Komunizm w Polsce

Komunizm w Polsce – historia polskiego ruchu komunistycznego datuje swój początek w latach 90. XIX wieku, kiedy to w polskim ruchu robotniczym doszło do rozłamu na dwa przeciwstawne nurty – nurt niepodległościowy i demokratyczny (reformistyczny) tworzyła PPS, a nurt internacjonalistyczny i marksistowski (rewolucyjny) reprezentowała SDKPiL[1].

Ruch robotniczy pod zaborami

Pierwsze przejawy utopijnego socjalizmu polskiego dają się zauważyć przed powstaniem listopadowym i po roku 1831, gdy ubożsi emigranci zaczęli krytycznie oceniać kapitalistyczny ustrój gospodarczo-społeczny i szukali nowych dróg, które pozwoliłyby uchronić od niego Polskę. Powstała organizacja Lud Polski, która głosiła program antyfeudalny, domagała się, aby cała ziemia przeszła we wspólne użytkowanie chłopów, krytykowała też stosunki kapitalistyczne. Idee socjalistyczne przenikały do kraju.

W 1844 r. ksiądz Piotr Ściegienny próbował łączyć komunistyczne dążenia pierwotnego chrześcijaństwa ze sprawą wyzwolenia narodowego[2].

Najbardziej zbliżone do naukowego socjalizmu poglądy reprezentował organizator i przywódca powstania krakowskiego w 1846 r. Edward Dembowski. Dokonał on rewizji filozofii Georga Wilhelma Hegla, odrzucając jego idealizm. Propagował myśl materialistyczną, domagał się zniesienia nic tylko ucisku feudalnego, ale i wszelkich form wyzysku człowieka przez człowieka. Po upadku powstania styczniowego w 1864 r. na Zachód wyemigrowały nowe zastępy powstańców. Lewica zasiliła kierunek rewolucyjno-demokratyczny, wysunęła hasła rewolucji agrarnej i walki o niepodległość Polski. W obronie Komuny Paryskiej w 1871 r. uczestniczyły setki polskich emigrantów – demokratów i rewolucjonistów, byli wśród niech m.in. gen. Jarosław Dąbrowski, który stanął na czele jej siły zbrojnej i gen. Walery Wróblewski, dowodzący obroną na lewym brzegu Sekwany. Również od powstania I Międzynarodówki w 1864 r. socjaliści polscy zasiadali w jej władzach. Wśród wielu Polaków, którzy bezpośrednio lub pośrednio związani byli z I Międzynarodówką, wymienić należy m.in.: Konstantego Bobczyńskiego, Józefa Ćwierciakiewicza (Carda), Jarosława i Teofila Dąbrowskich, Włodzimierza Rożałowskiego, Józefa Rozwadowskiego, Walerego Wróblewskiego i Antoniego Żabickiego[3]. Działalność ideowo-organizacyjna polskiej lewicy emigracyjnej i jej międzynarodowe kontakty przyczyniły się do rozwoju ruchu socjalistycznego w kraju.

Organizacje robotnicze na ziemiach polskich powstały najwcześniej na terenach zaboru pruskiego i austriackiego. Na Górnym Śląsku związki zawodowe spełniały jednocześnie rolę kas zapomogowych. W Poznaniu pierwsze stowarzyszenie robotnicze utworzono w 1872 r., w Galicji powstało w 1868 r. Stowarzyszenie Młodzieży Czeladniczej „Gwiazda”. W Królestwie pierwsze kółka socjalistyczne powstały w 1875 r. Wśród działaczy pierwszego pokolenia socjalistów polskich na czoło wysuwa się Ludwik Waryński, który w Warszawie rozpoczął organizowanie tajnych kas oporu; wiązało się z tym powstawanie kółek rewolucyjnych, zaznajamiających robotników z ideologią socjalistyczną.

We wrześniu 1878 r. ukazał się tzw. Program brukselski, opracowany w środowisku socjalistów warszawskich, stanowiący pierwszą próbę sformułowania założeń ideologii socjalistycznej w kraju. Dokument ten w sposób popularny przedstawił zarys podstawowych założeń Manifestu komunistycznego.

Działalność kółek socjalistycznych w latach 1878–1879 została przerwana przez falę aresztowań. Represje władz spowodowały również emigrację socjalistów z Królestwa Polskiego. Ludwik Waryński zmuszony został do opuszczenia Warszawy. Wyjechał do Galicji, gdzie brał udział w organizowaniu pierwszych kółek socjalistycznych. W 1882 r. powstał Komitet Robotniczy organizującej się Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat. Program partii ukazał się 1 września 1882 r. Starano się w nim przystosować ogólne zasady marksizmu do warunków polskich.

W październiku 1879 r. w Genewie ukazała się „Równość”, pierwsze polskie pismo socjalistyczne. Wydawali je do marca 1881 r. Kazimierz Dłuski, Maria Jankowska i Stanisław Mendelson[4].

13 marca 1881 r. z polecenia Narodnej Woli udany zamach na cara Aleksandra II dokonał Polak Ignacy Hryniewiecki[5].

W lutym 1888 r. Marcin Kasprzak i Ludwik Kulczycki założyli II Proletariat. Podobnie jak dawniej członkowie Wielkiego Proletariatu, tak ich spadkobiercy uznali terror za najwłaściwszą metodę walki o urzeczywistnienie ustroju sprawiedliwości społecznej. W 1889 roku w Łodzi z inicjatywy Juliana Marchlewskiego powstał Związek Robotników Polskich. Organizacja ta początkowo nie stawiała sobie celów politycznych, główny nurt jej działalności wyrażał się w aktywności charakterystycznej dla związków zawodowych – tworzeniu kas oporu, propagowaniu ośmiogodzinnego dnia pracy, podniesienia płac, ustanowienia składek rentowych i emerytalnych[6].

Rozłam w polskim ruchu robotniczym

W dniach 17–21 listopada 1892 r. odbył się w Paryżu zjazd działaczy „Pobudki”, „Zetu”, „Przedświtu” i Zjednoczenia (organizacji utworzonej przez niektórych aktywistów II Proletariatu odrzucających taktykę terroru indywidualnego). Zjazd powołał do życia Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich. Zjazd Paryski uchwalił program opublikowany w „Przedświcie” w maju 1893 r. jako „Szkic programu Polskiej Partii Socjalistycznej”. W lutym-marcu 1893 r. w wyniku zjednoczenia Związku Robotników Polskich i II Proletariatu utworzona została w kraju Polska Partia Socjalistyczna. 30 lipca 1893 odbyła się w kraju narada aktywu odrzucającego wytyczne zjazdu paryskiego, który utworzył pierwszą czysto marksistowską partię robotniczą[7] - Socjaldemokracje Królestwa Polskiego i Litwy[8]. Sprzeciw wobec uchwał zjazdu paryskiego wyraziła też grupa działaczy socjalistycznych na emigracji w Szwajcarii – Róża Luksemburg, Adolf Warszawski-Warski, Julian Marchlewski. Założyli oni pismo „Sprawa Robotnicza”, które SDKPiL uznała za swój organ. W dniach 10–11 marca 1894 r. w Warszawie obradował I Zjazd tej partii.

Rewolucja 1905-1907

Wieść o masakrze robotników petersburskich wstrząsnęła polską klasą robotniczą. Hasło do walki pierwsza rzuciła SDKPiL. Partia ta już 23 stycznia wydała odezwę, której wzywała proletariat polski do walki u boku rosyjskiej klasy robotniczej[9].

SDKPiL – partia znajdująca się na najbardziej lewicowym skrzydle polskiego ruchu robotniczego i odgrywającą ważną rolę w wydarzeniach rewolucyjnych lat 1905–1907 – przekształciła się podczas rewolucji w masową, blisko czterdziestotysięczną partię robotniczą[10]. Na IX Zjeździe PPS w listopadzie 1906 r. powstała PPS Lewica[11]. Około 40 000 członków PPS znalazło się w PPS Lewicy. PPS Lewica prowadziła głównie działalność oświatowo-propagandową wśród robotników. Za swoje naczelne zadanie uznała odbudowę i umocnienie nielegalnych ogniw partyjnych. Obie te partia łączyły rewolucyjne i internacjonalistyczne treści ich programów, dzieliły zaś – poważne rozbieżności i spory strategiczne i taktyczne. Z biegiem lat następowało jednak pomiędzy nimi nieuniknione zbliżenie i już w 1914 r. rozpatrywać zaczęto propozycje zjednoczenia. Praktyczne wprowadzenie go w czyn przerwał wybuch I wojny światowej. Obie partie zajęły antywojenne stanowisko, wypowiadając się przeciwko poparciu któregokolwiek z mocarstw i w latach wojny współdziałały ze sobą na wielu odcinkach, przede wszystkim w ważniejszych politycznych i ekonomicznych akcjach proletariatu[12].

Udział Polaków w rewolucjach rosyjskich

Pierwsze polskie oddziały zbrojne kierowane przez komunistów powstawały na ziemi radzieckiej w okresie dwóch rewolucji – lutowej i październikowej. Utworzony na zjeździe żołnierzy popierających rewolucję Komitet Główny Związku Wojskowych Polaków Lewicy kierował działalnością rewolucyjnych komitetów żołnierskich w polskich formacjach w Rosji[13].

Po wybuchu rewolucji lutowej powstają niezależne od siebie w różnych miejscowościach Rosji, w szczególności na Ukrainie i Białorusi, tak zwane organizacje zjednoczeniowe (Zjednoczenie Socjalistyczne Polskie – ZSP). W skład tych zjednoczonych organizacji wchodzili esdekapelowcy, członkowie PPS-Lewicy oraz członkowie PPS-Frakcji Rewolucyjnej.

Po rewolucji lutowej Piotrogrodzka RDRiŻ i Rząd Tymczasowy zadeklarowały, że ,,Polska ma prawo być niepodległą pod względem państwowym i międzynarodowym”.

Wśród żołnierzy polskich w armii rosyjskiej działały SDKPiL i PPS-Lewica dążąc do zespolenia ich z siłami rewolucyjnej Rosji[14]. Bunt polskiego Pułku Biełgorodzkiego przeciwko kontrrewolucji położył podwaliny pod stworzenie czerwonych polskich formacji wojskowych, które następnie po zwycięstwie Rewolucji Październikowej zostały objęte w jednostkę bojową pod nazwą Zachodnia Dywizja Strzelców. W marcu 1918 r. biełgorodzki pułk zostaje przemianowany na Czerwony Pułk Rewolucyjny Warszawy. Oprócz Czerwonego Pułku Rewolucyjnego Warszawy wkrótce organizuje się Pułk Borewicza, Pułk Lubelski, 4. Pułk Czerwonej Warszawy w Witebsku, Pułk Siedlecki, 5. Pułk Miński, 6. Grodzieński, 7. Wileński, 8. Suwalski, Warszawski Pułk Czerwonych Huzarów, Mazowiecki Pułk Czerwonych Ułanów, 2 dywizjony polskiej artylerii czerwonej. Wszystko to odbywa się w czasie walk na różnych frontach. Wreszcie w Tambowie powstaje pierwsza Polska Brygada Czerwona, w Witebsku druga brygada, a za nią Zachodnia Dywizja Strzelecka.

W historii polskich jednostek oddzielną kartę stanowią Kursy Czerwonych Dowódców, które przygotowywały kadry dowódcze dla polskich oddziałów rewolucyjnych, a gdy zachodziła potrzeba, same szły do walki; tak było podczas ataku na Kronsztad - zginął wówczas m. in. komisarz Kursu Polskich Czerwonych Dowódców Bolesław Korfeld[15].

Zwycięstwo Rewolucji Październikowej wywarło decydujący wpływ na odzyskanie przez Polskę niepodległości – rewolucyjne wydarzenia w Rosji wyeliminowały jednego z zaborców – carat – i wpłynęły na obalenie pozostałych monarchii zaborczych[16].

Dekret Rady Komisarzy Ludowych 1. 698 z dnia 29 sierpnia 1918 r. mówi między innymi: „Wszystkie traktaty i akty, zawarte między rządem byłego imperium rosyjskiego i rządami Królestwa Pruskiego i Austro-Węgier, dotyczące rozbiorów Polski, zostaną niniejszym raz na zawsze zniesione, jako sprzeczne z zasadą samookreślenia narodów i prawnym poczuciem rewolucyjnym narodu rosyjskiego, który uznał nieodłączne prawo Narodu Polskiego do Niepodległości i Jedności” (opublikowany w nr. 191 „Wiadomości” WCKW, z dnia 5 września 1918 r.)[17].

Lata 1918–1939

3 listopada 1918 r. podjęto uchwałę o powołaniu Rad Delegatów Robotniczych, m.in. 5 listopada powstała rada w Lublinie, 6 listopada w Dąbrowie Górniczej, 13 listopada w Łodzi. Ogółem powstało ponad 100 rad, powstały również Rady Delegatów Robotników Folwarcznych. W innych okolicznościach powstała w Zagłębiu Dąbrowskim Czerwona Gwardia[18]. 20 marca 1919 r. PPS poleciła swoim delegatom zerwanie współpracy z komunistami, a 20 czerwca uchwaliła wycofanie swych delegatów z RDR i zorganizowanie odrębnych, tzw. niepodległościowo-socjalistycznych rad.

W dniach 28-29 grudnia 1918 r. oddziały robotnicze i żołnierskie pod przewodnictwem komunisty kpr. Piotra Grabczaka opanowały na pewien czas Zamość wywołując w nim powstanie[19].

Jesienią 1918 roku SDKPiL i PPS-Lewica zjednoczyły się w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski (od 1925 r. Komunistyczna Partia Polski). Zjazd zjednoczeniowy odbył się 16 grudnia 1918 r. w Warszawie. KPRP nie obejmowała całości ruchu komunistycznego w Polsce. W styczniu 1919 r. powstała Komunistyczna Partia Galicji Wschodniej, która w 1921 r. weszła w skład KPRP jako organizacja autonomiczna, a w 1923 r. przekształciła się w Komunistyczną Partię Zachodniej Ukrainy. W 1923 r. powstała Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi i również wchodziła w skład KPRP na zasadach autonomicznych.

Po 1918 r. część działaczy Poalej Syjon przeszła do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. W 1920 r. nastąpił w Poalej Syjon rozłam na prawicę i lewicę. Utworzyły one odrębne organizacje polityczne. Prawica współpracowała z Międzynarodówką Socjalistyczną, Lewica współdziałała z komunistami; jej wpływy wśród proletariatu żydowskiego były silniejsze[20].

Jesienią 1919 zaczęła się tworzyć nowa opozycja w PPS z byłym generalnym sekretarzem jej Centralnego Komitetu Wykonawczego Jerzym Czeszejko-Sochackim, i Stanisławem Łańcuckim na czele. W ramach PPS funkcjonowała do marca 1921. Wówczas utworzyła samodzielną organizację pod nazwą „Grupa członków PPS (Lewicy)”. Na jesieni 1921 połączyła się z KPRP[21][22].

W 1919 roku grupy komunistów polskich w Kijowie, Charkowie i Odessie rozwinęły działalność w zakresie agitacyjno-propagandowym. W Kijowie pojawił się tygodnik „Szandar Komunizmu”[23]. W połowie lipca 1920 Polski Wydział Wydawniczy przeniósł się z Charkowa do Kijowa. Prócz „Głosu Komunisty” Wydział rozpoczął wydawanie „Żołnierza Rewolucji”, którego nakład wahał się od 10 do 15 tys. egzemplarzy, dwutygodnika „Wiadomości Komunistyczne”, o nakładzie 5 tys. egzemplarzy oraz tygodnika „Przegląd Komunistyczny”[24].

Według danych Biura Polskiego KC RKP(b) w 1920 r. w szeregach RKP(b) było około 18 tysięcy Polaków[25].

W sierpniu 1920 r. PPS-Opozycja z Adamem Landym i Tadeuszem Żarskim na czele połączyła się z KPRP[26].

Różnica zdań w Bundzie na tle III Międzynarodówki doprowadziła do rozłamu i powstania Kombundu, który w 1923 r. wszedł w skład KPP[27].

W 1920 r. powstała Komunistyczna Partia Górnego Śląska; po rozstrzygnięciu kwestii granic część jej członków weszła w skład KPRP, a część w skład Komunistycznej Partii Niemiec. Począwszy od połowy 1919 r. KPRP została zmuszona do działalności nielegalnej.

30 lipca 1920 r. w Białymstoku powołano Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, którego głównym zadaniem miało być tworzenie podstaw przyszłej Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Niektórzy szeregowi członkowie PPS, mimo zakazu kierownictwa, wzięli udział w organizowaniu komitetów rewolucyjnych. Członkowie PPS brali udział w pracach następujących 11 komitetów rewolucyjnych: Białystok, Ciechanów, Grajewo, Lipno, Łomża, Łuków, Ostrołęka, Radzyń, Siedlce, Sobienice i Wysokie Mazowieckie. Dane te są niepełne, ponieważ członkowie PPS pracowali poza tym w organizacjach terenowych Związku Zawodowego Robotników Rolnych RP, które, wzięły czynny udział w pracach komitetów rewolucyjnych, szczególnie folwarcznych[28]. W sierpniu 1920 r. we wschodnich rejonach Polski zaczęła formować się 1 Polska Armia Czerwona. Dowódcą armii mianowano Romana Łągwę – byłego dowódcę Zachodniej Dywizji Strzelców, a jego pomocnikiem do spraw politycznych – Stanisława Budkiewicza[29].

W grudniu 1923 r. Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej opuściła radykalna grupa, która utworzyła Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”[30], z którym ideowe i organizacyjne powiązania posiadał Komunistyczny Związek Młodzieży Polski[31].

W 1927 r. Ukraińskim Włościańsko-Robotniczym Zjednoczeniu Socjalistycznym na tle stosunku do problemów narodowościowych i taktycznych doszło do rozłamu na Sel-Rob prawicę i Sel-Rob-lewicę (Jedność), która m.in. blisko współpracowała z Komunistyczną Partią Zachodniej Ukrainy, Niezależną Partią Chłopską i KPP. Oba odłamy wzięły udział w wyborach w 1928 i 1930. Posłowie Sel-Rob-Jedność weszli w 1928 do Komunistycznej Frakcji Poselskiej[32].

Na Kresach Wschodnich KPP współpracowała z Włościańsko-Robotniczą Hromadą, liczącą ponad 100 tysięcy chłopów. W Sejmie ukształtował się zwarty i solidarnie działający blok klubów rewolucyjnych. W skład jego wchodziło 6 posłów KPP, 7 z NPCh, 6 z Hromady i 4 z Selrobu. Zespołem kierował prezes frakcji komunistycznej - Adolf Warski[33]. Po rozwiązaniu przez władze Niezależnej Partii Chłopskiej kontynuatorem jej linii politycznej stało się Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”[34].

W lutym 1931 r. władze państwowe rozwiązały współpracująca z KPP i mającą znaczne wpływy w związkach zawodowych Polską Partię Socjalistyczną – Lewicę[35].

W końcu października 1931 r. odbyła się we Lwowie konferencja Ogólnożydowskiej Partii Pracy. Działalnością AJAP od początku interesowały się KPP i KPZU. W miarę rozwoju partii komuniści usiłowali ją sobie podporządkować i uczynić z niej legalną przybudówkę. W lipcu 1934 r. została zdelegalizowana[36].

Radykalizacja działaczy PPS sprzyjała działalności Lewicy Związkowej, która w przeciągu 1933 r. powiększyła swoje szeregi w Warszawie z 14500 do 17500 członków[37].

Po wykluczeniu z PPS, ożywioną działalność rozpoczął Jan Kawalec. Opowiadał się on za jednolitym frontem klasy robotniczej oraz wysunął hasło rewolucji proletariackiej[38].

W województwie śląskim Józef Wieczorek wraz z Pawłem Komandrem reprezentowali niewielką, liczącą w 1935 r. 315 członków organizację komunistyczną w Sejmie Śląskim[39].

W drugiej połowie lat trzydziestych na fali walk antysanacyjnych i rosnącego zagrożenia Polski ukształtowała się w PPS nowa grupa lewicowa, stojąca na gruncie jednolitego frontu z komunistami. W grupie tej znaleźli się Norbert Barlicki, Stanisław Dubois, Adam Próchnik. Wyrazem jednolitofrontowej współpracy w tym okresie było wydawanie przez komunistów i lewicowych socjalistów wspólnej gazety – Dziennika Popularnego[21].

22 grudnia 1937 r. pod zarzutem komunizmu została rozwiązana przez władze państwowe Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy[40][41].

Komuniści polscy wzięli czynny udział w hiszpańskiej wojnie domowej. Ochotnicy polscy zaczęli napływać do Hiszpanii pod koniec sierpnia 1936 r. W październiku 1936 sformowany został polski batalion im. Jarosława Dąbrowskiego. W połowie 1937 roku nieprzerwany napływ ochotników z kraju oraz emigracyjnych ośrodków na zachodzie umożliwił utworzenie drugiego polskiego batalionu im. Palafoxa. W oparciu o kadry batalionu im. Dąbrowskiego zorganizowano Brygadę im. Jarosława Dąbrowskiego[42].

W 1936 r. KPP (wraz z KPZU i KPZB) liczyła 17302 członków, z tego 3817 przebywało w ZSRR, z których w wyniku przeprowadzenia Operacji polskiej NKWD ocalało ich nie więcej niż 100, w tym nikt z aktywu kierowniczego KPP i KZMP. Zlikwidowano również polskie rejony autonomiczne – na Białorusi był to Dzierżyńsk utworzony 25 lipca 1925 r., zlikwidowany w październiku 1935 r., a na Ukrainie Marchlewsk, utworzony w marcu 1932 r, zlikwidowany w 1937 r[43].

Po zakończeniu Kampanii wrześniowej nastąpił masowy napływ polskich komunistów za Bug. Spora grupa polskich komunistów znalazła się na terenie Białegostoku, Lwowa i Mińska. Wśród nazwisk z ośrodka białostockiego można wymienić: Nowotkę, Findera, Lampego, Jaszczuka. W Białymstoku skupili się oni wokół Komitetu Pomocy Rewolucjonistom, nawiązującego do działalności MOPR. W Mińsku znaleźli się: Berman, Wierbłowski, Burgin. Największe jednak inteligenckie skupisko było we Lwowie, gdzie ożywioną działalność wykazywała Wanda Wasilewska i Jerzy Borejsza. Byli tam również zjednoczeni w Klubie Pisarzy Polskich oraz skupieni przy Politechnice Lwowskiej Wiktor Grosz, Witold Kolski, Marian Naszkowski, Edward Ochab, Janek Krasicki, Władysław Gomułka[29]. Od końca 1939 r. ukazywać się zaczęło we Lwowie pismo Czerwony Sztandar, wydawane w języku polskim przez obwodowy i miejski komitet Komunistycznej Partii Ukrainy. Na terenach okupowanych przez ZSRR jesienią 1939 r. znalazło się blisko 3 tysiące komunistów oraz działaczy lewicowych – uciekinierów ze strefy zajętej przez Niemców[44].

II wojna światowa

W czerwcu 1940 r. Wanda Wasilewska i Alfred Lampe wystosowali memoriał do Józefa Stalina, w którym przedstawili sytuację polskich komunistów w ZSRR oraz konieczność odbudowy partii komunistycznej w Polsce[45].

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej część internowanych po 17 września 1939 r. oficerów Wojska Polskiego z obozów Kulautuva i Kalwaria oraz Litene, Litaste i Ulbroka (w lipcu 1940 r. przeniesione do Kozielska) zgłosiła się do walki u boku Armii Czerwonej, a następnie po przybyciu w sierpniu 1941 r. do kraju utworzyli organizację „Michał” i podjęli walkę z okupantem, przede wszystkim na odcinku rozpoznania strategicznego, aż do likwidacji w lecie 1942 r. Z „Lewicą Demokratyczną” związali się przede wszystkim oficerowie młodsi, przeważnie z rezerwy, wśród nich: ppor. sap. Stanisław Wiński, ppor. Zygmunt Królski, ppor. Jerzy Lewis of Menard, ppor. Julian Michniewicz, ppor. Antoni Pawłowski, ppor. pilot Medard Konieczny, a także oficerowie zawodowi, jak kpt. Jerzy Smoleński, por. Aleksander Rolewski i inni. Wśród sympatyków „Lewicy Demokratycznej” znaleźli się również niektórzy wyżsi oficerowie reprezentujący pogląd o potrzebie porozumienia ze Związkiem Radzieckim i współdziałania z nim w walce z Niemcami, m.in. komendant obozu, ppłk Podwysocki, i mjr Łodziński[46][47].

We wrześniu 1941 r. Przedstawiciele „biuletynowców”, grupy „Sztandaru Wolności” i Stowarzyszenia Przyjaciół ZSRR uzgodnili powołanie wspólnej organizacji pod nazwą Związek Walki Wyzwoleńczej. Podjęli oni rozmowy z innymi rozdrobnionymi grupami komunistycznej konspiracji m.in. z Rewolucyjnymi Radami Robotniczo-Chłopskimi[48].

W Związku Radzieckim utworzona została Grupa Inicjatywna z Marcelim Nowotką i Pawłem Finderem, której głównym zadaniem miało być odbudowanie partii. 28 grudnia 1941 r. część tej organizacji wylądowała na spadochronach w okolicy Wiązownej pod Warszawą. 5 stycznia 1942 r. w Warszawie odbyło się zebranie założycielskie Polskiej Partii Robotniczej.

Równoległe do działalności politycznej PPR prowadziła działalność wojskową. Komitet Centralny powołał dowództwo Gwardii Ludowej. Organem jego był Sztab Główny, działający w ścisłej więzi z kierownictwem partii. Każdy członek partii był jednocześnie gwardzistą. Dowódcy GL wchodzili w skład komitetów partyjnych na wszystkich szczeblach organizacji. Struktura organizacyjna GL pokrywała się w zasadzie ze strukturą partii. Wiosną 1942 r. PPR skierowała do walki pierwszy swój oddział partyzancki. Dowodził tym oddziałem Franciszek Zubrzycki, Oddział udał się w lasy piotrkowskie, gdzie rozpoczął działalność zbrojną.

Dzięki politycznym i organizacyjnym wysiłkom działaczy PPR, w szczególności Józefowi Lewartowskiemu w getcie warszawskim, w drodze porozumienia szeregu lewicowych i postępowych organizacji powstał Blok Antyfaszystowski. Blok Antyfaszystowski utworzył organizację zbrojną pod nazwą Organizacja Bojowa (OB). Dowódcą OB został Pinkus Kartin[49].

W obozie Buchenwald więźniowie o poglądach lewicowych nawiązali kontakt z niemieckimi komunistami. Pierwszą lewicową grupę polską stanowili: Stefan Misiaszek, Henryk Sokolak, Leon Stasiak i inni. W lutym 1945 r. PPR w Buchenwaldzie liczyła 243 członków, zorganizowanych w 73 komórkach partyjnych. Z inicjatywy PPR powstał w obozie ogólnopolski Komitet Antyfaszystowski, jednoczący wszystkie ugrupowania demokratyczne. W Dachau na czele grupy polskich komunistów stał Leon Wojciechowski. Znaczną rolę organizacyjną w dużej grupie więźniów z Zamku Lubelskiego odegrał Paweł Dąbek z PPR. W Majdanku na oddziale kobiecym aktywną grupę kobiet z PPR tworzyły m.in.: Janina Bartosik, Irena Lipińska, Eugenia Piwińska, Kunegunda Pawłowska i Zofia Karpińska. Seniorką grupy komunistycznej w Ravensbrück była tkaczka z Pabianic Julia Stanisławska[50].

W noc sylwestrową 1943–1944 r. odbyło się w Warszawie pierwsze posiedzenie Krajowej Rady Narodowej. Program KRN na okres okupacji stawiał przed narodem jako naczelne zadanie – walkę zbrojną z hitlerowskim najeźdźcą aż do ostatecznego wyzwolenia kraju. Uchwalono dekrety o powołaniu Armii Ludowej i mianowaniu jej naczelnego dowództwa. Naczelnym dowódcą został gen. Michał Żymierski. Wystosowano także apel do państw koalicji antyhitlerowskiej o pomoc w uzbrojeniu rozwijającego się ruchu partyzanckiego w Polsce.

Na przełomie lat 1942–1943 komuniści polscy w Związku Radzieckim zaczęli czynić starania o utworzenie organizacji demokratycznej o charakterze międzynarodowym. W wyniku tego powstał Związek Patriotów Polskich. W kwietniu 1943 r. zwrócił się on do rządu radzieckiego z prośbą o zezwolenie na utworzenie polskiej dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Zapoczątkowała ona formowanie się Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, w październiku 1943 r. zaś stoczyła swą pierwszą bitwę pod Lenino.

10 stycznia 1944 r. w ZSRR powstało Centralne Biuro Komunistów Polskich. CBKP miało stanowić organizacyjną formę uczestnictwa komunistów w tworzonym w Moskwie polskim rządzie. 5 maja 1944 r. z inicjatywy CBKP został utworzony i rozpoczął działalność Polski Sztab Partyzancki jako centrum organizacji wsparcia działań dywersyjnych i zaopatrzenia (materialnego i kadrowego) jednostek AL. Szefem PSzP mianowano Aleksandra Zawadzkiego. Faktycznie jego działalnością dowodził zastępca Zawadzkiego, Białorusin Siergiej Prytycki[51].

21 lipca na wspólnym posiedzeniu delegacji KRN i ZPP w Moskwie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, jego przewodniczącym został lewicowy działacz socjalistyczny Edward Osóbka-Morawski. 22 lipca w Chełmie PKWN ogłosił Manifest do Narodu Polskiego, zawierający program działania nowego, ludowego państwa polskiego.

Specjalna uchwała PKWN polecała zorganizować we Francji polskie siły zbrojne pod polskim dowództwem, podlegającym naczelnemu dowództwu francuskiemu. Wykonując tę uchwałę, 8 czerwca 1944 r. (po wylądowaniu Aliantów na wybrzeżach Normandii) PKWN ogłosił dekret mobilizacyjny. W ostatecznym rezultacie utworzono 19 i 29 Zgrupowania Piechoty Polskiej przy I Armii Francuskiej, które po zakończeniu działań wojennych, w listopadzie 1945 r. powróciły do kraju[52].

W końcu sierpnia 1944 r. ukazał się w „Le Drapeau Rouge” artykuł mówiący o powstaniu polskiej grupy komunistycznej w Charleroi i nawołujący Polaków do wzięcia udziału w planowanym walnym zebraniu. Odbyło się ono w mieszkaniu Tadeusza Czarnojańczyka. Uczestniczyło w nim kilkudziesięciu Polaków. Obecni byli m.in.: Stanisław Bodziak, Michał Mazur, Stanisław Kuras, Izydor Niziołek, Natalia Smolińska. Grupa działaczy skupiona wokół Tadeusza Czarnojańczyka postanowiła utworzyć Polską Komunistyczną Partię. Na początku września w Charleroi odbyło się drugie zebranie na które przybyli również delegaci innych okręgów: Maksymilian Bartz z Brukseli, Ludwik Warmuz z Liège[53].

Polska Rzeczpospolita Ludowa

We wrześniu 1944 r. odbyła się konferencja jednolitofrontowych działaczy PPS, lewicy RPPS, socjalistów przybyłych z emigracji w ZSRR oraz niektórych członków PPS-WRN, która dała początek odrodzonej PPS. Konferencja uznała się za XXV Kongres i podjęła uchwalę o odbudowie partii na nowych podstawach ideowo-programowych. Akceptowano zasadę jednolitego frontu i wspólnego działania z PPR, wezwano wszystkich socjalistów do poparcia programu PKWN.

PPR szybko przekształciła się w partię masową: wiosną 1945 r. liczyła ponad 1000 komitetów, tysiące organizacji podstawowych oraz 300 tys. członków, głównie robotników, chłopów i młodzieży.

Po wojnie Poalej Syjon-Lewica została reaktywowana; współpracowała z KRN; w 1949 rozwiązała się wobec wyemigrowania większości jej członków do Izraela[20].

Zjednoczenie ruchu robotniczego w kraju

W lipcu 1948 r. we Wrocławiu odbył się kongres zjednoczeniowy wszystkich organizacji młodzieżowych (ZWM, OMTUR, ZMW RP „Wici” i ZMD oraz ich odpowiedników studenckich) i powstał Związek Młodzieży Polskiej.

We wrześniu 1948 r. rozpoczęła się weryfikacja członków PPS i PPR przed zjednoczeniem obu partii. Do grudnia 1948 usunięto z PPS – 13% członków, z PPR – 3% członków. W przededniu zjednoczenia PPR liczyła 985 tys., natomiast PPS 531 tys. członków. 14 grudnia 1948 r. obradowały dwa statutowe zjazdy: II Zjazd PPR w sali przy ul. Nowogrodzkiej i XXVIII Kongres PPS w Teatrze Polskim[54]. Kongres zjednoczeniowy PPR i PPS obradował 15–21 grudnia 1948 r. w Warszawie w sali Politechniki Warszawskiej i przyjął deklarację ideową PZPR, statut partii, określił generalne kierunki polityki społecznej i gospodarczej. W Kongresie uczestniczyło 1526 delegatów w tym 209 kobiet. 520 delegatów wybrały organizacje PPS a 1006 PPR. Spośród nich 58 delegatów wywodziło się z SDKPiL, 518 z KPP i KZMP, 281 z przedwojennej PPS i OMTUR, 228 delegatów w latach okupacji należało do PPR, 66 do partii komunistycznych na emigracji, 90 do RPPS. 723 delegatów uczestniczyło w ruchu oporu w różnych jego formacjach. Wśród delegatów 66% było pochodzenia robotniczego, 16% chłopskiego, 18% inteligenckiego[55]. W drugim dniu Kongresu 16 grudnia ukazał się pierwszy numer centralnego organu PZPR „Trybuna Ludu” powstałego z połączenia „Głosu Ludu” i „Robotnika”. Na Kongres zaproszono również gości – przedstawicieli 21 partii komunistycznych i robotniczych w tym delegacje KPZR, NSPJ, KPCz, partii węgierskiej, bułgarskiej i rumuńskiej[56].

Zjednoczenie ruchu robotniczego dokonało się na platformie marksizmu-leninizmu[57], co nie oznaczało jednak całkowitego zlikwidowania różnic ideologicznych wśród członków zjednoczonej partii[58].

W przeprowadzonej w terenie akcji scaleniowej nie przestrzegano jednak ustalonych centralnie proporcji 2:1, dlatego też w komitetach wojewódzkich 512 miejsc przypadło członkom PPR, a tylko 194 - PPS. Proporcje te w jeszcze większym stopniu zostały zwichnięte w instancjach powiatowych[59].

Po zakończeniu akcji scaleniowej było ponad 40 tysięcy podstawowych organizacji partyjnych, w tej liczbie około 7300 w zakładach produkcyjnych, 17 800 w gromadach, około 10 tysięcy w instytucjach i urzędach, ponad 3 tysiące w PGR i 2 tysiące terenowych. W dniu 1 kwietnia 1949 r. w szeregach PZPR znajdowało się 1 367 000 członków i kandydatów[60].

Odwilż październikowa

Zwrot w polityce partii proklamowany został przez VIII Plenum KC PZPR w dniach 20–21 października 1956 r. Wybrano nowe kierownictwo partii z Władysławem Gomułką jako I sekretarzem KC, który wygłosił oficjalną krytykę stalinizmu[61]. Plenum opowiedziało się m.in. za przywróceniem zasad kolegialności w pracy instancji partyjnych, porzuceniem złych praktyk centralistycznych, umocnieniem więzi z masami, zwłaszcza z klasą robotniczą, demokratyzacją życia społecznego, politycznego i gospodarczego, a także za zrehabilitowaniem niesłusznie pokrzywdzonych w poprzednich latach działaczy partyjnych[62].

W 1965 r. została założona przez Kazimierza Mijala, opozycyjna wobec PZPR, Komunistyczna Partia Polski. W 1981 r. powstała opozycyjna wobec PZPR ultrareformistyczna, eurokomunistyczna Polska Partia Komunistyczna. Jednocześnie w szeregach PZPR uformowały się środowiska pryncypialnie komunistyczne, marksistowsko-leninowskie, antyrewizjonistyczne i internacjonalistyczne skupione m.in. we frakcji programowej Katowickie Forum Partyjne.

III Rzeczpospolita

W 1990 r. założony został, przez grupę działaczy nieuznających rozwiązania PZPR, Związek Komunistów Polskich Proletariat. Po rozwiązaniu i uprawomocnieniu się wyroku o likwidacji partii w marcu 2002, w lipcu tego samego roku większość działaczy powołała do życia Komunistyczną Partię Polski, natomiast frakcja mniejszościowa Polską Socjalistyczną Partię Robotniczą.

Po przekształceniu Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych i zmianie polityki historycznej powstały w niektórych miastach Stowarzyszenia Weteranów Lewicy, które przejęły część statutowych zadań dawnego ZBoWiD-u i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, tj. m.in. „popularyzowanie ruchów lewicowych w walce o sprawiedliwość społeczną i godne życie ludzi pracy oraz kultywowanie historii ruchu lewicowego poprzez: – ochronę istniejących miejsc pamięci, – podejmowanie działań w celu upamiętnienia wybitnych działaczy lewicowych w szczególności poprzez budowę pomników, tablic pamiątkowych itp.”[63][64].

15 października 2008 r., w wyniku działań prokuratury, zamknięty został polski portal komunistyczny redagowany przez Michała Nowickiego (syna posłanki Wandy Nowickiej) „Lewica Bez Cenzury”[65][66][67][68].

W 2016 roku weszła w życie ustawa o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki[69].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ robotniczy ruch, [w:] Wielka Encyklopedia Polski, t. 8, Kraków: Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, 2004, s. 187, ISBN 83-89550-35-0.
  2. ↑ Tadeusz Daniszewski, Przed powstaniem ruchu robotniczego na ziemiach polskich. Walka wyzwoleńcza narodu polskiego po utracie niepodległości., [w:] Barbara Kluge (red.), Historia polskiego ruchu robotniczego 1864-1964, t. 1, Warszawa: Książka i Wiedza, 1967, s. 13.
  3. ↑ Tadeusz Daniszewski, U początków międzynarodowego ruchu robotniczego, [w:] Barbara Kluge (red.), Historia polskiego ruchu robotniczego 1864-1964, t. 1, Warszawa: Książka i Wiedza, 1967, s. 26.
  4. ↑ Aleksander Kochański, Okres do XI 1918, [w:] Elżbieta Brodzianka (red.), 100 lat polskiego ruchu robotniczego. Kronika wydarzeń., Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”, Książka i Wiedza, 1978, s. 25.
  5. ↑ Aleksander Kochański, Okres do XI 1918, [w:] Elżbieta Brodzianka (red.), 100 lat polskiego ruchu robotniczego. Kronika wydarzeń., Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”, Książka i Wiedza, 1978, s. 26.
  6. ↑ Włodzimierz Bernacki, 1848-1917, [w:] Aleksandra Górska, Monika Karolczuk (red.), Kronika komunizmu w Polsce, Wydawnictwo Kluszczyński, s. 10, ISBN 978-83-7447-087-2.
  7. ↑ Oxford. Wielka Encyklopedia Świata, t. 12, 2005, s. 254, ISBN 83-7325-540-0.
  8. ↑ Tadeusz Daniszewski, Ukształtowanie się dwóch nurtów w polskim ruchu robotniczym, [w:] Barbara Kluge (red.), Historia polskiego ruchu robotniczego 1864-1964, t. 1, Warszawa: Książka i Wiedza, 1967, s. 106, 108.
  9. ↑ Henryk Józef Mościcki, Początek rewolucji, [w:] E. Brodzianka-Pechnik (red.), Rok 1905 na ziemiach polskich, Janusz Durko i inni, Warszawa: PWPN „Wiedza Powszechna”, 1955, s. 43.
  10. ↑ Jan Sobczak, Dwa nurty w polskim ruchu robotniczym: SDKPiL i PPS. Rewolucja 1905-1907, Rajmund M. Kowalczyk (red.), Warszawa: Książka i Wiedza, Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”, 1984, s. 52, 53.
  11. ↑ Feliks Tych, PPS Lewica. Niektóre problemy jej ideologii i działalności., Warszawa: Książka i Wiedza, 1958, s. 3.
  12. ↑ Aleksandra Tymieniecka, Manifest zjazdu zjednoczeniowego SDKPiL i PPS-Lewicy, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1978, s. 9.
  13. ↑ Julian Lider, Wstęp do historii Ludowego Wojska Polskiego, [w:] Mieczysław Brones (red.), Armie Ludowe – historia, fakty, ludzie, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1960, s. 100.
  14. ↑ wojsko polskie w Rosji 1917-18, [w:] Józef Czyżewski (red.), Słownik historii Polski, wyd. VI, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1973, s. 549.
  15. ↑ Julian Lider, Wstęp do historii Ludowego Wojska Polskiego, [w:] Mieczysław Brones (red.), Armie Ludowe - historia, fakty, ludzie, MON, 1960, s. 102.
  16. ↑ Adam Suchoński, Tradycje polskiego ruchu robotniczego. Poradnik metodyczny. E. Konecka (red.), Warszawa: Książka i Wiedza Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”, 1978, s. 15.
  17. ↑ Henryk Raort, Polacy w Rewolucji Listopadowej, Warszawa: Poradnik Pracownika Społecznego, 1947, s. 4–13.
  18. ↑ Julian Lider, Wstęp do historii Ludowego Wojska Polskiego, [w:] Mieczysław Brones (red.), Armie Ludowe – historia, fakty, ludzie, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1960, s. 103.
  19. ↑ Andrzej Kedziora, Zamościopedia - POWSTANIE ZAMOJSKIE 1918, www.zamosciopedia.pl [dostęp 2022-07-31] (pol.).
  20. ↑ a b Poalej Syjon, [w:] Józef Czyżewski (red.), Słownik historii Polski, wyd. VI, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1973, s. 321.
  21. ↑ a b Władysław Góra, Zjednoczenie ruchu robotniczego w Polsce, [w:] Ruch robotniczy w Polsce Ludowej, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1980, s. 153, 154, ISBN 83-214-0045-0.
  22. ↑ W pierwszych latach niepodległości. Grupa członków Polskiej Partii Socjalistycznej (Lewicy) 1920–1921, [w:] Michał Śliwa, Zarys dziejów polskiej lewicy socjalistycznej w II Rzeczypospolitej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1981, s. 11.
  23. ↑ Paweł Kaleniczenko, W okresie pokojowego wytchnienia i walki z Denikinem. Działalność agitacyjno-propagandowa komunistów polskich., [w:] Ryszard Murawski (red.), Polacy w Rewolucji Październikowej i wojnie domowej na Ukrainie 1917-1920, Warszawa: Książka i Wiedza, 1969, s. 144.
  24. ↑ Paweł Kaleniczenko, W końcowym okresie wojny. Praca wśród polskich jeńców wojennych., [w:] Ryszard Murawski (red.), Polacy w Rewolucji Październikowej i wojnie domowej na Ukrainie 1917-1920, Warszawa: Książka i Wiedza, 1969, s. 202.
  25. ↑ Lidia Kalestyńska, Aleksander Kochański, Wiesława Toporowicz, Księga Polaków uczestników Rewolucji Październikowej 1917-1920. Biografie. Aleksander Kochański (red.), Leonard Dubacki, Helena Kozłowska, Warszawa: Książka i Wiedza, Zakład Historii Partii przy KC PZPR, 1967, s. 6.
  26. ↑ Ważniejsze daty z dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej, [w:] PPS wspomnienia z lat 1918–1939, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza” Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”, 1987, s. 1292, ISBN 83-05-11291-8.
  27. ↑ Bund, [w:] Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 376.
  28. ↑ Udział PPS w Radzie Obrony Państwa i rządzie koalicyjnym. Zawarcie rozejmu (lipiec-październik 1920), [w:] Artur Leinwand, Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej 1919-1920, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964, s. 213.
  29. ↑ a b „Polski plan” Stalina, [w:] Tadeusz Żenczykowski, Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic historyczny. Dokumenty mówią....., reprint na podstawie wydania konspiracyjnego jakie ukazało się w Warszawie w 1944 roku, Wydawnictwo LTW, s. 48, ISBN 978-83-88736-79-7.
  30. ↑ Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, [w:] Józef Czyżewski (red.), Słownik historii Polski, wyd. VI, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1973, s. 584.
  31. ↑ Komunistyczny Związek Młodzieży Polski, [w:] Józef Czyżewski (red.), Słownik historii Polski, wyd. VI, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1973, s. 180.
  32. ↑ Sel-Rob, [w:] Józef Czyżewski (red.), Słownik historii Polski, wyd. VI, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 433, 434.
  33. ↑ Czesław Kozłowski, KPP i PPS w latach polityki stabilizacyjnej. III Zjazd i IV Konferencja KPP., [w:] A. Franko (red.), Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do 1948 roku, Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch” Książka i Wiedza, 1980, s. 306.
  34. ↑ Henryk Cimek, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc” 1928-1931, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1973, s. 7.
  35. ↑ Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 628.
  36. ↑ Jan Tomicki, Lewica socjalistyczna w Polsce na początku lat trzydziestych. Radykalizacja partii socjalistycznych mniejszości narodowych., [w:] Bożena Materska (red.), Lewica socjalistyczna w Polsce 1918-1939, Warszawa: Książka i Wiedza Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”, 1982, s. 314, 315, ISBN 83-05-11067-2.
  37. ↑ Felicja Kalicka, Rozwój jednolitego frontu w 1933 r., [w:] Nina Zachariasz (red.), Z zagadnień jednolitego frontu KPP i PPS w latach 1933-1934., Warszawa: Książka i Wiedza, Zakład Historii Partii przy KC PZPR, 1967, s. 164.
  38. ↑ Felicja Kalicka, Rozwój jednolitego frontu w 1933 r., [w:] Nina Zachariasz (red.), Z zagadnień jednolitego frontu KPP i PPS w latach 1933-1934., Warszawa: Książka i Wiedza, Zakład Historii Partii przy KC PZPR, 1967, s. 167.
  39. ↑ Franciszek Hawranek, Zarys dziejów ruchu robotniczego na Śląsku Opolskim, [w:] Pelagia Sobocińska (red.), Pod robotniczym sztandarem. Szkice biograficzne działaczy ruchu robotniczego na Górnym Śląsku., Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1983, s. 23, 24.
  40. ↑ Michał Domański: Niezależni socjaliści w Drugiej Rzeczypospolitej, www.1917.net.pl [dostęp 2021-10-17] (pol.).
  41. ↑ Krystyna Kawecka, Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy 1921-1937, Anna Wajntraub (red.), Książka i Wiedza, 1969, s. 329.
  42. ↑ Seweryn Ajzner, Dąbrowszczacy, „Encyklopedia Współczesna”, 10 (22), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958, s. 439–440.
  43. ↑ Pierwsze lata. Operacja polska NKWD, [w:] Ryszard Nazarewicz, Komintern a lewica polska. Wybrane problemy, Warszawa: Fundacja Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”, 2008, s. 53, 55, ISBN 978-83-88353-62-8.
  44. ↑ Maciej Korkuć, Droga do władzy 1939-1944, [w:] Aleksandra Górska, Monika Karolczuk (red.), Kronika komunizmu w Polsce, Wydawnictwo Kluszczyński, s. 108, ISBN 978-83-7447-087-2.
  45. ↑ Tadeusz Rawski, Okres od IX 1939 do V 1945, [w:] Elżbieta Brodzianka (red.), 100 lat polskiego ruchu robotniczego. Kronika wydarzeń., Warszawa: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”. Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, 1978, s. 182.
  46. ↑ Ryszard Nazarewicz, Lewicowo-demokratyczne ugrupowanie oficerów WP i jego współdziałanie z Armią Radziecką w walce z hitlerowskim okupantem. Adam Polit (red.), „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1 (56), Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej Wojskowy Instytut Historyczny, marzec 1971, s. 73–95.
  47. ↑ Ryszard Nazarewicz, Lewicowo-demokratyczne ugrupowanie oficerów WP i jego współdziałanie z Armią Radziecką w walce z hitlerowskim okupantem. Zakończenie. Działalność wywiadu kolejowego i jej wyniki. Adam Polit (red.), „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 2 (57), Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej Wojskowy Instytut Historyczny, czerwiec 1971, s. 57–84.
  48. ↑ Maciej Korkuć, Droga do władzy 1939-1944, [w:] Aleksandra Górska, Monika Karolczuk (red.), Kronika komunizmu w Polsce, Wydawnictwo Kluszczyński, s. 118, ISBN 978-83-7447-087-2.
  49. ↑ Wacław Poterański, Eksterminacja ludności żydowskiej, [w:] Mikołaj Łomacki, Jadwiga Szulc-Łyskowa (red.), Zbowidowcy. Tradycje i zadania, wyd. I, Warszawa: ZG ZBoWiD Książka i Wiedza, 1969, s. 159.
  50. ↑ Wanda Kiedrzyńska, W hitlerowskich obozach śmierci. Podziemne organizacje obozowe., [w:] Mikołaj Łomacki, Jadwiga Szulc-Łyskowa (red.), Zbowidowcy. Tradycje i zadania, Warszawa: Książka i Wiedza, 1969, s. 180, 181, 182.
  51. ↑ Maciej Korkuć, Droga do władzy 1939-1944, [w:] Aleksandra Górska, Monika Karolczuk (red.), Kronika komunizmu w Polsce, Wydawnictwo Kluszczyński, s. 136, 139, ISBN 978-83-7447-087-2.
  52. ↑ O działalności polskich grup Francuskiej Partii Komunistycznej w okresie okupacji hitlerowskiej., [w:] Kazimiera Maj, Polscy komuniści we Francji 1919-1946, Warszawa: Książka i Wiedza, 1971, s. 139, 140.
  53. ↑ Tadeusz Panecki, Polonia w belgijskim ruchu oporu (1940-1944), Adam Olejnik (red.), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1986, s. 110, ISBN 83-210-0633-7.
  54. ↑ Norbert Kołomejczyk, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza 1948-1986, Zdzisława Szkoda (red.), Warszawa: Książka i Wiedza, 1988, s. 33, 34, ISBN 83-05-12123-2.
  55. ↑ Bronisław Syzdek, Kongres zjednoczeniowy PPR i PPS i jego historyczne znaczenie, [w:] Ludmiła Krawczewska (red.), Zjednoczenie polskiego ruchu robotniczego. Powstanie PZPR., Warszawa: Wyższa Szkoła Nauk Społecznych przy KC PZPR Zakład Historii Polskiego Ruchu Robotniczego, 1973, s. 103.
  56. ↑ Norbert Kołomejczyk, Powstanie PZPR, [w:] Zdzisława Szkoda (red.), Polska Zjednoczona Partia Robotnicza 1948-1986, Warszawa: Książka i Wiedza, 1988, s. 35, ISBN 83-05-12123-2.
  57. ↑ Zjednoczenie Ruchu Robotniczego, [w:] Encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 792.
  58. ↑ Franciszek Hawranek, Zarys dziejów ruchu robotniczego na Śląsku Opolskim, [w:] Pelagia Sobocińska (red.), Pod robotniczym sztandarem. Szkice biograficzne działaczy ruchu robotniczego na Górnym Śląsku., Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1983, s. 25.
  59. ↑ Włodzimierz Suleja, Polska Partia Socjalistyczna 1892-1948. Zarys dziejów. Janusz Adamski (red.), Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1988, s. 271, ISBN 83-02-03338-3.
  60. ↑ Władysław Góra, Rozwój i działalność PZPR w latach 1948–1975, [w:] Danuta Rosa (red.), Ruch robotniczy w Polsce Ludowej, Janusz Gołębiowski, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1980, s. 322, ISBN 83-214-0045-0.
  61. ↑ Filip Musiał, Sowiecka niby-Polska 1945-1956, [w:] Aleksandra Górska, Monika Karolczuk (red.), Kronika komunizmu w Polsce, Wydawnictwo Kluszczyński, s. 230, ISBN 978-83-7447-087-2.
  62. ↑ Władysław Góra, Rozwój i działalność PZPR w latach 1948–1975, [w:] Danuta Rosa (red.), Ruch robotniczy w Polsce Ludowej, Janusz Gołębiowski, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1980, s. 335, ISBN 83-214-0045-0.
  63. ↑ Stowarzyszenie „Weterani Lewicy”, ngo.pl [dostęp 2021-10-11] (pol.).
  64. ↑ Stowarzyszenie Weteranów Lewicy Okręgu Zagłębiowskiego Z Siedzibą W Będzinie | krs-pobierz.pl, krs-pobierz.pl [dostęp 2021-10-11] (pol.).
  65. ↑ Lewica bez Cenzury i bez kary, Rzeczpospolita [dostęp 2021-09-09] (pol.).
  66. ↑ Posłowie chcą ukarania Lewicy Bez Cenzury, Rzeczpospolita [dostęp 2021-09-09] (pol.).
  67. ↑ Portal Lewica Bez Cenzury został zamknięty – lewica.pl, www.lewica.pl [dostęp 2021-09-09].
  68. ↑ Lewica bez cenzury – Start, web.archive.org, 16 lutego 2007 [dostęp 2021-09-09] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-16].
  69. ↑ Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki, isap.sejm.gov.pl [dostęp 2021-11-30].

Bibliografia