Kompania graniczna KOP „Żebrowszczyzna”

Rozmieszczenie batalionu KOP „Iwieniec” w 1931

Kompania graniczna KOP „Żebrowszczyzna” – pododdział graniczny Korpusu Ochrony Pogranicza pełniący służbę ochronną na granicy polsko-radzieckiej.

Geneza

Do czasu zakończenia wojny polsko-bolszewickiej, czyli do jesieni 1920 roku, wschodnią granicę państwa polskiego wyznaczała linia frontu. Dopiero zarządzeniem z 6 listopada 1920 roku utworzono Kordon Graniczny Ministerstwa Spraw Wojskowych^[1]. W połowie stycznia 1921 roku zmodyfikowano formę ochrony granicy i rozpoczęto organizowanie Kordonu Granicznego Naczelnego Dowództwa WP. Obsadzony on miał być przez żandarmerię polową i oddziały wojskowe^[2]. Latem 1921 roku ochronę granicy wschodniej postanowiło powierzyć Batalionom Celnym^[3]. W Rakowie rozmieszczono dowództwo i pododdziały sztabowe 2 batalionu celnego, a jego 2 kompania stacjonowała w Wołmie. W drugiej połowie 1922 roku przeprowadzono kolejną reorganizację organów strzegących granicy wschodniej^[4]. 1 września 1922 bataliony celne przemianowano na bataliony Straży Granicznej^[5]. W rejonie odpowiedzialności przyszłej kompanii granicznej KOP „Żebrowszczyzna” służbę graniczną pełniły pododdziały 32 batalionu Straży Granicznej. Już w następnym roku zlikwidowano Straż Graniczną, a z dniem 1 lipca 1923 roku pełnienie służby granicznej na wschodnich rubieżach powierzono Policji Państwowej^[6]. W sierpniu 1924 roku podjęto uchwałę o powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza – formacji zorganizowanej na wzór wojskowy, a będącej w etacie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych^[7].

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na podstawie rozkazu szefa Sztabu Generalnego L. dz. 12044/O.de B./24 z 27 września 1924 roku, w pierwszym etapie organizacji Korpusu Ochrony Pogranicza sformowano 6 batalion graniczny^[8][9], a w jego składzie 14 kompanię graniczną KOP „Wołma”^[10]. W listopadzie 1936 roku kompania liczyła 2 oficerów, 7 podoficerów, 5 nadterminowych i 83 żołnierzy służby zasadniczej^[b]. W 1930 kompanii nadano imię Emilii Plater^[11]. Przed 1937 rokiem nosiła numer 3?^[12]. W 1939 roku 1 kompania graniczna KOP „Żebrowszczyzna” podlegała dowódcy batalionu KOP „Iwieniec”^[13].

Służba graniczna

Podstawową jednostką taktyczną Korpusu Ochrony Pogranicza przeznaczoną do pełnienia służby ochronnej był batalion graniczny. Odcinek batalionu dzielił się na pododcinki kompanii, a te z kolei na pododcinki strażnic, które były „zasadniczymi jednostkami pełniącymi służbę ochronną”, w sile półplutonu. Służba ochronna pełniona była systemem zmiennym, polegającym na stałym patrolowaniu strefy nadgranicznej i tyłowej, wystawianiu posterunków alarmowych, obserwacyjnych i kontrolnych stałych, patrolowaniu i organizowaniu zasadzek w miejscach rozpoznanych jako niebezpieczne, kontrolowaniu dokumentów i zatrzymywaniu osób podejrzanych, a także utrzymywaniu ścisłej łączności między oddziałami i władzami administracyjnymi^[14]. Miejscowość, w którym stacjonowała kompania graniczna, posiadała status garnizonu Korpusu Ochrony Pogranicza^[15].

1 kompania graniczna „Żebrowszczyzna” w 1934 roku ochraniała odcinek granicy państwowej szerokości 14 kilometrów 922 metrów^[16]. Po stronie sowieckiej granicę ochraniały zastawy „Marzeckie” z komendantury „Makwasy”^[17].

Wydarzenia:

• W meldunku sytuacyjnym z 26 stycznia 1925 roku napisano:

20 stycznia 1925 roku o godz. 17.00 na pododcinku kompanii nr 14 Wołma koło miejscowości Małe Szczepki, patrol tejże kompanii zatrzymał dwóch posterunkowych z posterunku Policji Państwowej w Wołmie. Byli to Nowakowski nr 989 i Walerian Cwirko nr 904, którzy nie posiadali legitymacji osobistych i rozkazu służby. Wobec wyzywającego zachowania w stosunku do patrolu zostali doprowadzeni do dowództwa pododcinka, gdzie spisano protokół z zajścia^[18].

Kompanie sąsiednie:

• 2 kompania graniczna KOP „Raków” ⇔ 3 kompania graniczna KOP „Stasiewszczyzna” – 1928^[19], 1929^[20], 1931^[17], 1932^[21], 1934^[22], 1938^[23]

Walki kompanii we wrześniu 1939

1 kompanię „Żebrowszczyzna” atakowały pododdziały 15. i 16 Oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD. Strażnica „Zagajno” podjęła walkę tracąc 2 zabitych. Po przeszło godzinnej walce załoga poddała się. 8 żołnierzy dostało się do niewoli. Straty sowieckie – 7 rannych, w tym jeden oficer. Strażnica „Wołma” została zdobyta o 7:00. Do niewoli sowieckiej trafił 1 oficer i 1 cywil. Strażnicę „Joachimowo” zdobyto o 9:30^[24].

Ze źródeł sowieckich wynika, że pododdziały sztabowe kompanii walczyły z Sowietami jeszcze o 9:30, zaś z relacji świadka należy wnioskować, że na strażnicy odwodu kompanijnego w Żebrowszczyźnie nie było prawie żołnierzy, a tylko kilku oficerów i ci uciekli uprzedzeni walkami o strażnice graniczne^[25].

Struktura organizacyjna

Strażnice kompanii w latach 1928–1934^{[c][19][20][17][22]}

• strażnica KOP „Zagajno”^[d]
• strażnica KOP „Wołma”^[e]
• strażnica KOP „Joachimowo”^[f]
• strażnica KOP „Morgi”^[g]

Strażnice kompanii w 1938^[26]

• strażnica KOP „Zagajno”
• strażnica KOP „Wołma”
• strażnica KOP „Joachimowo”

Organizacja kompanii 17 września 1939^[27][28]:

• dowództwo kompanii
• pluton odwodowy
• 1 strażnica KOP „Zagajno”
• 2 strażnica KOP „Wołma”
• 3 strażnica KOP „Joachimowo”

Dowódcy kompanii

• kpt. Józef Szul (był IV 1927 dowódcą 1 kg)^[29]
• kpt. Stanisław Wierciński (był 30 IX 1928 – 9 XII 1929) → przeniesiony do 29 batalionu KOP^[30]
• kpt. Józef Rowiński (4 XII 1929 – III 1931)^[30][29]
• kpt. Michał Burghardt (18 III 1931 – 12 X 1931) → przeniesiony do batalionu KOP „Borszczów”^[30]
• kpt. Teodor Suchomski (12 X 1931 –)^[30]
• kpt. Stanisław Maciej Ziemba (był I 1933 – był V 1935) → dowódca 3 kompanii granicznej^[29]
• kpt. Edward Nowosielski (był VII 1935 – 16 V 1936)^[29]
• kpt. Edward Hennig (VII 1936 -)^[29]
• kpt. Jan Karol Kociuba^[h] (IV 1938–1939)^[31]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław Falkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza. W pierwszą rocznicę objęcia służby na wschodniej granicy Rzeczypospolitej 1924-1925. 1925. [dostęp 2016-01-30].
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Tomasz Głowiński: Zapomniany garnizon. Oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza w Iwieńcu w latach 1924–1939. Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2009. ISBN 978-83-88178-71-9.
• Tomasz Głowiński: Pułk KOP „Wołożyn” i chroniona przezeń granica (1929–1939). W: (red.) Artur Ochał, Michał Ruczyński, Paweł Skubisz: U polskich stali granic. W 90. rocznicę utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza. Szczecin: Instytut Pamięci Narodowej, 2018. ISBN 978-83-8098-528-5.
• Lech Grochowski (red.): Korpus Ochrony Pogranicza w 70 rocznicę powstania. Materiały z konferencji popularnonaukowej. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1994.
• Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
• Czesław Grzelak: Szack–Wytyczno 1939. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001. ISBN 83-11-09324-5.
• Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 83-88067-48-8.
• Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
• Rajmund Szubański. Bataliony, kompanie, strażnice KOP. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (145), 1993. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Rajmund Szubański. Bataliony, kompanie, strażnice KOP-u. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 3 (184), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Szkice dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza i podległych jednostek w latach 1927–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Wykaz zmian stanu oficerów batalionu granicznego KOP „Iwieniec” w latach 1927–1934 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Komunikaty dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza z lat 1927 (z uzupełnieniami i poprawkami), 1928, 1932, 1934 (z uzupełnieniami i poprawkami) i 1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Listy płac batalionu granicznego KOP „Iwieniec” w latach 1925–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.