Komuna anabaptystów w Münsterze

Mieszczanie przed Janem z Lejdy na tronie
Oblężenie Münsteru
Kaźń przywódców komuny, w tle wieża kościoła św. Lamberta z klatkami na ich zwłoki

Komuna anabaptystów w Münsterze, komuna monasterska[1]teokratyczna komuna anabaptystów w mieście Münster w Niemczech istniejąca w okresie od wiosny 1534 do czerwca 1535.

Historia

Podłoże

Anabaptyzm był jednym z najbardziej radykalnych odłamów ruchu reformacyjnego, rozpoczętego wystąpieniem Marcina Lutra w 1517. Jego źródłem były wystąpienia ideologów religijnych z lat 20. XVI w., uważających dotychczasowych przywódców reformacji (w tym Lutra) za zbyt umiarkowanych. Głosili oni m.in. hasło całkowitego odrzucenia władzy świeckiej[2]. W północnych Niemczech i Niderlandach działalność na przełomie lat 20. i 30. XVI w. rozwinął Melchior Hofmann, który m.in. zapowiedział, że w 1533 dojdzie do powrotu Chrystusa na ziemię. Miało to nastąpić w Strasburgu, który miał się stać Nowym Jeruzalem. Do zapowiedzianego zdarzenia jednak nie doszło, a Hofmann został w Strasburgu uwięziony[2][3]. Jeden z jego zwolenników, przywódca anabaptystów w Niderlandach, dawny piekarz Jan Matthijs (Mathys), dokonał ponownych obliczeń daty powrotu Chrystusa na ziemię i ogłosił, że stanie się to w Wielkanoc (5 kwietnia) 1534 w westfalskim mieście Münster. Bliskim współpracownikiem Matthijsa został dawny krawiec, Jan Bockelson zwany Janem z Lejdy[2]. Matthijs uważał, że konieczność usunięcia niegodziwości ze świata usprawiedliwia użycie siły[3].

Przejęcie władzy w Münsterze

W około piętnastotysięcznym Münsterze już w czasie wojny chłopskiej w 1525 pojawiły się żądania zmian ekonomicznych, społecznych i religijnych[4]. W sporze między katolikami i protestantami miasto opowiedziało się w 1532 po stronie tych ostatnich, przede wszystkim dzięki agitacji luterańskiego pastora Bernarda Rothmanna. Ten stopniowo zbliżał się jednak w poglądach do ruchu anabaptystów[2][3][4][5]. W styczniu 1534 do Münsteru przybyło dwóch „apostołów” Matthijsa (wśród nich Jan z Lejdy)[6] i wówczas Rothmann przyjął ponowny chrzest i otwarcie przyłączył się do anabaptystów[2][3][4][5]. W lutym 1534 sam Matthijs przybył do Münsteru i pod jego wpływem anabaptyści zaczęli przejmować władzę w mieście; pod koniec lutego zdobyli przewagę w radzie miejskiej, a jeden z nich został burmistrzem miasta. W miarę rozpowszechniania się wiedzy o tym sukcesie coraz liczniej napływali do „świętego miasta” wyznawcy anabaptyzmu z innych regionów, podczas gdy münsterscy mieszczanie innych wyznań, którzy nie chcieli się przyłączyć do anabaptystów (około 2 tysięcy osób[3]) zostali zmuszeni do opuszczenia miasta do 2 marca 1534[2][4][6]. W mieście wprowadzono obowiązkowy powtórny chrzest (zgodnie z ideami anabaptyzmu). Ponadto wszelką własność ogłoszono jako wspólną, co jednak nie znalazło odzwierciedlenia w praktyce (elity nowej władzy zebrały wielkie majątki)[2][6]. Palono książki inne niż Biblia, niszczono wieże kościołów[3][6].

Rządy anabaptystów w mieście

Te działania spowodowały reakcję katolickiego biskupa-księcia Münsteru, Franciszka z Waldeck, który przybył ze swymi wojskami pod miasto i rozpoczął oblężenie. Matthijs wykorzystał to propagandowo, mobilizując mieszkańców do obrony miasta przed bezbożnym napastnikiem i zapowiadając, że w Wielkanoc Bóg da obrońcom zwycięstwo nad oblegającymi i osądzi niegodziwych. Gdy jednak wierząc w swoje proroctwa dokonał tego dnia z niewielką grupą zwolenników wypadu za mury, został zabity[2][3][4][6]. Miejsce Matthijsa w Münsterze przejął Jan z Lejdy, który wprowadził jeszcze bardziej radykalne rozwiązania i ustanowił w mieście rządy teokratyczne. Rozwiązał radę miejską, natomiast w jej miejsce powołał wybranych przez siebie 12 „starszych Izraela”, a samego siebie ogłosił nowym królem Dawidem i używał insygniów królewskich[2][3][7]. Zarządził surowe kary za grzechy, m.in. za bluźnierstwo, cudzołóstwo, a nawet plotkowanie groziła śmierć[3]. W czerwcu 1534 wprowadził też w mieście (w którym przebywało znacznie więcej kobiet niż mężczyzn) poligamię – sam wziął 16 żon, a w jego ślady poszli inni przywódcy miasta. Wydawał wystawne uczty dla swego otoczenia, choć wskutek oblężenia warunki życia w mieście były złe. Mimo postępującego głodu zdołał utrzymać kontrolę nad miastem przez kolejnych 14 miesięcy[2][3][7].

Stłumienie komuny i jej konsekwencje

Opór miasta został przełamany przez siły Franciszka z Waldeck, wspieranego przez okolicznych książąt, zarówno katolickich, jak i protestanckich, dopiero 24[3] lub 25 czerwca 1535[2][7][8]. Jan z Lejdy wraz z innymi liderami komuny münsterskiej został schwytany i uwięziony (nie odnaleziono natomiast Rothmanna, który mógł zginąć lub uciec). 22 stycznia 1536 doszło do kaźni uwięzionych: Jana z Lejdy i jego dwóch współpracowników szarpano szczypcami, wyrwano im języki, a następnie spalono; ich kości umieszczono w klatkach powieszonych na wieży miejscowego kościoła św. Lamberta (klatki te znajdują się w tym miejscu do dziś)[2][7]. Miasto pozostawało okupowane aż do 1541, a ograniczony samorząd odzyskało dopiero w 1553[8].

Marcin Luter dostrzegł w wydarzeniach komuny naturalną konsekwencję poglądów wyrażanych przez anabaptystów, a wszelkie działania rewolucyjne uznał za karę zsyłaną przez Boga na Rzeszę za popełniane tu grzechy i diabelską próbę zniszczenia reformacji[4]. Władcy europejscy byli zaszokowani wypadkami, do których doszło w Münsterze, a anabaptyści spotkali się z surowymi prześladowaniami[3]. Późniejsi liderzy anabaptystów odżegnywali się od użycia siły i od wizji bliskiej apokalipsy[8].

Komuna w kulturze

Wydarzenia z Münsteru z lat 1534–1535 budziły zainteresowanie licznych twórców. Zainspirowały powieści (m.in. The Unfortunate Traveller Thomasa Nashe’a[9], Bockelson. Geschichte eines Massenwahns Friedricha Reck-Malleczewena[10], Der Schlüssel zum Abgrund Franza Theodora Csokora[11]), dramaty (m.in. Anabaptyści Friedricha Dürrenmatta[12], In nomine Dei José Saramago[13]), a także opery (m.in. Prorok Giacoma Meyerbeera[14]) czy poematy (Der König von Sion Roberta Hamerlinga[15]).


Przypisy

  1. monasterska komuna, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-07-02].
  2. a b c d e f g h i j k l Adam W. Darlage: Münster, Kingdom of. W: Encyclopedia of Martin Luther and the Reformation. Mark A. Lamport (red.). Lanham – Boulder – New York – London: Rowman & Littlefield, 2017, s. 535–536. ISBN 978-1-4422-7159-3.
  3. a b c d e f g h i j k l Rudolph W. Heinze: The Monarch History of the Church. T. 4: Reform and Conflict: From the Medieval World to the Wars of Religion, A.D. 1350–1648. Oxford: Monarch Books, 2006, s. 161–165. ISBN 978-1-85424-690-5.
  4. a b c d e f Luther and the Revolutionary Anabaptists. W: Harry Loewen: Luther and the Radicals. Wyd. poprawione. Wilfrid Laurier University Press, 2010. ISBN 9781554587360.
  5. a b Bernhard Ebneth: Rothmann, Bernhard. W: Neue Deutsche Biographie. T. 22. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 126–127. ISBN 3-428-11291-1.
  6. a b c d e Gerald Dörner: Mathys (Mathijsz, Matthyssen, Mathyszoon, Matthias) van Haarlem, Jan. W: Neue Deutsche Biographie. T. 16. Berlin: Duncker & Humblot, 1990, s. 606–607. ISBN 3-428-00285-7.
  7. a b c d Robert Stupperich: Bockelson (Beukelszoon, Beukels, latinisiert Bocaldus), Johann (Johann oder Jan van Leiden). W: Neue Deutsche Biographie. T. 2. Berlin: Duncker & Humblot, 1955, s. 344–345.
  8. a b c Thomas A. Brady Jr.: German Histories in the Age of Reformations, 1400–1650. Cambridge: Cambridge University Press, 2009, s. 204–206. ISBN 978-0-521-88909-4.
  9. Johanna Harris: Sectarian Groups. W: The Oxford Handbook of Early Modern English Literature and Religion. ed. Andrew Hiscock and Helen Wilcox. Oxford: Oxford University Press, 2017, s. 432. ISBN 978-0-19-967280-6.
  10. Karl-Heinz Schoeps: Conservative Opposition: Friedrich Reck-Malleczewen’s Antifascist Novel Bockelson: A History of Mass Hysteria. W: Flight of Fantasy: New Perspectives on Inner Emigration in German Literature, 1933–1945. ed. Neil H. Donahue and Doris Kirchner. New York – Oxford: Berghahn Books, 2003, s. 188–198. ISBN 1-57181-001-3.
  11. Beatrix Müller-Kampel: Von der historischen Utopie zur utopischen Historie. Das Täuferreich zu Münster bei Friedrich Reck-Malleczewen und Franz Theodor Csokor. W: Ideologie und Utopie in der deutschen Literatur der Neuzeit. hrsg. Bernhard Spies. Würzburg: Königshausen & Neumann, 1995, s. 135–141. ISBN 3-8260-1039-6.
  12. Annette Mingels: Dürrenmatt und Kirkegaard. Die Kategorie des Einzelnen als gemeinsame Denkform. Köln – Weimar – Wien: Böhlau Verlag, 2003, s. 290. ISBN 3-412-10402-7.
  13. Bruce W. Longenecker: The Challenge of the ‘Hopeless God’: Negotiating José Saramago’s Novel The Gospel according to Jesus Christ. W: Art, Imagination and Christian Hope: Patterns of Promise. ed. Trevor Hart, Gavin Hopps, Jeremy Begbie. Farnham – Burlington: Ashgate, 2012, s. 137. ISBN 978-0-7546-6676-9.
  14. Jennifer Jackson: Giacomo Meyerbeer: Reputation without Cause? A Composer and His Critics. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2011, s. 151, 165. ISBN 978-1-4438-2968-7.
  15. Theodore M. Porter: Karl Pearson: The Scientific Life in a Statistical Age. Princeton – Woodstock: Princeton University Press, 2004, s. 79–83. ISBN 0-691-11445-5.

Media użyte na tej stronie

MuensterUnderSiege1534.jpg
The city of Münster under siege by prince bishop Franz von Waldeck in 1534. The picture shows the first attack at Pentecost. The text below the image says: "Ein verzeychnung der Stat Münster mit all irer gelegenheit / mauren / thüren / zinnen / waten / schrankken / pasteyen / unnd geweren / wassergreben. Auch wie die von irem Bischoff am Freytage vor Pfingsten / des M.D. xxxiiii. Jars berennt / (und?) Zibben legern ringhweis .... zu übergeben/und nachmals an Sant Egidien abent an fünff orten an gelauffen/ und hefftig gestürmbt worden. Alda ir seer vil vom Adel sambt andern kriegs volck auff beiden theylen erlegen seind / wie etlich sagen / bey drey tausenden! Gott..."
Vor dem Throne Königs Johan von Leyden.jpg
Before the throne of king Jan van Leyden.
MuensterHinrichtungTaeufer.jpg
Historische Darstellung der Hinrichtung der Wiedertäufer auf dem Prinzipalmarkt von Münster, Westfalen