Konurbacja górnośląska

Konurbacja górnośląska[1][2][3][4][5][6] (katowicka[7][8], śląska[9], śląsko-dąbrowska[10][11]) – konurbacja we wschodniej części Śląska oraz w zachodniej Małopolsce, obecnie w województwie śląskim, położona w większości na Wyżynie Śląskiej. W skład konurbacji wchodzą historyczne tereny Górnego Śląska, Zagłębia Krakowskiego i Zagłębia Dąbrowskiego.

W zależności od koncepcji i przyjętych kryteriów delimitacji liczba ludności zamieszkującej konurbację wynosi od 2,2 mln[12] do 3,5 mln osób[13].

W konsekwencji przeprowadzonych przez 41 miast i gmin Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego konsultacji społecznych 29 maja 2017 wniosek o powołanie związku metropolitalnego na terenie konurbacji górnośląskiej został jednogłośnie przyjęty i złożony za pośrednictwem śląskiego wojewody do Ministra Spraw Wewnętrznych, by na jego podstawie wydał rozporządzenie o utworzeniu z dniem 1 lipca 2017 Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.

Nazwa

Prawnie obszar ten funkcjonuje od 2017 jako Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, ale w opracowaniach różnych organizacji[14] stosowane są różne jego nazwy. Uwzględniając w składzie konurbacji część Zagłębia Dąbrowskiego, można spotkać określenia: konurbacja śląsko-dąbrowska[10][11] (która jest już używana przez Górnośląski Związek Metropolitalny[15]), konurbacja śląsko-zagłębiowska[16], region śląsko-dąbrowski[17][18].

Koncepcje konurbacji

Mapa administracyjna woj. śląskiego

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia

Obszar Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii

W 2017 na mocy ustawy została utworzona Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, grupująca 41 gmin o łącznej powierzchni 2553 km² i liczbie ludności wynoszącej 2 279 560 mieszkańców.

W odróżnieniu od innych koncepcji konurbacji, GZM nie obejmuje Jaworzna, które samo zrezygnowało z wejścia w skład Metropolii.

Konurbacja górnośląska według GUS

Koncepcja konurbacji według GUS

W 2006 Urząd Statystyczny w Katowicach w publikacji elektronicznej porównał konurbację górnośląską z większymi miastami Polski, przedstawiając ją jako zespół 19 graniczących z sobą miast województwa śląskiego: Gliwice, Zabrze, Katowice, Bytom, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Czeladź, Mysłowice, Będzin, Tychy, Ruda Śląska, Piekary Śląskie, Chorzów, Mikołów, Tarnowskie Góry, Knurów[19].

Powierzchnia i liczba ludności 19 miast konurbacji (2019)[20]
MiastaLudność
tysiące		Powierzchnia
km²
Katowice293,6164,64
Sosnowiec201,191,06
Gliwice179,2133,88
Zabrze172,880,40
Bytom166,069,44
Ruda Śląska137,677,73
Tychy127,781,81
Dąbrowa Górnicza119,8188,73
Chorzów108,033,50
Jaworzno91,3152,59
Mysłowice74,565,62
Siemianowice Śląskie67,025,50
Tarnowskie Góry61,483,72
Piekary Śląskie55,139,98
Będzin56,637,37
Świętochłowice49,813,31
Knurów38,333,95
Mikołów40,979,21
Czeladź31,516,38
Razem2072,201468,82

Konurbacja górnośląska według ESPON

Według programu ESPON obszar funkcjonalny Katowic i sąsiednich miast tj. obszar konurbacji górnośląskiej (FUA, ang. Functional Urban Area) w 2002 r. zamieszkiwało 3029 tys. osób[21].

Do jednostek morfologicznych konurbacji górnośląskiej zaliczono takie miasta jak: Katowice (338), Sosnowiec (240), Gliwice (208), Bytom (200), Zabrze (196), Ruda Śląska (153), Tychy (130), Dąbrowa Górnicza (130), Chorzów (120) i 9 miast (gmin miejskich) poniżej 100 tys. mieszkańców. A ponadto miasta: Zawiercie (55), Olkusz (52), Chrzanów (51), Oświęcim (43), Knurów (42), Łaziska Górne (23), Pyskowice (21)[21].

Konurbacja górnośląska według samorządu województwa śląskiego

W 2004 samorząd województwa przyjął Plan Zagospodarowania Przestrzennego Woj. Śląskiego, która przedstawia, że konurbację górnośląską tworzy 14 dużych miast na prawach powiatów: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze. Publikacja podaje, że konurbacja liczyła ponad 2 mln mieszkańców[4].

Na jednej z map publikacji 14 miast na prawach powiatu określono jako ośrodki centralne konurbacji, gdzie rozwijają się funkcje metropolitalne. Ponadto do miast obszarów śródmiejskich konurbacji zaliczono 10 miast: Będzin, Czeladź, Knurów, Łaziska Górne, Mikołów, Pyskowice, Radzionków, Sławków, Tarnowskie Góry, Wojkowice[22].

Do miast obszaru zurbanizowanego w otoczeniu strefy śródmiejskiej zaliczono 5 miast: Bieruń, Czerwionka-Leszczyny, Imielin, Lędziny, Orzesze[22].

Konurbacja górnośląska według P. Swianiewicza i U. Klimskiej

W 2005 Paweł Swianiewicz oraz Urszula Klimska wyznaczyli obszar konurbacji górnośląskiej obejmującej: Katowice, Gliwice i Sosnowiec oraz okoliczne miasta i gminy. Obszar ten w 2002 r. zamieszkiwało 2733 tys. osób. Wyznaczono wtedy także sąsiednie: aglomerację bielską i aglomerację rybnicką, które przylegały do konurbacji górnośląskiej[23].

Konurbacja górnośląska według J. Paryska

W 2008 Jerzy Jan Parysek określił zasięg konurbacji aż po linię: Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie – Siewierz – Zawiercie – Olkusz – Trzebinia – Chrzanów – Zator – Andrychów – Bielsko-Biała – Jastrzębie-Zdrój – Wodzisław Śląski – Racibórz – Kędzierzyn-Koźle – Pyskowice – Tarnowskie Góry. Przedstawił, że obszar ten zamieszkiwało ponad 3,5 mln osób[13].

Inne koncepcje konurbacji

Wiele publikacji podaje liczbę mieszkańców konurbacji, nie przedstawiając zarazem jego zakresu obszarowego:

  • według Eurostat w 2001 r. (LUZ Katowice & Żory, ang. Larger Urban Zone) – 2 750 942 mieszkańców i obszar 2651 km²[24][25], który dane przyjął też T. Markowski[26],
  • według Eurostat w 2004 r. (LUZ Katowice & Żory, ang. Larger Urban Zone) – 2 710 397 mieszkańców[24][25],
  • według ONZ w 2003 r. – 3,0 mln mieszkańców[27],
  • według Demographia (Wendell Cox Consultancy) w 2019 r. – 2,155 mln mieszkańców[28].

Historia

Polska, gęstość zaludnienia (1930)

Czynnikami, które spowodowały powstanie konurbacji, był w pierwszym rzędzie rozwój hutnictwa i górnictwa, głównie węgla kamiennego. Pierwsze dymarki pojawiły się tu w I wieku n.e. w okolicach Tarnowskich Gór, lecz wytop żelaza na skalę przemysłową rozpoczęto w drugiej połowie XVIII wieku. Eksploatację węgla kamiennego podjęto równolegle – pierwszą kopalnię głębinową uruchomiono w 1751 w Rudzie, do końca stulecia uruchomiono ich 17. W 1796 staraniem Fryderyka von Redena uruchomiono Królewską Odlewnię Żelaza w Gliwicach – pierwszą w Europie hutę opalaną koksem. Sukces tego przedsięwzięcia spowodował lawinowe powstawanie kolejnych kopalń i hut. W połowie XIX wieku czynnych było 20 pieców opalanych koksem oraz 60 wykorzystujących starszą technologię, opalanych węglem drzewnym. Upadek górnośląskiego hutnictwa nastąpił po I wojnie światowej. W okresie 20-lecia międzywojennego oddano do użytku tylko jeden wielki piec, w Królewskiej Hucie[29].

Kopalnie i huty potrzebowały robotników, nastąpił zatem proces powstawania kolonii i osiedli robotniczych. W 1862 władze pruskie wprowadziły zakaz wznoszenia drewnianych budynków, co wpłynęło na całkowitą zmianę charakteru wielu miejscowości, niegdyś będących niewielkimi wsiami o drewnianej zabudowie. Miejsce drewnianych chat zajęły familoki. Innym czynnikiem miastotwórczym była kolej. Zwłaszcza Kolej Warszawsko-Wiedeńska, której w znacznej mierze zawdzięcza swój rozwój Sosnowiec. Proces urbanizacji był tak szybki, że w niektórych ośrodkach nie doszło do wykształcenia się miejskiego centrum. Przykładem może być Ruda Śląska, będąca organizmem złożonym z 3 byłych miast (Ruda, Nowy Bytom i Wirek) oraz dzielnic dawniej będących wsiami o rolniczym charakterze i drewnianej zabudowie[29].

Na terenie Zagłębia Dąbrowskiego początkowo wydobywano węgiel metodą odkrywkową (Strzyżowice od 1724, Dąbrowa Górnicza od 1785). W okresie przynależności ziem do Prus (1795-1806) przekształcono je w kopalnie rządowe, w 1815 przeszły na własność skarbu Królestwa Polskiego. Głównymi animatorami rozwoju przemysłu na terenie Zagłębia byli Stanisław Staszic oraz minister skarbu Królestwa Polskiego, książę Ksawery Drucki Lubecki, który w celu finansowania inwestycji przemysłowych utworzył Bank Polski. W Zagłębiu duże znaczenie dla rozwoju przemysłu w XIX wieku miało wydobycie i hutnictwo cynku. Pierwszą hutę cynku uruchomiono w Dąbrowie w 1816, następną we wsi Niemce (ob. Ostrowy Górnicze) w 1822. Zagłębie Dąbrowskie zaopatrywało w węgiel kamienny, stal i cynk całe Królestwo Polskie. Przywiązanie robotników do miejscowych kopalń i hut zapewniały przywileje, dostępne dla członków Korpusu Górniczego. Obejmowały one m.in. zwolnienie ze służby wojskowej i podatków, opiekę lekarską, zaopatrzenie emerytalne czy pożyczkę na budowę domu. Podobnie jak na sąsiednim Górnym Śląsku wystąpił proces żywiołowej urbanizacji, wzmocniony dodatkowo doprowadzeniem linii kolejowych[29].

W latach 1994–2010 działał Związek Harmonijnego Rozwoju Miast Aglomeracji Katowickiej z siedzibą w Katowicach, który zrzeszał 14 miast obecnego woj. śląskiego. Związek miał zadanie realizacji programu harmonijnego rozwoju i współpracy (ang. Sustainable Cities), promocji, budowy bazy informacyjnej i kształcenie kadry samorządowej[30].

Obszar metropolitalny

W przyjętej „Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030” z 2011 r. aglomeracja górnośląska z głównym miastem Katowicami jest przedstawiana jako 1 z 10 ośrodków metropolitalnych w Polsce. W koncepcji zwrócono uwagę, że aglomeracja ma słabo rozwinięte funkcje metropolitalne w porównaniu z ośrodkami o podobnej wielkości z Europy Zachodniej, w związku z tym aglomerację ujęto jako ośrodek metropolitalny (wymóg ustawowy) na podstawie kryteriów odnoszących się głównie do funkcji w systemie osadniczym kraju[31]. Granice obszarów metropolitalnych nie zostały jeszcze wytyczone przez właściwe zespoły rządowo-samorządowe.

Według programu ESPON obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej jest Europejskim Metropolitalnym Obszarem Wzrostu tzw. MEGA (ang. Metropolitan European Growth Areas). Obszar ten został scharakteryzowany jako słabo wykształcona metropolia (ang. weak MEGA)[8].

Według programu ESPON obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej zamieszkiwało w 2002 r. 4311 tys. osób. Wyznaczając go włączono także jednostki morfologiczne (MUA) takich miast jak: Bielsko-Biała, Rybnik, Jastrzębie-Zdrój, Żory, Racibórz, Zawiercie, Olkusz, Chrzanów, Wodzisław Śląski, Oświęcim, Knurów, Cieszyn, Łaziska Górne, Pyskowice[21].

Według fundacji Unii Metropolii Polskich w 2004 r. obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej obejmował 5578 km², który zamieszkiwało 2886,7 tys. osób. Dane te przyjęli w swojej publikacji Kazimierz Fiedorowicz i Jacek Kazimierz[32].

Współpraca samorządów konurbacji

Od 2007 r. działa Górnośląski Związek Metropolitalny zrzeszający 12 miast (do roku 2012 – 14 miast) na prawach powiatu, leżących na obszarze konurbacji. Jego celem jest koordynacja działań na terenie miast-uczestników związku.

Od 2001 r. funkcjonuje stowarzyszenie Śląski Związek Gmin i Powiatów, który prowadzi działalność na rzecz rozwoju województwa śląskiego, a przede wszystkim społeczności lokalnych i samorządów terytorialnych. Zrzesza 11 powiatów i 114 gmin (w tym wszystkie 19 miast na prawach powiatu)

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Cyt. „konurbacja górnośląska” Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (M.P. z 2011 r. nr 36, poz. 423, s. 1397, 1405, 1472, 1501).
  2. ↑ Cyt. „konurbacja górnośląska” Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju z 2001 r. (M.P. z 2001 r. nr 26, poz. 432, s. 545, 546).
  3. ↑ Cyt. „aglomeracja górnośląska” Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012, s. 26, 192. ISBN 978-83-7610-359-4.
  4. ↑ a b Cyt. „aglomeracja górnośląska” Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Katowice: Urząd Marszałkowski Woj. Śląskiego, 2004-06-21, s. 16–19, 22 (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2004 r., Nr 68, poz. 2049).
  5. ↑ Cyt. „górnośląska” Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2007-2013 (projekt zaakceptowany przez Radę Ministrów 6 września 2005 r.). Warszawa: Departament Polityki Regionalnej Ministerstwo Gospodarki i Pracy, 2005-09, s. 94.
  6. ↑ Cyt. „aglomeracja górnośląska” Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013 (dokument przyjęty przez Radę Ministrów 6.09.2005). Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2005-09, s. 81.
  7. ↑ (PDF)Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie Obszary Metropolitalne Metropolizacja - Problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Polska Akademia Nauk Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 2006, s. 14. ISBN 83-89693-16-X.
  8. ↑ a b Cyt. „KATOWICE (Upper Silesia Conurbation)” Interim Territorial Cohesion Report. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2004, s. 98–101. ISSN 92-894-0000-0.
  9. ↑ DELIMITACJA REGIONU GÓRNOŚLĄSKO-ZAGŁĘBIOWSKIEJ METROPOLII „SILESIA”. Górnośląski Związek Metropolitalny. [dostęp 2016-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-28)].
  10. ↑ a b Piotr Bielecki: Gdzie jest Zagłębie w przyszłej Metropolii?. Regionalne Stowarzyszenie „Forum dla Zagłębia Dąbrowskiego”, 2009-04-18. [dostęp 2011-06-19].
  11. ↑ a b Zagłębiacy czują się przytłumieni przez „śląskość”. zaglebie.info/. [dostęp 2009-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-03)].
  12. ↑ Największe aglomeracje Polski: konurbacja górnośląska. ekohabitat.pl. [dostęp 2016-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-11)].
  13. ↑ a b Jerzy Jan Parysek: Aglomeracje miejskie w Polsce oraz problemy ich funkcjonowania i rozwoju. W: Wybrane problemy rozwoju i rewitalizacji miast: aspekty poznawcze i praktyczne. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, IGSEiGP UAM, 2008, s. 34–35, seria: Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna nr 5. ISBN 978-83-61320-33-3.
  14. ↑ rządowych, samorządowych, naukowych, państwowych, prywatnych przedsiębiorstw konsultingowych, stowarzyszeń
  15. ↑ Metropolia Silesia – Górnośląski Związek Metropolitalny: Władze związku. Górnośląski Związek Metropolitalny. [dostęp 2016-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-06)].
  16. ↑ Ernst & Young: Regionalne Forum Biznesu – Raport Górny Śląsk. Miesięcznik Gospodarczy Nowy Przemysł, 2007-10-19. [dostęp 2009-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-27)].
  17. ↑ Jacek Wesołowski: Transport miejski. Instytut Spraw Obywatelskich. [dostęp 2009-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-10-07)].
  18. ↑ Krystyna Kozdroń. Czas na Dąbrowę. „Raptularz Kulturalny”. 37 (1), s. 3, 2007 styczeń-marzec. ISSN 1429-8597. 
  19. ↑ Konurbacja górnośląska według GUS 2006. miasto3.com. [dostęp 2015-02-09]. (pol.).
  20. ↑ GUS, Population. Size and structure and vital statistics in Poland by territorial divison in 2019. As of 30th June, stat.gov.pl [dostęp 2020-10-04] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-19] (ang.).
  21. ↑ a b c ESPON project 1.4.3 Study on Urban Functions (Final Report). Luxembourg: The ESPON Monitoring Committee, 2007-03, s. 93. ISBN 2-9600467-2-2.
  22. ↑ a b Mapa nr 26. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Katowice: Urząd Marszałkowski Woj. Śląskiego, 2004-06-21. (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2004 r., Nr 68, poz. 2049).
  23. ↑ Paweł Swianiewicz, Urszula Klimska. Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść. „Prace i Studia Geograficzne”. 35, s. 51, 53–56, 2005. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. ISSN 0208-4589. 
  24. ↑ a b Urban Audit: Data that can be accessed: LUZ Katowice & Zory. Eurostat. [dostęp 2011-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-04-06)].
  25. ↑ a b Urban Audit: City Profiles: Katowice. Eurostat. [dostęp 2011-07-23].
  26. ↑ Dane na koniec roku 2001 na podstawie (PDF)Tadeusz Markowski: Funkcje Metropolitalne Pięciu Stolic Województw Wschodnich. s. 330. [dostęp 2009-03-08].
  27. ↑ Urban Agglomerations 2003. W: UN, Department of Economic and Social Affairs / Population Division: United Nations Urban Agglomeration Wall Chart: Population Studies No.232. United Nations, 2004. ISBN 978-92-1-151394-3. [dostęp 2011-07-23].
  28. ↑ [http://www.demographia.com/db-worldua.pdf Demographia World Urban Areas 15th Annual Edition: 201904]. Wendell Cox Consultancy, 2019-04. s. 15. [dostęp 2019-05-03].
  29. ↑ a b c R. Dulias, A. Hibszer: Województwo śląskie Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Krzeszowice: Kubajak, 2004, s. 107–108, 112–115, seria: Atlas i klucz. ISBN 83-87971-70-7.
  30. ↑ (poz. 123) Wykaz związków międzygminnych (stan na dzień 30 czerwca 2011 r.). Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.
  31. ↑ Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012, s. 192. ISBN 978-83-7610-359-4.
  32. ↑ Według Kazimierz Fiedorowicz, Jacek Fiedorowicz, The Influence of a Metropolis on Regional Development in Poland, 42nd ISoCaRP Congress 2006, s. 7. Za: Unia Metropolii Polskich.

Media użyte na tej stronie

Śląskie administracja.png
Autor: Aotearoa, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mapa administracyjna województwa śląskiego
Górnośląsko-Zagłebiowska Metropolia - gminy.png
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Gminy wchodzące w skład Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii w województwie śląskim
Konurbacja górnośląska 19 GUS 2013.png
Autor: MRN, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mapa konurbacji górnośląskiej zawierająca zabudowę i zalesienie terenu oraz jego główne drogi