Komosa (roślina)
 Komosa biała | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | komosa | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Chenopodium L. Sp. Pl. 218, 1753[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
Chenopodium album L.[3] | |||
| Synonimy | |||
Komosa (Chenopodium L.) – rodzaj roślin, należący w różnych systemach klasyfikacyjnych do rodziny komosowatych lub szarłatowatych (m.in. system APG IV z 2016). Obejmuje 130 gatunków[5], przy czym na początku XXI wieku znacznym zmianom uległo ujęcie taksonomiczne rodzaju (wyłączono liczne gatunki do osobnych rodzajów: Chenopodiastrum, Dysphania, Lipandra, Oxybasis i Teloxys), tu zaś włączono gatunki z rodzaju Einadia. Rośliny z tego rodzaju spotykane są na całym niemal świecie. W Polsce występuje 11 gatunków rodzimych lub introdukowanych (liczne gatunki z flory polskiej trafiły w XXI wieku do ww. rodzajów). Rośliny te zasiedlają zwykle siedliska towarzyszące człowiekowi (ruderalne), wiele gatunków to chwasty w uprawach[6].
Niektóre gatunki są jadalne. Ważną rośliną pokarmową, zwłaszcza w Ameryce Południowej, jest komosa ryżowa Ch. quinoa o jadalnych owocach. W przypadku innych gatunków jadalne są jako warzywa lub rośliny pastewne (np. komosa biała Ch. album, komosa Berlandiera Ch. berlandieri, komosa olbrzymia Ch. giganteum, Chenopodium pallidicaule)[7]. Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, np. komosa olbrzymia[6].
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodzaju obejmuje niemal cały świat, ale największe zróżnicowanie występuje w strefie klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego[8]. Brak przedstawicieli na niektórych obszarach w strefie równikowej i na obszarach okołobiegunowych[5]. W Polsce występuje w stanie dzikim 11 gatunków, w tym zarówno gatunki rodzime, jak i gatunki zawleczone i zadomowione oraz przejściowo dziczejące (efemerofity)[9].
- Gatunki flory Polski[9]
- komosa Berlandiera Chenopodium berlandieri Moq. (efemerofit)
- komosa biała Chenopodium album L.
- komosa capia Chenopodium hircinum Schrad. (efemerofit)
- komosa drobnolistna Chenopodium striatiforme Murr. (antropofit zadomowiony)
- komosa jesienna Chenopodium ficifolium Sm. (antropofit zadomowiony)
- komosa kalinolistna Chenopodium opulifolium Schrad. ex W.D.J.Koch & Ziz (antropofit zadomowiony)
- komosa łąkowa Chenopodium pratericola Rydb.
- komosa mierzliwa Chenopodium vulvaria L. (antropofit zadomowiony)
- komosa olbrzymia Chenopodium giganteum D. Don (gatunek uprawiany)
- komosa ostroklapowa Chenopodium acerifolium Andrz.
- komosa ryżowa Chenopodium quinoa L. (gatunek uprawiany)
- komosa zielona Chenopodium suecicum Murr (antropofit zadomowiony)
- Gatunki z flory Polski tradycyjnie zaliczane do rodzaju komosa Chenopodium, a które w XXI wieku zostały przeniesione do innych rodzajów (Chenopodiastrum, Dysphania, Lipandra, Oxybasis i Teloxys)
Na początku nazwa zwyczajowa i naukowa według listy roślin naczyniowych Polski[9], na drugim miejscu aktualna nazwa naukowa[5]:
- komosa australijska Chenopodium pumilio R.Br. ≡ Dysphania pumilio (R.Br.) Mosyakin & Clemants (antropofit lokalnie zadomowiony)[10]
- komosa czerwonawa Chenopodium rubrum L. ≡ Oxybasis rubra (L.) S.Fuentes, Uotila & Borsch
- komosa główkowata Chenopodium capitatum (L.) Asch. ≡ Blitum capitatum L. (gatunek uprawiany)
- komosa murowa Chenopodium murale (L.) Asch. ≡ Chenopodiastrum murale (L.) S.Fuentes, Uotila & Borsch (antropofit zadomowiony)
- komosa oścista Chenopodium aristatum L. ≡ Teloxys aristata (L.) Moq. (antropofit zadomowiony)
- komosa piżmowa Chenopodium ambrosioides L. ≡ Dysphania ambrosioides (L.) Mosyakin & Clemants (efemerofit)
- komosa rózgowa Chenopodium foliosum Asch. ≡ Blitum virgatum L.
- komosa sina Chenopodium glaucum L. ≡ Oxybasis glauca (L.) S.Fuentes, Uotila & Borsch
- komosa solniskowa Chenopodium botryoides Sm. ≡ Oxybasis chenopodioides (L.) S.Fuentes, Uotila & Borsch
- komosa strzałkowata Chenopodium bonus-henricus L. ≡ Blitum bonus-henricus (L.) Rchb. (antropofit zadomowiony)
- komosa śmierdząca Chenopodium schraderianum Schult. ≡ Dysphania schraderiana (Schult.) Mosyakin & Clemants (antropofit zadomowiony)
- komosa trójkątna Chenopodium urbicum L. ≡ Oxybasis urbica (L.) S.Fuentes, Uotila & Borsch (antropofit zadomowiony)
- komosa wielkolistna Chenopodium hybridum L. ≡ Chenopodiastrum hybridum (L.) S.Fuentes, Uotila & Borsch (antropofit zadomowiony)
- komosa wielonasienna Chenopodium polyspermum L. ≡ Lipandra polysperma (L.) S.Fuentes, Uotila & Borsch
- komosa wonna Chenopodium botrys L. ≡ Dysphania botrys (L.) Mosyakin & Clemants (antropofit zadomowiony)
Poza tym podano z Polski komosę szypułową Ch. pedunculare Bertol[9] i wzniesioną Ch.strictum Roth. o niejasnym statusie taksonomicznym (ich nazwy uznawane są za synonim Ch. album)[5].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne i byliny osiągające do 2 m wysokości, z pędami wzniesionymi, czasem płożącymi się i podnoszącymi się, rozgałęzionymi lub nierozgałęzionymi, często mączyście oprószonymi[6][11], rzadko, ale występują tu także rośliny o pędach drewniejących o pokroju krzewów i drzew[7][11].
- Liście
- Skrętoległe i naprzeciwległe[11], ogonkowe, całobrzegie lub rozmaicie piłkowane lub wcinane[8]. Blaszka cienka do nieco mięsistej, w ogólnym zarysie od lancetowatej, poprzez rombowatą do trójkątnej i oszczepowatej[11].
- Kwiaty
- Obupłciowe i jednopłciowe, rośliny jednopienne, rzadziej dwupienne[11]. Kwiaty są drobne, zielone, zebrane w luźne lub gęste kłębiki tworzące kłosowate lub wiechowate kwiatostany złożone, zwykle wzniesione i rozgałęzione, pozbawione podsadek lub z podobnymi do nich liśćmi wyrastającymi w obrębie kwiatostanu[11]. Listki okwiatu w liczbie 5 (rzadko 4), zrośnięte tylko u nasady lub do połowy długości, zwykle nieco błoniaste na brzegu. W czasie owocowania okwiat stula się nad owocem lub rozpościera[11]. Pręcików jest zwykle 5. Zalążnia jest jednokomorowa, górna i zwieńczona dwiema szyjkami[6][11].
- Owoce
- Jednonasienne[8], z cienką lub rzadziej nieco mięśniejącą owocnią, ściśle lub luźno przylegającą do nasiona. Nasiono kulistawo-spłaszczone lub soczewkowate, o brzegu zaokrąglonym lub zaostrzonym, z łupiną czarną, gładką lub rozmaicie urzeźbioną[11].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny szarłatowatych Amaranthaceae w jej szerokim ujęciu (obejmującym komosowate Chenopodiaceae). W obrębie rodziny rodzaj należy do podrodziny komosowych Chenopodioideae i plemienia Chenopodieae[12] lub w innym ujęciu Atripliceae[11].
Na początku XXI wieku zastosowanie metod molekularnych wykazało, że tradycyjne, szerokie ujęcie rodzaju Chenopodium powodowało, że nie był to takson monofiletyczny (różne grupy gatunków okazały się bliżej spokrewnione z rodzajami łoboda Atriplex, szpinak Spinacia czy świniochwast Axyris, niż z sobą nawzajem). W wąskim ujęciu rodzaj Chenopodium okazał się siostrzany wąsko ujmowanemu plemieniu Atripliceae s.s., obejmującego m.in. rodzaj łoboda Atriplex i obione Halimione. Wcześniej na drzewie filogenetycznym prowadzącym do tej grupy oddzielił się rodzaj Lipandra, a jeszcze wcześniej – klad obejmujący Chenopodiastrum i siostrzany względem niego rodzaj Oxybasis (wszystkie z gatunkami zaliczanymi do Chenopodium sensu lato). W politomii z tą całą grupą znalazły się dwa inne klady. Jeden obejmuje rodzaj szpinak Spinacia i gatunki dawniej zaliczane do Chenopodium, a wyodrębnione w rodzaj Blitum. Drugi klad składa się z siostrzanych plemion Dysphanieae i Axyrideae, przy czym do pierwszego także należy część gatunków z dawnego szerokiego ujęcia rodzaju Chenopodium tworzące rodzaje Dysphania i Teloxys[11].
- Relacje filogenetyczne między taksonami zaliczanymi dawniej do rodzaju komosa
Klady obejmujące gatunki zaliczane do tradycyjnego, szerokiego ujęcia rodzaju Chenopodium oznaczone są gwiazdką
| ← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Wykaz gatunków[5]
- Chenopodium acerifolium Andrz. – komosa ostroklapowa
- Chenopodium aciculare (Paul G.Wilson) S.Fuentes & Borsch
- Chenopodium acuminatum Willd.
- Chenopodium adpressifolium Pandeya & A.Pandeya
- Chenopodium albescens Small
- Chenopodium album L. – komosa biała
- Chenopodium allanii Aellen
- Chenopodium atripliciforme Murr
- Chenopodium atrovirens Rydb.
- Chenopodium aureum Benet-Pierce
- Chenopodium auricomiforme Murr & Thell.
- Chenopodium auricomum Lindl.
- Chenopodium ayare Toro Torr.
- Chenopodium baccatum Labill.
- Chenopodium benthamii Iamonico & Mosyakin
- Chenopodium berlandieri Moq. – komosa Berlandiera
- Chenopodium betaceum Andrz.
- Chenopodium × binzianum Aellen & Thell.
- Chenopodium × bohemicum F.Dvorák
- Chenopodium × borbasii Murr
- Chenopodium brandegeeae Benet-Pierce
- Chenopodium bryoniifolium Bunge
- Chenopodium candolleanum (Moq.) S.Fuentes & Borsch
- Chenopodium carnosulum Moq.
- Chenopodium chaldoranicum Rahimin. & Ghaemm.
- Chenopodium cordobense Aellen
- Chenopodium cornutum (Torr.) Benth. & Hook.f. ex S.Watson
- Chenopodium × covillei Aellen
- Chenopodium crusoeanum Skottsb.
- Chenopodium cuneifolium Vahl
- Chenopodium curvispicatum Paul G.Wilson
- Chenopodium cyanifolium Pandeya, Singhal & A.K.Bhatn.
- Chenopodium cycloides A.Nelson
- Chenopodium × dadakovae F.Dvorák
- Chenopodium desertorum (J.M.Black) J.M.Black
- Chenopodium desiccatum A.Nelson
- Chenopodium detestans Kirk
- Chenopodium diversifolium (Aellen) F.Dvorák
- Chenopodium drummondii (Moq.) S.Fuentes & Borsch
- Chenopodium eastwoodiae Benet-Pierce
- Chenopodium eremaeum (Paul G.Wilson) S.Fuentes & Borsch
- Chenopodium eustriatum F.Dvorák
- Chenopodium × fallax (Aellen) F.Dvorák
- Chenopodium ficifoliiforme F.Dvorák
- Chenopodium ficifolium Sm. – komosa jesienna
- Chenopodium flabellifolium Standl.
- Chenopodium foggii Wahl
- Chenopodium fremontii S.Watson
- Chenopodium frigidum Phil.
- Chenopodium frutescens C.A.Mey.
- Chenopodium × fursajevii Aellen & Iljin
- Chenopodium gaudichaudianum (Moq.) Paul G.Wilson
- Chenopodium giganteum D.Don – komosa olbrzymia
- Chenopodium griseochlorinum F.Dvorák
- Chenopodium × gruellii Aellen
- Chenopodium hastatifolium Pandeya & A.Pandeya
- Chenopodium × haywardiae Murr
- Chenopodium hederiforme (Murr) Aellen
- Chenopodium helenense Aellen
- Chenopodium hians Standl.
- Chenopodium hircinum Schrad. – komosa capia
- Chenopodium howellii Benet-Pierce
- Chenopodium hubbardii Aellen
- Chenopodium × humiliforme (Murr) F.Dvorák
- Chenopodium iljinii Golosk.
- Chenopodium incanum (S.Watson) A.Heller
- Chenopodium incognitum Wahl
- Chenopodium indicum T.K.Paul
- Chenopodium iranicum (Aellen) Hamdi & Malekloo
- Chenopodium × jedlickae F.Dvorák
- Chenopodium × jehlikii F.Dvorák
- Chenopodium karoi (Murr) Aellen
- Chenopodium lenticulare Aellen
- Chenopodium × leptophylliforme Aellen
- Chenopodium leptophyllum (Moq.) Nutt. ex S.Watson
- Chenopodium × linciense Murr
- Chenopodium lineatum Benet-Pierce
- Chenopodium littoreum Benet-Pierce & M.G.Simpson
- Chenopodium lobodontum H.Scholz
- Chenopodium loureirei Steud.
- Chenopodium luteorubrum Mandák & Lomon.
- Chenopodium luteum Benet-Pierce
- Chenopodium × mendelii F.Dvorák
- Chenopodium moquinianum Aellen
- Chenopodium mucronatum Thunb.
- Chenopodium multiflorum Moq.
- Chenopodium neomexicanum Standl.
- Chenopodium nesodendron Skottsb.
- Chenopodium nevadense Standl.
- Chenopodium nitens Benet-Pierce & M.G.Simpson
- Chenopodium nitrariaceum (F.Muell.) F.Muell. ex Benth.
- Chenopodium novopokrovskyanum (Aellen) Uotila
- Chenopodium nutans (R.Br.) S.Fuentes & Borsch
- Chenopodium oahuense (Meyen) Aellen
- Chenopodium obscurum Aellen
- Chenopodium olukondae (Murr) Murr
- Chenopodium opulifolium Schrad. ex W.D.J.Koch & Ziz – komosa kalinolistna
- Chenopodium pallescens Standl.
- Chenopodium pallidicaule Aellen
- Chenopodium pallidum Moq.
- Chenopodium palmeri Standl.
- Chenopodium pamiricum Iljin
- Chenopodium papulosum Moq.
- Chenopodium parabolicum (R.Br.) S.Fuentes & Borsch
- Chenopodium × paradoxum Mandák
- Chenopodium parryi Standl.
- Chenopodium perttii Sukhor.
- Chenopodium petiolare Kunth
- Chenopodium philippianum Aellen
- Chenopodium phillipsianum Aellen
- Chenopodium pilcomayense Aellen
- Chenopodium × podperae F.Dvorák
- Chenopodium polygonoides (Murr) Aellen
- Chenopodium × praeacutum Murr
- Chenopodium pratericola Rydb. – komosa łąkowa
- Chenopodium preissii (Moq.) Diels
- Chenopodium × preissmannii Murr
- Chenopodium × pseudoleptophyll um Aellen
- Chenopodium × pseudostriatum (Zschacke) Druce
- Chenopodium pueblense H.S.Reed
- Chenopodium quinoa Willd. – komosa ryżowa
- Chenopodium robertianum Iamonico & Mosyakin
- Chenopodium ruiz-lealii Aellen
- Chenopodium sanctae-clarae Johow
- Chenopodium sancti-ambrosii Skottsb.
- Chenopodium sandersii Benet-Pierce
- Chenopodium santoshei Pandeya, Singhal & A.K.Bhatn.
- Chenopodium scabricaule Speg.
- Chenopodium simpsonii Benet-Pierce
- Chenopodium × smardae F.Dvorák
- Chenopodium sonorense Benet-Pierce & M.G.Simpson
- Chenopodium sosnowskyi Kapeller
- Chenopodium spegazzinii F.Dvorák
- Chenopodium spinescens (R.Br.) S.Fuentes & Borsch
- Chenopodium standleyanum Aellen
- Chenopodium stenophyllum (Makino) Koidz.
- Chenopodium striatiforme Murr – komosa drobnolistna
- Chenopodium subficifolium (Murr) Druce
- Chenopodium subglabrum (S.Watson) A.Nelson
- Chenopodium suecicum Murr – komosa zielona
- Chenopodium × thellungii Murr
- Chenopodium tonkinense Courchet
- Chenopodium triandrum G.Forst.
- Chenopodium × tridentinum Murr
- Chenopodium × trigonocarpum Aellen
- Chenopodium trigonon Schult.
- Chenopodium twisselmannii Benet-Pierce
- Chenopodium ulbrichii Aellen
- Chenopodium ulicinum Gand.
- Chenopodium × unarii F.Dvorák
- Chenopodium × variabile Aellen
- Chenopodium vulvaria L. – komosa mierzliwa
- Chenopodium wahlii Benet-Pierce
- Chenopodium watsonii A.Nelson
- Chenopodium wilsonii S.Fuentes, Borsch & Uotila
- Chenopodium × zahnii Murr
- Chenopodium zerovii Iljin
- Chenopodium zoellneri Aellen
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website [online], Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
- ↑ a b c Index Nominum Genericorum. [dostęp 2013-11-23].
- ↑ Genus: Chenopodium L. (ang.). W: Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-11-23].
- ↑ a b c d e Chenopodium L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-06-04].
- ↑ a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 85. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 191. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ a b c Chenopodium. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-11-23].
- ↑ a b c d Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 58-59, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9.
- ↑ a b c d e f g h i j k Susy Fuentes-Bazan, Pertti Uotila, Thomas Borsch. A novel phylogeny-based generic classification for Chenopodium sensu lato, and a tribal rearrangement of Chenopodioideae (Chenopodiaceae). „Willdenowia”. 42, s. 5-24, 2012.
- ↑ Genus Chenopodium L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-06-04].
Media użyte na tej stronie
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Habitus
Taxonym: Chenopodium giganteum ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: abandoned marshalling-yard Breitenlee, Vienna-Donaustadt - ca. 160 m a.s.l.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Habitus
Taxonym: Chenopodium ficifolium subsp. ficifolium ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: Nordmanngasse, Donaufeld, Vienna-Floridsdorf - ca. 160 m a.s.l.
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Habitus
Taxonym: Chenopodium opulifolium ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: Anton-Schall-Gasse/Kollarzgasse, Vienna-Floridsdorf - ca. 160 m a.s.l.
Chenopodium berlandieri at Wind Cave National Park, South Dakota, USA
Autor: Stefan.lefnaer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Habitus
Taxonym: Chenopodium vulvaria ss Fischer et al. EfÖLS 2008 ISBN 978-3-85474-187-9
Location: Kinzerplatz, Donaufeld, Vienna-Floridsdorf - ca. 160 m a.s.l.
Autor: Michael Hermann, Licencja: CC BY-SA 3.0
Landscape with quinoa (Chenopodium quinoa), Cachilaya, Bolivia, La Paz Department, Puerto Pérez Canton, Lake Titicaca seen in background.