – palatyn (również żupan komitatu Temes)1247
Moys – (również żupan komitatu Somogy)1264
Telegdi Demeter1272
Pál (również żupan komitatów Szatmár i Kraszna)1290–1301
Beke1302
Mosonyi Dénes1310
Debreczeni Dózsa (również żupan komitatu Szabolcs)1317–1318
Futtaki Dénes1319–1321
Csuka1327
Hannusfalvi Donk Demeter – skarbnik1332–1333
Balázs1338
Szécsényi Farkas Tamás1343
Báthori János1343
Miklós (również żupan komitatów Temes, Kraszna i środkowego Szolnok)1370
Berenthi Tamás1370
Gergely1375
Toldi György1380–1382
Telegdi Miklós1383
Podvinay Miklós1386
Zsidai Csáki Miklós1396–1397
Csáki László (również żupan środkowego Szolnok)1426
Székely János1438
Csáky Ferenc1441–1461
Nitzki Benedek (w trakcie)1458
Nagymihályi András1463
Vitéz János – biskup Nagyváradu (żupan dziedziczny)1464
Beckenschläger János – biskup (żupan dziedziczny)1465–1467
Miklós – biskup (żupan dziedziczny)1470
Egervári László – kasztelan Nagyváradu1474
Filipecz János – biskup (żupan dziedziczny)1474–1488
Kinizsi Pál1489–1493
Somi Jósa1494
Farkas Bálint – biskup (żupan dziedziczny)1495
Kálmáncshi György – biskup (żupan dziedziczny)1495–1501
Szathmári György – biskup (żupan dziedziczny)1502
Thurzó Zsigmond – biskup (żupan dziedziczny)1506
Pöstyényi Gergely – namiestnik1513
Perényi Ferenc – biskup (żupan dziedziczny)1514–1526
Czibak Imre – biskup1526–1550
Both Péter – kasztelan Nagyváradu1550
Fráter György – biskup1550–1551
Varkocs Tamás I.1552–1553
Zaberdjei Mátyás – biskup1553–1556
Ghymesi Forgách Ferenc1556
Kendi Antal1557
Varkocs Tamás II.1557
Somlyai Bátori István – kasztelan Nagyváradu1562–1566
Hagymássy Kristóf1566
Báthori Kristóf1571–1577
Giczy János1577–1580
Sibrik György1580
Giczy János1581
Bánffy Dénes1581
Veres Gáspár1581
Sibrik György1582–1585
Bánffy Dénes1585–1586
Pekry Gábor1587–1589
Báthory István1589
Bánffy Dénes1590–1592
Bocskai István1592–1598
Nyáry Pál – sędzia, kasztelan Nagyváradu1598
Bánffy Dénes1599
Nyáry Pál – sędzia, kasztelan Nagyváradu1599–1601
Bánffy Dénes1606
Rhédey Ferenc (również żupan komitatu Máramaros)1614–1621
Bethlen István – kasztelan Nagyváradu1621–1633
II. Rákóczi György – kasztelan Nagyváradu1633
Ruszkai Korniss Zsigmond – rycerz Złotej Ostrogi1636–1643
Teleki János1651
Gyulay Ferenc – kasztelan Nagyváradu1653–1659
Ebeni István – kasztelan Nagyváradu1659
Haller Gábor1659–1660
Rhédey Ferenc – książę siedmiogrodzki1660
nie było żupana1660–1668
Benkovics Ágoston – biskup (żupan dziedziczny)1688–1702
Csáky – hrabia, kardynał1703–1732
Luzsénszki István – hrabia, biskup1733. lipiec – 1735
Okolicsányi János – biskupczerwiec 1735 – 1738
Csáky Miklós – hrabia, biskup1738–1758
Forgách Pál – biskupmarzec 1758 – 1760
Patachich Ádám – biskupmaj 1760 – 1776
Andrássy István – hrabia, namiestnikkwiecień 1777
Brunswick Antal – hrabiamaj 1779 – 1780
Korniss Mihály – hrabia1781
Ürményi Józsefczerwiec 1782 – 1785
Teleki Samu – hrabia, namiestnik i naczelnik okręguczerwiec 1785 – 1787
Haller József – hrabiamarzec 1787 – 1790
Brunswick József – namiestnikgrudzień 1790
Teleki Samu – hrabia II.lipiec 1791 – 1822
Rhédey Lajos – administrator żupański1822–1824
Zichy Ferenc – hrabia, namiestnik1825
Lónyay János – namiestnik1836
Tisza Lajos – namiestnik1836–1848
Beőthy Ödön1848
Uray Bálint – c.k. komisarz1849
Jósa Péter – c.k. komisarz1849
Reviczky Menyhért (Bihar Północny) i Ravazdy István (Bihar Południowy) – naczelnicy komitatów1860
Várady Szabó János – naczelnik Północnego Biharu1860
Gerzon N. – (Bihar Południowy) i Hoffbauer Sándor (Bihar Południowy)1860
Haller Sándor – hrabia, żupan1860
Petrák János – c.k. komisarz1861–1862
Hajdú János – namiestnik1862–1865
Szlávy József – żupan1865–1867
Tisza Lajos1867–1871
Dőry József – baron1871–1892
Beőthy László1893–1905
Glacz Antal – żupankwiecień 1906 – wrzesień 1909
dr. Miskolczy Ferenc – żupanmarzec 1910 – czerwiec 1917
Malatinszky Lajos – żupanlipiec 1917 – wrzesień 1918
dr. Szilágyi Lajos – żupanwrzesień 1918 – kwiecień 1920
dr. Kovács Nagy Sándor – żupanwrzesień 1920 – grudzień 1921
Balásházy István – żupanmarzec 1922 – czerwiec 1922
dr. Miskolczy Lajos – żupanlistopad 1922 – marzec 1923
Almásy Sándor – żupanmarzec 1923 – lipiec 1927
baron Feilitzsch Bertold – szambelanlipiec 1927 – marzec 1930
baron Vay László – żupanmarzec 1930 – wrzesień 1933
dr. Szilágyi Lajos – żupanwrzesień 1933 – listopad 1937
Barcsay Ákos – żupanlistopad 1937 – marzec 1938
dr. Vajai Károly – żupanmarzec 1938
Barcsay Ákos – żupankwiecień 1938
dr. Molnár Imre – żupan1939–1940
dr. Ciffra Kálmán – żupan1941–1944
Bartsch Sándor – żupanlistopad 1944
dr. Zöld Sándor – żupanlistopad 1944 – grudzień 1944
Erdélyi Károly – żupanstyczeń 1945 – październik 1945
Kiss János – żupanpaździernik 1945 – grudzień 1946
Bakó Sándor – żupangrudzień 1946 – lipiec 1947
Barcsa Gyula – żupanpaździernik 1947 – listopad 1947
Futó József – żupanlistopad 1947 – listopad 1948
Demjén Miklós – żupangrudzień 1948 – czerwiec 1949
dr. Hazai László – żupan1949. sierpień – marzec 1950

Przypisy

  1. [1] A magyar szent korona országainak 1910. évi népszámlálása; Budapest 1912, (spis ludności z 1910 roku) – strona 12 i następne
  2. [2] A magyar szent korona országainak 1910. évi népszámlálása; Budapest 1912, (spis ludności z 1910 roku) – strona 22 i następne

Bibliografia

  • Hajdú-Moharos József: Partium, Nagyvárad 1997
  • A Pallas nagy lexikona
  • Magyar katolikus lexikon
  • Erdély útikönyv, JEL-KÉP Bt.

Linki zewnętrzne

Literatura

Media użyte na tej stronie

Flag of Hungary (1915-1918; angels; 3-2 aspect ratio).svg
A variant of the flag of the Kingdom of Hungary used between 6 November 1915 to 29 November 1918.
Kingdom of Hungary counties.svg
Map of counties of Kingdom of Hungary (Hungary proper and Croatia & Slavonia), 1886-1918
Bihar county administrative map.jpg
Administrative map of the county of Bihar in the Kingdom of Hungary
Bihar vármegye.png
Autor: Petolaszlo, Licencja: CC BY-SA 3.0
Bihar vármegye
Coa Hungary County Bihar.svg
The coat of arms of Bihar county
Csonkabihar.png
Autor: Petolaszlo, Licencja: CC BY-SA 3.0
Csonkabihar
BihorSolnocCrasnaCountyJosephinischeLandesaufnahme.jpg
Harta iozefină a Comitatului Bihor-Solnoc-Crasna folosită ca background la formatul de lansare a planşelor, 1782-1785.