Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków

Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków

Szyb Hugo (późniejszy Karol) kopalni Radzionkau, fot. Max Steckel
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Siedziba	Radzionków
Data założenia	1871[1]
Data likwidacji	31 grudnia 1974 (połączenie z KWK Bytom)
Forma prawna	część Bytomskiej Spółki Węglowej SA[2]
Zatrudnienie	2940 (1970)[3]
Położenie na mapie Radzionkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
Położenie na mapie województwa śląskiego Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
50°22′38″N 18°54′36″E/50,377222 18,910000

Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków (niem. Radzionkaugrube^[1][4]) – zlikwidowana kopalnia węgla kamiennego, działająca samodzielnie od 1874 r.^[5] do 31 grudnia 1974 w Buchaczu, dzielnicy Radzionkowa^[5]. 1 stycznia 1975 została połączona z Kopalnią Węgla Kamiennego Bytom, od tego czasu funkcjonując jako całość pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego Powstańców Śląskich^[6].

Historia

Utworzenie i I wojna światowa

Kopalnia Radzionkau na pocztówce

Kopalnia powstała w latach 1871^[1]–1874^[6] z inicjatywy Karola Hugona Henckla von Donnersmarcka. Prace rozpoczęto od głębienia szybu Laura 14 sierpnia 1871^[1][5]. Początkowo obejmowała trzy poziomy: 140, 180 i 200^[5]. W 1879 r. zakończono budowę drugiego szybu nazwanego Hugo. W tym czasie załoga kopalni liczyła około 600 osób^[5]. Wydobycie węgla na przestrzeni lat wahało się od 292 tysięcy ton w 1895 r. do 843 tysięcy ton w 1913 r.^[7]. W tymże roku zatrudnienie przekraczało 2050 osób^[8]. Głównym odbiorcą węgla była pobliska huta cynku Łazarz^[9]. W czasie I wojny światowej wydobycie wynosiło od 657 tys. ton w 1915 r. do 797 tys. ton w 1917 roku^[10], co wiązało się ze wzrostem liczby zatrudnionych, w tym wzrostem udziału kobiet w załodze kopalni^[11].

Okres międzywojenny

W 1921 r. po plebiscycie Radzionków wraz z terenem kopalni znalazł się w granicach Polski^[12], właścicielem pozostali jednak Donnersmarckowie, który utworzyli w Polsce koncern o nazwie Dyrekcja Kopalń Księcia Donnersmarcka^[13]. Część pola górniczego kopalni znalazła się na terenie Niemiec. Henckel von Donnersmarck postanowił uruchomić po stronie niemieckiej drugą kopalnię Beuthen^[13], która powstała z wykorzystaniem istniejącego szybu wentylacyjnego kopalni Radzionkau^[14]. Miało to znaczenie wobec trwającej wówczas wojny celnej między Polską a Niemcami, z którą wiązało się wstrzymanie w 1925 r. importu polskiego węgla przez Niemcy^[15]. W okresie międzywojennym kopalnia była znacznie niedoinwestowana: maszyna wyciągowa pozostała urządzeniem parowym, wymiana na elektryczną nastąpiła po II wojnie światowej^[16], a jedynym unowocześnieniem była wymiana wózków do transportu węgla z drewnianych na żelazne^[16]. Przekładało się to na wydobycie węgla, które nie przekroczyło 714 tysięcy ton, było więc niższe niż przed I wojną światową^[17]. Dużym wahaniom w latach 1923–1939 również ulegała liczba zatrudnionych, która wynosiła 3101 osób w 1923 r., ale tylko 725 w 1931 r.^[17]. 27 sierpnia 1939 na kopalnię napadli Niemcy, ponosząc straty w liczbie około 30 zabitych^[18].

II wojna światowa

Kapliczka św. Barbary, dawny budynek transformatora (2020)

Kopalnia została zajęta przez okupantów niemieckich 2 września 1939^[19]. Pomimo niemal całkowitego braku inwestycji (nowością było jedynie zastosowanie przenośników taśmowych, zwiększono także skalę wykorzystania wiertarek) wydobycie od 1940 r. przekraczało rokrocznie 800 tysięcy ton, by w cztery lata później osiągnąć poziom 983 tys. ton^[20], przy zatrudnieniu od 1941 r. przeszło 2000 osób. W Radzionkowie Niemcy utworzyli obóz męski, gdzie przebywali m.in. Rosjanie, Czesi, Słowacy i Anglicy, oraz obóz żeński dla Rosjanek, Białorusinek i Ukrainek. Jeńcy z tych obozów byli wykorzystywani do pracy w kopalni Radzionkau, część mężczyzn została przetransportowana do pracy w kopalni Hohenzollern w Bytomiu^[21]. 19 stycznia 1945 z powodu braku wagonów załoga przepracowała ostatnią dniówkę dla okupanta niemieckiego, a 24 stycznia 1945 Niemcy unieruchomili wentylatory i pompy poprzez odcięcie zasilania^[22]. Górnicy jednak niebawem uruchomili pompy i utrzymali działanie kopalnianej elektrowni^[23]. 27 stycznia 1945 Radzionków wraz z kopalnią został odbity przez wojsko radzieckie^[24].

Czasy powojenne

Kopalnia została znacjonalizowana, ponownie przywrócono polską nazwę, a wydobycie zostało wznowione, już lutym 1945 r. wyniosło blisko 7 tys. ton^[25]. W tym samym roku rozpoczęto udostępnianie nowego poziomu szybem Wit Stwosz na głębokości 300 metrów^[26]. Rok później wydobycie wyniosło 642 tys. ton węgla^[25], a trzy lata później przekroczyło po raz pierwszy milion ton (1023 tys. ton)^[27]. Od 1945 r. przy kopalni funkcjonował obóz pracy przymusowej dla więźniów, internowanych i jeńców. Pod koniec listopada 1945 r. przebywało w nim przeszło 800 osób. Obóz został zlikwidowany w 1949 r.^[28]. Największe inwestycje rozpoczęły się od lat 50. XX wieku, w 1954 r. uruchomiono szyb wydobywczy Wit Stwosz, zaś w latach 1956–1957 zamontowano nową maszynę wyciągową i skip szybu Wit Stwosz^[29][9]. W 1967 roku oddano do eksploatacji nowy materiałowo-zjazdowy szyb Piotr^[30]. Dwa lata później ukończono prace przy szybie VI i uruchomiono nowe urządzenie wentylacyjne^[30]. W 1970 roku zbudowano urządzenie podsadzkowe przy tymże szybie oraz budowano nowy poziom 630^[30]. Poniesione w latach 1954–1970 koszty inwestycji, które przekroczyły 555 milionów złotych^[30] znalazły odbicie w wydajności kopalni, która osiągnęła w 1970 r. wydobycie w wysokości 1538 tys. ton^[31]. 1 stycznia 1975 kopalnia Radzionków wraz z kopalnią Bytom utworzyła Kopalnię Węgla Kamiennego Powstańców Śląskich^[6][9].

Likwidacja

Miniskansen górniczy (2020)

Ostateczny kres dawnej kopalni Radzionków stanowiło zakończenie wydobycia w rejonie Radzionków kopalni Powstańców Śląskich, które nastąpiło 31 grudnia 1995. 1 stycznia 1996 rozpoczęto likwidację tegoż ruchu, a jej zakończenie przewidziano na 31 grudnia 1998 roku^[2], która jednak trwała co najmniej do 2000 r.^[32]. Górnicza historia Radzionkowa została upamiętniona poprzez utworzenie niewielkiego skansenu górniczego na dawnym terenie kopalni w 2001 r. W skład ekspozycji wchodzą m.in.: fragment koła zamachowego, wagoniki do transportu węgla, kapliczka świętej Barbary utworzona w dawnym budynku zabytkowej stacji transformatorowej^[33], gdzie znajduje się figura tejże świętej przeniesiona z dawnej kopalnianej cechowni^[4]. Na dawnym terenie kopalni powstała w 2001 r. Baza Paliw IVG Terminal Silesia^[34].

Zaplecze socjalne

(c) Marek Slusarczyk, CC BY 3.0

Osiedle im. J. Wieczorka w Piekarach Śląskich

Przy kopalni po 1945 r. powstał Dom Kultury im. J. Wieczorka^[35]. Aby rozwiązać brak mieszkań m.in. dla załogi kopalni, w latach 1949–1950 powstało na Kocich Górkach w Piekarach Śląskich osiedle 50 domków fińskich^[36]. Następnie wybudowano osiedle Radzionków III na Stroszku oraz osiedle im. J. Wieczorka w Piekarach Śląskich^[36]. Założono również dwa ogrody działkowe dla załogi. W 1952 r. powstał ogród Lepsze Jutro, a w 1970 r. ogród Górnik^[37]. Dla zapewnienia fachowej kadry, w 1945 r. powołano Zasadniczą Szkołę Górniczą przy kopalni^[38].

Przypisy

Bibliografia

• Georg Behaghel. Der Aufbau der Industrie Oberschlesiens im Wechsel der Zeiten und Wirtschaftsräume. „Stahl und Eisen”. 60 (5), s. 93, 1940-02-01. Verein Deutscher Eisenhüttenleute (niem.). 
• Adam Frużyński: Kopalnie węgla kamiennego w Polsce. Łódź: Księży Młyn, 2012, s. 198-199. ISBN 978-83-7729-139-9.
• Jerzy Jaros: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, s. 89. ISBN 83-00-00648-6.
• Jerzy Jaros: Górnictwo węglowe ziemi bytomskiej. W: Tradycje górnictwa ziemi bytomskiej. Maroszek Henryk (red.). Katowice: 1967, s. 69.
• Jarosław A. Krawczyk: Rozwój przestrzenny i zmiany terytorialne Radzionkowa. W: Jarosław A. Krawczyk, Marek Minas, Piotr Tyczka, Jarosław Wroński: Dzieje Radzionkowa. Radzionków: Rococo / Jarosław Krawczyk i Urząd Miasta Radzionków, 2002, s. 171. ISBN 83-86293-34-9.
• Kazimierz Miroszewski: Obozy pracy przymusowej w Bytomskim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego w latach 1945-1949. W: Bytomskie martyrologium powojennych lat 1945-1956. Ofiary komunistycznego terroru i ich pomnik. Jan Drabina (red.). Bytom: Urząd Miejski w Bytomiu, 2009, s. 84, 88, 90. ISBN 978-83-922322-9-2.
• Miniskansen górniczy w Radzionkowie. Szlak Zabytków Techniki. [dostęp 2017-01-31].
• Alfons Mrowiec: Dzieje Kopalni Węgla Kamiennego „Radzionków” w Radzionkowie (1871–1971). Radzionków: 1972.
• NT. Skansen św. Barbary. „Gwarek”, s. 4, 2001. 
• Monika Pacukiewicz: Rozbudowa terminalu idzie z rozmachem. Polska Press, 2002-08-30. [dostęp 2017-02-13].
• PS. Ostatni etap likwidacji kopalni. „Radzińczanin”, s. 6, 2000. 
• Wykaz kopalń węgla kamiennego przewidzianych do likwidacji w 1998 r., których likwidacja może być finansowana ze środków pochodzących z budżetu państwa, oraz terminy likwidacji zakładów górniczych lub ich części. „Dziennik Ustaw”. 63 (Poz. 409), s. 2493, 1998. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.