Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską (1925)

Podpisanie konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską w Sali Balowej Pałacu Rady Ministrów

Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską – traktat międzynarodowy zawarty w 1925 między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, regulujący stosunki między władzą świecką a kościelną[1][2]. Misja dyplomatyczna nuncjusza apostolskiego w Polsce obejmowała również Wolne Miasto Gdańsk[3]. Obowiązywał do 22 września 1945, a rozwiązany został Uchwałą Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z uzasadnieniem że konkordat zawarty pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską przestał obowiązywać wskutek jednostronnego zerwania go przez Stolicę Apostolską przez akty prawne zadziałane w czasie okupacji, a sprzeczne z jego postanowieniami[4].

Opracowanie i proces prawny

Referentem przy pracach nad konkordatem był podsekretarz stanu w Prezydium Rady Ministrów Władysław Studziński[5], który wraz z nuncjuszem apostolskim w Polsce abpem Lorenzo Laurim pracował nad uzgodnieniem stanowisk[6] i dokonał opracowania dokumentu[7]. Konkordat z 1925 został podpisany 10 lutego w Rzymie (dokonali tego kardynał Pietro Gasparri w imieniu papieża Piusa XI oraz Władysław Skrzyński i Stanisław Grabski jako przedstawiciele prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego) i ratyfikowany przez stronę polską 27 marca 1925. Ze strony polskiej głównym negocjatorem był Stanisław Grabski. Konkordat podpisany został jednak nie bez sprzeciwu. W sejmie za jego odrzuceniem głosowali m.in. posłowie Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”[8].

Stolica Apostolska w czasie II wojny światowej wbrew postanowieniom konkordatu z Polską, lecz zgodnie z postanowieniami konkordatu z III Rzeszą (1935), włączyła w 1939 części diecezji częstochowskiej, diecezji katowickiej i archidiecezji krakowskiej, które znalazły się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanym przez III Rzeszę, do niemieckiej archidiecezji wrocławskiej oraz ustanowiła niemieckich administratorów apostolskich diecezji chełmińskiej i archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, co stanowiło jawne pogwałcenie art. 9 konkordatu[3].

Postanowienia konkordatu

W artykule pierwszym zagwarantowano Kościołowi katolickiemu w Polsce „swobodne wykonywanie jego władzy duchownej, jak również swobodną administrację i zarząd sprawami majątkowymi zgodnie z prawami boskimi i prawem kanonicznym”. Kościół katolicki uzyskał niemal całkowitą swobodę w obsadzie i nominacjach godności kościelnych – tylko w nielicznych przypadkach państwo miało prawo weta.

Nie było w konkordacie – w odróżnieniu od większości umów Stolicy Apostolskiej z innymi państwami – klauzuli stwierdzającej wyraźnie, że uprawnienia Kościoła nie mogą stać w sprzeczności z porządkiem prawnym państwa polskiego. Katolickie duchowieństwo uzyskało całkowitą i niczym nieograniczoną swobodę w komunikowaniu się z kościelnym zwierzchnictwem, w tym również oczywiście ze Stolicą Apostolską. Ten przepis wyłączał kontrolę państwa nie tylko nad korespondencją, ale także nad wszelkimi innymi formami wypowiedzi – listami apostolskimi, orędziami i tym podobnymi dokumentami. Ponadto duchowieństwo uzyskało specjalne prawa w traktowaniu przed sądami powszechnymi w sprawach karnych.

Artykuł XIII konkordatu wprowadzał obowiązek nauczania religii w szkołach powszechnych i średnich. Biskupi uzyskali istotny wpływ na obsadę nauczycieli religii w szkołach, nadzorowali także nauczanie i moralność nauczycieli. Państwo zobowiązywało się do bracchium saeculare, tj. do udzielania pomocy w wykonywaniu dekretów kościelnych. Rezygnowało przy tym z podatków i wszelkich opłat od budynków i urządzeń, służących celom religijnym, i zobowiązywało się do wypłacania duchownym katolickim uposażeń i rent – do czasu uregulowania spraw majątkowych Kościoła związanych z utratą jego dóbr na rzecz zaborców.

W konkordacie Watykan de facto uznał nowe granice Rzeczypospolitej, bowiem zobowiązywał się do dostosowania granic diecezji do polskich granic administracyjnych. Jakkolwiek cały obszar kraju mieścił się w granicach diecezji, których stolice znajdowały się w Polsce, to podlegający do roku 1922 diecezji chełmińskiej Gdańsk – jako nienależące do Polski Wolne Miasto Gdańsk – usankcjonowano w konkordacie z 1925 jako osobną diecezję. Watykan zobowiązał się do nieobsadzania cudzoziemcami stanowisk przełożonych zakonów bez zgody polskich urzędników państwowych, a biskupi zostali zobowiązani do składania przysięgi wierności prezydentowi państwa. Uznanie granic polskich z Wilnem włącznie wywołało kryzys w stosunkach pomiędzy Watykanem a Litwą.

Konkordat z Polską – w porównaniu z innymi zawieranymi w tamtym czasie przez Watykan – należał do najbardziej dla Stolicy Apostolskiej korzystnych. Ksiądz prof. B. Wilamowski, jeden z wybitnych prawników XX-lecia międzywojennego, skomentował go słowami: „Należy go zaliczyć do tych konkordatów, które kościół w jego działalności możliwie najmniej krępują, a zostawiają mu maksimum swobody”.

Sytuacja po II wojnie światowej

Uchwałą Rady Ministrów Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z 12 września 1945 roku strona polska stwierdzała, że konkordat przestał obowiązywać wskutek jednostronnych posunięć Stolicy Apostolskiej, sprzecznych z zobowiązaniami konkordatowymi, co już 18 grudnia 1939 wywołało sprzeciw rządu polskiego za pośrednictwem ambasadora przy Watykanie z argumentacją że decyzja watykańska jest sprzeczna z konkordatem i wywrze fatalne wrażenie na narodzie polskim[9]. Chodziło o złamanie art. IX w powiązaniu z art. XII. Stolica Apostolska, dokonując w 1939 roku mianowania administratorów apostolskich oraz dokonując zmiany granic diecezji, podporządkowała niektóre polskie parafie ordynariuszom niemieckim i słowackim (Słowacja, rządzona przez księdza Tiso była państwem satelickim wobec Niemiec i wzięła udział w ataku na Polskę, uzyskując po kampanii wrześniowej korzyści terytorialne na Orawie, Spiszu i Podhalu).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r. (ratyfikowany zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1925 r.) (Dz.U. z 1925 r. nr 72, poz. 501).
  2. ↑ Leksykon historii Polski po II wojnie światowej 1944-1997 2003 ↓, s. 75.
  3. ↑ a b Edmund J. Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 264–265. ISBN 83-214-0092-2.
  4. ↑ Uchwała Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z dnia 12 września 1945 r. w sprawie konkordatu.
  5. ↑ Ratyfikacja Konkordatu - III i IV 1925. racjonalista.pl. [dostęp 2014-09-28].
  6. ↑ Czasy najnowsze 1914 – 1978. W: Marian Banaszak: Historia Kościoła Katolickiego – tom 4. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Wyszyńskiego, 1992, s. 17.
  7. ↑ Stanisław Wilk: Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie, 1992, s. 61.
  8. ↑ Stanisław Giza. Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895-1965. Warszawa 1967, s. 79.
  9. ↑ Tadeusz Włodarczyk, Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem XX wieku, PWN, Warszawa 1974, s. 280.

Bibliografia

  • Henryk Zieliński: Historia Polski 1914-1939, Ossolineum, Wrocław 1985.
  • Michał Pietrzak: Prawo wyznaniowe, LexisNexis, Warszawa 2003.
  • Praca zbiorowa: Leksykon historii Polski po II wojnie światowej 1944-1997. Warszawa: 2003.

Media użyte na tej stronie

Podpisanie konkordatu 2 czerwca 1925.jpg
Podpisanie konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską w Pałacu Rady Ministrów w Warszawie, 2 czerwca 1925