Konstytucja ZSRR z 1936

Konstytucja ZSRR z 1936 roku zwana również konstytucją stalinowską lub konstytucją zwycięskiego socjalizmu – ustawa zasadnicza ZSRR uchwalona 5 grudnia 1936 roku, obowiązująca do roku 1977.

Historia powstania

Jesienią 1935 roku Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR (CIK ZSRR)(ros.), wykonując uchwałę VII Wszechzwiązkowego Zjazdu Rad z lutego 1935, podjętą w konsekwencji uchwały plenum KC WKP(b) z lutego 1935, powołał 31-osobową Komisję Konstytucyjną pod przewodnictwem Józefa Stalina, celem opracowania tekstu ustawy zasadniczej, mającej zastąpić dotychczas obowiązującą ustawę z 1924, nieodpowiadającą wymogom ustroju stalinowskiego. Komisja składała się z dwunastu podkomisji, w których skład wchodzili przedstawiciele warstw społecznych ZSRR (chłopi, robotnicy, wojskowi, działacze partyjni i związkowi z republik członkowskich). 12 czerwca 1936 roku opublikowano projekt konstytucji, który przez kolejnych sześć miesięcy był dyskutowany na wszystkich szczeblach społecznych, od wieców robotniczych i chłopskich począwszy a na lokalnych zjazdach rad skończywszy (w sumie odbyło się ich 620 000). Tekst proponowanej konstytucji wydrukowano w blisko 100 językach narodów ZSRR w nakładzie ponad 70 mln egzemplarzy. W „ogólnonarodowej dyskusji” uczestniczyła ponad połowa (55%) dorosłej ludności ZSRR, a komisja otrzymała ponad 150 000 propozycji uzupełnień i poprawek do projektu ustawy. Konsultacje te miały charakter czysto formalny, mający w założeniu nadać aktowi pozory dokumentu przyjętego na drodze szerokiej dyskusji społecznej w duchu zasad socjalizmu. Chociaż sam Stalin rzeczywiście brał udział w pracach nad tekstem konstytucji, jej faktycznym autorem był Nikołaj Bucharin. 25 listopada 1936 VIII Nadzwyczajny Zjazd Rad ZSRR rozpoczął obrady nad nową konstytucją. Składająca się z 220 członków Komisja Redakcyjna przyjęła 47 poprawek do 30 artykułów. Nowa konstytucja została uchwalona 5 grudnia 1936 poprzez aklamację. Jednocześnie dzień uchwalenia nowej konstytucji proklamowano świętem państwowym.

W 1964 po objęciu władzy przez Breżniewa „dostrzeżono potrzebę” stworzenia nowej konstytucji, uchwalonej ostatecznie w 1977 roku (Konstytucja ZSRR z 1977).

Treść

Art. 118 i 119 z tekstu konstytucji ZSRR z 1936 roku

Konstytucja liczyła 146 artykułów podzielonych na 13 rozdziałów. Określały one ustrój społeczny i państwowy ZSRR (I–II), powoływały i określały kompetencje organów: wyższych władz państwowych (III–VII), lokalnych (VIII), sądów i prokuratur (IX), określały podstawowe prawa i obowiązki obywateli ZSRR (X), system wyborczy (XI), herb, flagę i stolicę ZSRR (XII) oraz tryb zmiany konstytucji (XIII).

Preambuła konstytucji głosiła, że socjalizm w ZSRR zwyciężył i jego budowa w tym kraju w głównych miarach jest zakończona.

Konstytucja określała ZSRR jako dobrowolną federację jedenastu socjalistycznych republik, w której istnieją dwie sojusznicze klasy: chłopi i robotnicy. Określała dwie formy własności socjalistycznej: państwową i kołchozowo-kolektywną.

Wszelkie dobra narodowe, za które uznawała surowce naturalne, lasy i ziemię uprawną, fabryki, banki, zakłady przemysłowe, środki transportu i łączności itp., czyniła własnością ludu. Partię komunistyczną uznawała za „ośrodek kierowniczy” wszelkich organizacji społecznych i państwowych (konstytucja ZSRR z 1924(ros.) roku o partii nie wspominała ani słowem). Konstytucja powołała do życia instytucję Rady Najwyższej ZSRR, której powierzyła pełnię władzy ustawodawczej w kraju, a w przerwach pomiędzy sesjami Rady – jej prezydium. Władzę wykonawczą powierzała Radzie Komisarzy Ludowych (od 1946 funkcjonującej jako Rada Ministrów ZSRR), tj. rządowi podległemu Radzie Najwyższej.

Gwarantowała wszystkim obywatelom ZSRR równe prawo do: głosowania w wyborach tajnych i powszechnych, pracy i odpoczynku, zabezpieczenia materialnego na starość, bezpłatnej nauki i leczenia, swobody wypowiedzi i zgromadzeń, nietykalności osobistej, tajności i nienaruszalności korespondencji, ochrony własności prywatnej i prawa do jej dziedziczenia.

Nowelizacje

W późniejszych latach konstytucję kilkakrotnie nowelizowano (łącznie 42 razy w latach 1938-1976). Do najważniejszych takich zmian należały:

1. zmiana liczby republik członkowskich ZSRR;
2. przyznanie w 1944 republikom związkowym prawa do nawiązywania stosunków dyplomatycznych i konsularnych z innymi państwami, zawierania z nimi umów oraz wymiany przedstawicieli dyplomatycznych i konsularnych, przystępowania do organizacji międzynarodowych (zmiany czysto formalne, mające w zamierzeniu stworzyć pozory suwerenności na arenie międzynarodowej podmiotom ZSRR oraz zwiększyć liczbę głosów ZSRR w projektowanej ONZ);
3. formalna nowelizacja z 1952 szeregu artykułów, związana ze zmianą nazwy partii WKP(b) na KPZR;
4. w 1957 zmieniono w konstytucji nazwę „Rada Komisarzy Ludowych” i komisariatów ludowych na „Rada Ministrów ZSRR” i ministerstwa w związku ze zmianą nazw tych instytucji w 1946 roku;
5. przyznanie w 1957 republikom ZSRR prawa do powoływania sądów, prokuratur i tworzenia własnych kodeksów karnych;
6. nowelizacja w 1958 w związku ze zmianą systemu obowiązkowego szkolnictwa.

Znaczenie

Konstytucja wieńczyła etap historii ZSRR polegający na przekształceniu Imperium Rosyjskiego w kraj uprzemysłowiony, ze społeczeństwem, którego zdecydowaną większość obywateli stanowiło kołchozowe chłopstwo i robotnicy, a jego struktura własnościowa opierała się na monopolu państwa komunistycznego. Dawała formalne podstawy działania partii komunistycznej z jej kierowniczą rolą w państwie oraz tworzyła scentralizowane organy władzy. Była dokumentem fasadowym i deklaratywnym, maskującym liczne łamania praw obywatelskich mieszkańców ZSRR. Była swego rodzaju parawanem, za którym Stalin mógł budować swoją totalitarną dyktaturę, nadając swoim działaniom pozory legalności.

W ciągu kolejnych trzech lat 17 z 31 twórców konstytucji – członków Komisji Konstytucyjnej – zostało poddanych stalinowskim represjom, w wyniku których wielu z nich straciło życie (m.in. Bucharin, Bubnow, Krylenko, Radek).

Galeria

„15 lat Stalinowskiej Konstytucji” – seria znaczków pocztowych ZSRR z 1951

• 

  Art. 118. Obywatele ZSRR mają prawo do pracy

• 

  Art. 119. Obywatele ZSRR mają prawo do odpoczynku

• 

  Art. 121. Obywatele ZSRR mają prawo do kształcenia się

• 

  Art. 120. Obywatele ZSRR mają prawo do zabezpieczenia materialnego na starość

Bibliografia

• Ustanowlienije rieżima licznoj własti Stalina.. W: I. S. Ratkowski M. W. Chodiakow: Istorija Sowietskoj Rossii. Wyd. I. St. Petersburg: Łan', 2001. ISBN 5-8114-0373-9. (ros.)
• Jewgienij Żukow (red.): Sowietskaja istoriczeskaja encikłopedija. Wyd. I. T. VII. Moskwa: Gosudarstwiennoje naucznoje izdatielstwo "Sowietskaja encikłopedija", 1965. [dostęp 2011-06-23]. (ros.)
• Konstitucija SSSR 1936 g. (ros.). W: Istorija.org [on-line]. [dostęp 2011-06-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (27 maja 2011)].
• Gosudarstwiennoje stroitielstwo i Konstitucija SSSR 1936 goda (ros.). W: Vuzlib. Ekonomiko-prawowaja bibliotieka [on-line]. [dostęp 2011-06-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (24 lutego 2009)].

Linki zewnętrzne

• Tekst konstytucji (ros.)