Komitat Szepes

Szepes
— komitat —
Herb
Państwo	Węgry
Siedziba	Lewocza
Data likwidacji	1918
Powierzchnia	3654 km²
Populacja (1910) • liczba ludności	172 867
Plan
Położenie na mapie Królestwa Węgier
Portal Węgry

Szepes (pol. Spisz, łac. Scepusium, comitatus Scepusiensis, niem. Zips, słow. Špiš) – dawny komitat w północnej części Królestwa Węgier.

Tereny dzisiejszego Spisza Węgrzy trwale opanowali w II połowie XI wieku, jednak do 1312 północna część Spisza, na północ od doliny Popradu, należała do Polski. Komitat spiski został wyodrębniony w II połowie XII wieku. Siedzibą władz komitatu był najpierw Zamek Spiski (Špišský hrad), a od XVI wieku – Lewocza (Lőcse). Spiszem władały rody Zápolyów (1464–1627), Thurzonów (1531–1636) i Csákych (1638–1848). Od XV wieku komitat dzielił się na trzy processus, od 1798 – na cztery, w XX wieku było ich już osiem, a oprócz tego osiem miast.

W 1412 król węgierski jako zabezpieczenie pożyczki zastawił królowi polskiemu trzynaście miast spiskich oraz zamek w Starej Lubowli (zastaw spiski). Tereny te, sięgające środkowego Spisza, pozostały częścią Królestwa Węgier, jednak władzę królewską, w szczególności uprawnienia podatkowe, wykonywał na tym terenie król polski. Tak więc nie podlegały one władzy żupanów spiskich. Król polski utworzył z nich starostwo spiskie. Siedzibą starostów był zamek lubowelski.

Poza terenem objętym zastawem spiskim na terenie Spisza istniały dwie szczególne jednostki administracyjne cieszące się autonomią: Prowincja X kopijników spiskich i Prowincja XXIV miast spiskich. Ponadto w 1465 król wyjął spod władzy komitatu szereg miast górniczych na południu Spisza, głównie zamieszkanych przez Niemców.

Prowincja X kopijników spiskich leżała na wschód od Popradu. Miała charakter marchii obsadzonej przez mieszkających tam strażników granicznych. Składała się z kilkunastu wsi, nie tworzących zwartego terytorium. Jej wybieralny zarząd był częściowo podporządkowany żupanowi spiskiemu. Istniała od XII wieku do 1802, gdy jej mieszkańcy zadecydowali o przyłączeniu się do właściwego Spisza.

Prowincja XXIV miast spiskich stanowiła wspólnotę miast niemieckich położonych w dolinach Popradu i Hornádu. Powstała pod koniec XIV wieku na gruncie wspólnych przywilejów królewskich, nadających im status zbliżony do wolnego miasta królewskiego, oraz wspólnego prawa miejskiego – tzw. wilkierza spiskiego. Wspólnota była wyjęta spod władzy żupana spiskiego i obierała własnego żupana, odpowiedzialnego przed królem. Po tym, jak w 1412 trzynaście miast tej wspólnoty zostało zastawionych królowi polskiemu, wspólnota się rozpadła. Z pozostałych jedenastu miast powstała Prowincja XI miast spiskich, która jednak nie była w stanie utrzymać swych przywilejów i w 1465 została przez króla wcielona do komitatu spiskiego. Natomiast trzynaście zastawionych miast utrzymało swe przywileje i utworzyło Prowincję XIII miast spiskich, która przetrwała do likwidacji zastawu w 1769. W 1778 przywileje tych miast zostały potwierdzone oraz rozszerzone na trzy kolejne miasta. Powstała w ten sposób Prowincja XVI miast spiskich przetrwała do unifikacji administracji węgierskiej w 1876.

Po rozbiorze Węgier w XVI wieku Szepes znalazł się w części przypadłej Habsburgom. Po traktacie w Trianon przeważająca część komitatu Szepes przypadła Czechosłowacji. Po reformie administracyjnej w 1923 komitat (żupa) Szepes przestał istnieć jako jednostka administracyjna.

Po arbitrażu Rady Ambasadorów w 1920 północno-zachodni skrawek Spisza o powierzchni 195,5 km² przyłączono do Polski (Polski Spisz). Stał się on częścią starostwa spisko-orawskiego, a w 1925 został włączony do powiatu nowotarskiego w ówczesnym województwie krakowskim.

Obecnie nazwa Špiš/Spisz jest używana w Polsce i na Słowacji jako oznaczenie tradycyjnego regionu etnograficznego odpowiadającego terytorialnie dawnemu komitatowi.