Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach

Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Królewska Kopalnia „Fryderyk”
Diorama z ok. 1860–1870
Państwo

 Polska

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

I, II, IV

Numer ref.

1539

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

2017
na 41. sesji

Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach (ang. Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System) – wspólna nazwa grupy zabytków poprzemysłowych związanych z górnictwem rud metali nieżelaznych z okresu między XVIII a XX wiekiem, wpisanych w 2017 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO, położonych na terenie Tarnowskich Gór oraz częściowo Bytomia i gminy Zbrosławice w województwie śląskim.

Wpisu dokonano 9 lipca 2017[1] na 41. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa odbywającej się w Krakowie. Grupa zabytków obejmuje 28 obiektów, m.in. wpisane na listę Pomników historii oraz znajdujące się na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego i Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, Sztolnię Czarnego Pstrąga oraz Zabytkową Kopalnię Srebra, podziemne wyrobiska, chodniki, szyby, sztolnie oraz park z początku XX wieku[2].

Starania o wpis

Pomysł wpisania pogórniczych zabytków Tarnowskich Gór na listę światowego dziedzictwa UNESCO pojawił się po raz pierwszy w 2004 roku, po wpisaniu Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga na listę Pomników historii[3]. Cztery lata później Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej (SMZT) będące zarządcą zabytków podjęło współpracę z Barrym Gamble – brytyjskim ekspertem ds. UNESCO – który podjął się doradztwa i pomocy w opracowaniu wniosku. W 2010 roku we wstępnym raporcie wykazał mocne i słabe strony tarnogórskiej kandydatury[4][5]. Po początkowym okresie braku zainteresowania wnioskiem ze strony władz samorządowych oraz państwowych[6], w 2011 roku inicjatywę Stowarzyszenia wsparł Urząd Miejski i Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach oraz władze województwa śląskiego, zaś poseł na Sejm RP Tomasz Głogowski ułatwił kontakt z komitetem do spraw światowego dziedzictwa działającym przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego[7]. Na początku 2013 roku Ministerstwo zarekomendowało wpis Zabytkowej Kopalni Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga na listę UNESCO[8], wysłało też wstępne zgłoszenie do siedziby UNESCO w Paryżu[9].

Szyb „Anioł” wraz z budynkiem nadszybia mieszczącym Zabytkową Kopalnię Srebra

Początkowo wniosek o wpis na listę światowego dziedzictwa miał zostać złożony w styczniu 2015 roku[10], jednak z powodu odkrycia w Czechach, Niemczech i Anglii nieznanych wcześniej bogatych archiwaliów, postanowiono przesunąć złożenie wniosku celem uzupełnienia dokumentacji[5][11]. W międzyczasie w budynku Sejmu RP odbyła się wystawa fotograficzna Tarnogórskie podziemia – nowy obiekt na Liście UNESCO? promująca kandydaturę zabytków z Tarnowskich Gór[12]. W lipcu 2015 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zadeklarowało przekazanie kwoty 100 tys. zł na dokończenie wniosku do UNESCO[13], zaś w grudniu tego samego roku Sejmik Województwa Śląskiego przyjął rezolucję w sprawie poparcia starań o wpisanie tarnogórskiej kopalni na listę UNESCO[14].

Ostatecznie po ośmiu latach przygotowań wniosek o wpis tarnogórskich podziemi na listę UNESCO został ukończony na początku 2016 roku. Liczył około 1000 stron, w tym 300 stron planu zarządzania i 170 stron załączników. Jego opracowane (wraz z kosztami ekspertyz, opinii i badań) pochłonęło ok. 300 tys. złotych. 28 stycznia 2016 wniosek o wpisanie tarnogórskich podziemi i naziemnych obiektów pogórniczych został oficjalnie złożony przez przedstawicieli polskiego rządu w paryskiej siedzibie UNESCO[3]. W marcu tego samego roku Centrum Światowego Dziedzictwa pozytywnie zaopiniowało pod względem formalnym przesłany wniosek, co pozwoliło na rozpoczęcie wielomiesięcznej analizy merytorycznej tarnogórskiej kandydatury[15].

Pofałdowany teren w obrębie ulicy Wodociągowej i Staszica będący pozostałościami po dawnej działalności wydobywczej kopalni „Fryderyk”

W kwietniu 2016 roku wizytacji zgłoszonych obiektów dokonali specjaliści polskiego Narodowego instytutu Dziedzictwa (NID)[14][16], zaś od 29 sierpnia do 4 września tego samego roku w mieście gościła grupa ekspertów z Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych (ICOMOS) na czele z Michelem Cotte’em, emerytowanym profesorem Université de Nantes[17][18][19].

7 listopada 2016 przedstawiciele dwunastu instytucji z województwa śląskiego, m.in. urzędów powiatów i gmin, na terenie których znajdują się kandydujące do wpisu zabytki, a ponadto Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów, Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Tarnowskich Górach, Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Katowicach oraz Nadleśnictwa Brynek podpisali porozumienie o współpracy w zakresie użytkowania, ochrony, konserwacji, promocji i wykorzystania turystycznego obiektów pogórniczych z Tarnowskich Gór, Bytomia i Zbrosławic, a także wypracowania ogólnych zasad działania i współpracy określonych w Planie Zarządzania dobrem na lata 2016–2020. To pierwsze tego typu przedsięwzięcie na rzecz dziedzictwa kultury przemysłowej w Polsce[20].

Jednocześnie odbywała się promocja polskiej kandydatury. Podczas 40. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa odbywającej się w Stambule Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach była jednym z czterech obiektów ujętych na prezentowanej w kuluarach wystawie Historic Mines – Art of Nature, Work of People (pol. „Zabytkowe Kopalnie – Dzieło Przyrody, Sztuka Człowieka”) zorganizowanej z okazji 40. rocznicy podpisania przez Polskę Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego[21]. Wystawę o podobnej nazwie Art of Nature, Work of People (pol. „Dzieło Przyrody, Sztuka Człowieka”) otwarto również 30 maja 2017 w budynku Parlamentu Europejskiego w Brukseli[22][23].

Park Miejski – przykład jednej z pierwszych udanych rekultywacji terenów pogórniczych w Europie

18 kwietnia 2017 na zaproszenie posła Tomasza Głogowskiego wizytę w Tarnowskich Górach złożyła Ambasador Republiki Chorwackiej w Polsce, Andrea Bekić. Chorwacja była jednym z państw członkowskich Komitetu Światowego Dziedzictwa w 2017 roku[24][25].

Na odbywającym się w dniach 25–26 kwietnia 2017 w budynku tarnogórskiego magistratu wyjazdowym posiedzeniu sejmowej Komisji Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki posłowie zadecydowali o skierowaniu postulatu do Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Ministerstwa Sportu i Turystyki, aby resorty te podjęły wzmożone działania wobec ambasadorów państw-członków Komitetu Światowego Dziedzictwa, które na 41. sesji mającej się odbyć w lipcu w Krakowie miałyby zadecydować o wpisie górnośląskich obiektów pogórniczych na listę UNESCO[26]. Ponadto zdecydowano również, że w Sejmie RP zorganizowana zostanie prezentacja, która pokaże starania Tarnowskich Gór o wpis na listę UNESCO zagranicznym ambasadorom urzędującym w Warszawie. Do spotkania z ambasadorami doszło 9 czerwca 2017[27].

5 czerwca z wizytą do Tarnowskich Gór przyjechała Ambasador Republiki Filipin w Polsce, Patricia Ann V. Paez. Ambasador zwiedziła Zabytkową Kopalnię Srebra oraz centrum miasta i zapewniła o poparciu dla polskiej kandydatury ze strony Filipin jako jednego z członków Komitetu Światowego Dziedzictwa[28].

Na zaproszenie senator Marii Pańczyk-Pozdziej 29 czerwca wizytę w mieście złożył ambasador kolejnego kraju członkowskiego Komitetu Światowego Dziedzictwa, Ambasador Republiki Angoli, Domingos Culolo[29].

9 lipca 2017, pomimo opinii ICOMOS sugerującej dalsze dopracowywanie wniosku, polska kandydatura Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach wpisana została na Listę światowego dziedzictwa UNESCO[30]. Otrzymała numer 1539[31].

Po wpisaniu na Listę UNESCO

Współautorzy wniosku o wpis krótko po ogłoszeniu decyzji Komitetu Światowego Dziedzictwa. Od prawej: Katarzyna Piotrowska, Zbigniew Pawlak i Barry Gamble

Krótko po wpisaniu zabytków na Listę światowego dziedzictwa UNESCO zdumienie Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej oraz części mieszkańców miasta wywołał post posłanki Prawa i Sprawiedliwości, Barbary Dziuk na portalu społecznościowym Facebook, w którym uznała wpis na Listę za sukces Rządu z ramienia PiS oraz swój osobisty[7][32][33][34]. Stowarzyszenie wydało własne oświadczenie w tej sprawie, w którym zaprotestowało przeciwko podpisywaniu się pod pracą Stowarzyszenia oraz zapowiedziało wydanie informatora o wpisanych zabytkach, wraz z informacją o osobach, które wspierały wniosek[34].

W październiku 2017 tarnogórskie zabytki otrzymały oficjalne logo UNESCO informujące o fakcie wpisania Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach na Listę światowego dziedzictwa, tablicę z którym odsłonięto 2 grudnia 2017 roku na budynku nadszybia Zabytkowej Kopalni Srebra[35][36][37]. Z kolei 17 kwietnia 2018 roku na Zamku Królewskim w Warszawie odbyła się ceremonia wręczenia oficjalnego certyfikatu będącego potwierdzeniem wpisu[38].

10 października 2017 w Zabytkowej Kopalni Srebra odbyło się wyjazdowe posiedzenie senackiej Komisji Kultury i Środków Przekazu dotyczące sposobów promocji i ochrony pogórniczych zabytków Tarnowskich Gór wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO[39][40].

11 listopada 2017 roku podczas ceremonii odbywającej się w Pałacu w Rybnej współautorzy wniosku o wpisanie Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach na Listę światowego dziedzictwa – dr Katarzyna Piotrowska, kierownik Ośrodka ds. Światowego Dziedzictwa w Narodowym Instytucie Dziedzictwa oraz Barry Gamble – zostali odznaczeni przez burmistrza miasta, Arkadiusza Czecha oraz przewodniczącego rady miejskiej, Tomasza Olszewskiego, tytułami Honorowych Obywateli Miasta Tarnowskie Góry[41][42][43].

W lutym 2018 roku kompleks tarnogórskich zabytków pogórniczych obejmujący m.in. Zabytkową Kopalnię Srebra oraz Sztolnię Czarnego Pstrąga został wytypowany przez Polską Organizację Turystyczną (POT) jako jedna z „dziesięciu krajowych atrakcji, którą koniecznie trzeba w tym roku zobaczyć”[44][45]. W tym samym roku w listopadzie Zabytkowa Kopalnia Srebra została nominowana do wyróżnienia Złotym Certyfikatem POT (tzw. „turystycznym Oskarem”), który ostatecznie otrzymało Muzeum Powstania Warszawskiego[46][47]. Kopalnię wyróżniono Złotym Certyfikatem rok później; podczas siedemnastej edycji konkursu w listopadzie 2019 roku[48].

Od marca do przełomu maja i czerwca 2020 roku z powodu pandemii COVID-19, choroby wywoływanej przez koronawirusa SARS-CoV-2, Zabytkowa Kopalnia Srebra wraz ze Skansenem Maszyn Parowych oraz Sztolnia Czarnego Pstrąga pozostawały zamknięte dla zwiedzających, co przyczyniło się do pogorszenia sytuacji finansowej zarządzającego zabytkami Stowarzyszenia. Dodatkowo obostrzenia sanitarne oraz ogólna sytuacja na rynku usług turystycznych spowodowały drastyczny spadek liczby turystów odwiedzających zabytki w okresie styczeń-lipiec w porównaniu z rokiem 2019 (spadek o ponad 75% w przypadku Kopalni i około 85% w przypadku Sztolni) nawet po ich ponownym otwarciu w czerwcu 2020 roku[49][50][51][52]. 5 listopada 2020 roku Kopalnię i Sztolnię ponownie zamknięto, co w obliczu dalszego pogarszania się finansów SMZT i widma jego upadłości, a co za tym idzie ryzyka odebrania tytułu obiektu światowego dziedzictwa UNESCO, spowodowało konieczność założenia w styczniu roku następnego zbiórki pieniędzy na rzecz zabytków w serwisie Patronite[53][54]. 6 lutego 2021 roku oba obiekty znowu zostały otwarte dla zwiedzających[55][56]. Ponownego otwarcia po kolejnych obostrzeniach dokonano 4 maja tego samego roku[57].

25 sierpnia 2020 roku wizytę w Zabytkowej Kopalni Srebra złożył ówczesny premier, Mateusz Morawiecki[58].

Badania i zarządzanie obiektami UNESCO

Poszukiwania śladów maszyny parowej w pobliżu Parku Kunszt oraz szybu „Heinitz”

Wraz z wpisem na Listę światowego dziedzictwa podjęto zakrojone na szeroką skalę badania archeologiczne. Na przełomie września i października 2017 były one prowadzone na terenie Parku Miejskiego, gdzie w ramach przygotowań do rewaloryzacji obiektu odkryto zarys fundamentów nieistniejącej współcześnie altany, pozostałości kamiennych rynsztoków oraz dawnych ścieżek[59][60]. W styczniu 2018 w okolicy Parku Kunszt oraz szybu „Heinitz” rozpoczęto poszukiwania fundamentów i śladów działalności pierwszej na Górnym Śląsku maszyny parowej typu Newcomena oraz pozostałości niewielkiej sztolni „Kunst Rösche” odprowadzającej wodę z najbliższej okolicy maszyny do rzeki Stoły. Badania prowadzone z użyciem georadaru prowadzi zespół naukowców z Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach[61][62][63]. Pod koniec marca 2018 roku naukowcy tego wydziału rozpoczęli również badania hałdy popłuczkowej, których celem ma być m.in. stworzenie jej trójwymiarowego modelu[64][65][66]. Od 2018 roku w ramach projektu Dobre praktyki dla wzmocnienia bioróżnorodności i aktywnej ochrony muraw galmanowych rejonu śląsko-krakowskiego BioGalmany hałda badana jest również przez pracowników Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska[67][68]. Podjęto się restytucji tego unikatowego zbiorowiska, m.in. wycinając w lutym 2019 roku część porastających hałdę sosen[69].

Portal wylotu Sztolni Głębokiej „Fryderyk” odnowiony w latach 2019–2020

W marcu 2018 zarząd województwa śląskiego podjął decyzję o przekazaniu 2,1 mln złotych unijnej dotacji na usunięcie zapadliska powstałego w 2008 roku w pobliżu wylotu Głębokiej Sztolni „Fryderyk” oraz na konserwację tzw. Bramy Gwarków, czyli zabytkowego portalu sztolni. Całkowity koszt prac (obejmujących również przygotowanie niezbędnych dokumentacji projektowych, a także wybudowanie drogi dojazdowej i przeprawy przez rzekę Dramę do miejsca prowadzenia inwestycji) szacowany jest na ponad 3,5 mln złotych, a ich wykonawcą mają być specjaliści z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu doświadczeni w tego typu przedsięwzięciach[70][71].

Nieco ponad miesiąc później, 20 czerwca 2018 Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej zawarło z Politechniką Śląską umowę o współpracy w zakresie m.in. realizacji potencjalnych projektów związanych z modernizacją zarządzanych przez SMZT zabytków, w tym obiektów wpisanych na Listę światowego dziedzictwa[72].

Prace w rejonie wylotu sztolni ruszyły wiosną następnego roku. Pierwsza część inwestycji (usunięcie zapadliska) została sfinalizowana do końca 2019 roku[73], natomiast po przerwie wymuszonej przez okres ochronny nietoperzy, na przełomie wiosny i lata 2020 roku przystąpiono do odnowienia Bramy Gwarków[74]. Jej remont zakończył się jesienią 2020 roku[75], a w ramach 11. edycji Industriady zainaugurowano piesze wycieczki z przewodnikiem od szybu „Sylwester”, przez ruiny szybu „Adam”, aż po portal wylotu Sztolni Głębokiej „Fryderyk”[76].

Podczas Industriady, która odbyła się 26 września 2020 roku, oddano również do użytku nowo wybudowaną bazę turystyczną - obiekt według projektu Waldemara Musioła, dwukondygnacyjny, z tarasem widokowym na dolinę rzeki Dramy, mieszczący centrum obsługi turysty, sklep z pamiątkami, salę edukacyjną i toalety, położony bezpośrednio przy szybie „Sylwester”, do którego nawiązuje stylem i materiałami wykorzystanymi do budowy[77][78].

Wcześniej, na początku lipca 2020 roku, przeprowadzono operację wymiany łodzi przewożących turystów 600-metrową trasą Sztolni Czarnego Pstrąga. Stare łodzie przewiozły od 1981 roku 1 776 497 osób[79].

Marketing i promocja

2 września 2017 odbył się rajd rowerowy Góry jadą na kole! zorganizowany przez Towarzystwo Sportowe „Gwarek” Tarnowskie Góry. Trasa przejazdu obejmowała zabytki wpisane na Listę UNESCO, m.in. Park Miejski, Sztolnię Czarnego Pstrąga, Kopalnię Zabytkową oraz Park Kunszt[80][81].

W grudniu 2017 nakładem SMZT ukazał się pierwszy papierowy przewodnik po wpisanych na Listę UNESCO zabytkach Tarnowskich Gór autorstwa Zbigniewa Pawlaka (wówczas wiceprzewodniczącego Stowarzyszenia) i Mieczysława Filaka. Zawiera on opisy i zdjęcia wszystkich atrakcji będących częścią wpisu, a także mapę z dokładną ich lokalizacją. Poza wersją w języku polskim, dostępne są również wersje angielsko- i niemieckojęzyczna[82].

Wraz z początkiem 2018 roku wprowadzono nową ofertę biletową[83], uruchomiono również nowe serwisy internetowe Zabytkowej Kopalni Srebra, Sztolni Czarnego Pstrąga oraz Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej[84]. W grudniu tego samego roku uruchomiono e-sklep oraz internetową sprzedaż biletów do Zabytkowej Kopalni Srebra[85]. W kwietniu kolejnego roku możliwość zakupu biletu online wprowadzono również w Sztolni Czarnego Pstrąga[86].

17 lutego 2018 roku miały miejsce zawody na orientację Silesia Race 2018 szlakiem obiektów UNESCO. Trasa biegu obejmowała m.in. Park Kunszt, portal wylotu i roznos sztolni „Boże Wspomóż” w Strzybnicy oraz szyby sztolniowe „Ewa”, „Sylwester” i „Adam”, a także Skansen Maszyn Parowych znajdujący się przy Zabytkowej Kopalni Srebra[87].

1 maja 2018 roku na terenie skansenu oraz w podziemiach Zabytkowej Kopalni Srebra miało miejsce wydarzenie taneczne WORK it OUT będące inicjatywą Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH)[88]. W wyniku głosowania internautów, zamieszczony w serwisie YouTube tarnogórski teledysk promujący to wydarzenie zajął 2. miejsce spośród 30 zgłoszonych teledysków z 10 krajów Starego Kontynentu[89]. Zabytkowa Kopalnia Srebra wzięła również udział w kolejnych edycjach WORK it OUT, w 2019[90], 2020[91] i 2021 roku[92].

Impreza Barbórka w środku lata w Parku Kunszt w 2018 roku

8 maja 2018 roku Zabytkowa Kopalnia Srebra była jednym z gospodarzy Rozruchu Maszyn – inauguracji Industriady, która w 2018 roku przebiegała pod hasłem Industria jest kobietą[93][94]. Z kolei 15 lipca 2018 na terenie Parku Kunszt w Bobrownikach odbyła się inauguracja Barbórki w środku lata – imprezy nawiązującej do tradycji dawnych bergfestów, czyli świąt górniczych upamiętniających rocznicę odkrycia 16 lipca 1784 roku w szybie „Rudolphine” pierwszych złóż rud srebronośnych, co przyczyniło się do rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku[95][96]. Następna edycja Barbórki... miała miejsce w 2019 roku. Trwała aż 3 dni – od 12 do 14 lipca – i poza obchodami „na Kunszcie” zorganizowano liczne atrakcje w centrum miasta[97]. W 2020 roku z powodu pandemii COVID-19 obchody święta ograniczono do skromnych uroczystości w Parku Kunszt i mszy świętej w kościele Przemienienia Pańskiego[98]. W 2021 roku Barbórka w środku lata odbyła się w Parku Kunszt oraz – po rocznej przerwie – ponownie na tarnogórskim Rynku[99].

5 sierpnia 2018 obok Zabytkowej Kopalni Srebra przebiegać miała trasa 2. etapu 75. wyścigu Tour de Pologne z Tarnowskich Gór do Katowic[100]. Jednak z powodu błędu organizatorów, kolarze po przejechaniu rundy honorowej, obejmującej ścisłe centrum miasta, skierowani zostali bezpośrednio do Piekar Śląskich, pomijając planowaną 32-kilometrową pętlę biegnącą m.in. ulicą Szczęść Boże, przy której znajduje się Kopalnia[101][102]. Przejazd peletonu obok Kopalni doszedł do skutku rok później, 4 sierpnia 2019[103].

Święto Pary na terenie Skansenu Maszyn Parowych przy Zabytkowej Kopalni Srebra, 28 września 2020

Pod koniec września 2019 roku na terenie przykopalnianego Skansenu Maszyn Parowych miało miejsce Święto Pary, pierwszy w województwie śląskim festiwal dziedzictwa przemysłowego poświęcony w całości technice parowej. Atrakcjami święta były m.in. napędzane parą zabytkowe pojazdy i stacjonarne lokomobile parowe, odbyły się warsztaty i animacje dla dzieci oraz występy tarnogórskich zespołów. W imprezę włączyła się Politechnika Śląska, demonstrując tzw. doświadczenie Watta, oraz Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych, które wykorzystując wypożyczony ze stacji w Rudach parowóz Las 49 z 1954 roku, podjęło się transportu turystów na trasie Bytom Karb WąskotorowyTarnowskie Góry Kopalnia Srebra[104]. Między tarnogórskim dworcem autobusowym, rynkiem i aquaparkiem kursował z kolei angielski piętrowy autobus z 1959 roku[105]. Udział w Świecie Pary wzięło prawie 5 tysięcy turystów[106].

Od 17 października do 6 grudnia 2020 odbywała się V edycja akcji Srebrny pociąg, w ramach której sprzedawano bilety łączone na przejazd z Katowic do Tarnowskich Gór (częściowo pociągiem Kolei Śląskich, a częściowo Górnośląskich Kolei Wąskotorowych) i zwiedzanie zabytkowej stacji Bytom Karb Wąskotorowy oraz Kopalni Srebra[107]. Od 16 listopada aż do końca trwania oferty, z uwagi na pogorszenie sytuacji epidemicznej związanej z trwającą pandemią COVID-19, Srebrny pociąg kursował w okrojonej formule obejmującej jedynie zwiedzanie Skansenu Maszyn Parowych[108]. Kursy Srebrnego pociągu były organizowane także w poprzednich latach – jesienią 2016[109], 2017[110], 2018[111] i 2019 roku[112].

W lipcu 2020 roku na terenie Sztolni Czarnego Pstrąga oraz Zabytkowej Kopalni Srebra i przylegającego do niej skansenu zrealizowane zostało jedno z wydań kultowej audycji Lato z radiem[113][114].

Wpisanie tarnogórskich zabytków na Listę światowego dziedzictwa spowodowało wyraźny wzrost liczby turystów odwiedzających udostępnione do zwiedzania obiekty. Zabytkową Kopalnię Srebra odwiedziło w 2017 roku 89 656 osób, co stanowi wzrost o 15,4% w porównaniu z rokiem 2016, natomiast Sztolnię Czarnego Pstrąga – 41 678 osób. Liczby te uplasowały zabytki Tarnowskich Gór w ścisłej czołówce najchętniej zwiedzanych obiektów Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego w roku 2017 – Kopalnię Srebra na miejscu 2. (zaraz po Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu), zaś Sztolnię Czarnego Pstrąga na miejscu 4.[115][116][117][118][119]. W związku z tym faktem, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej podjęło decyzję o wyszkoleniu nowych przewodników. Spośród ponad 70 kandydatów, kurs ukończyło prawie 50 osób, które 4 kwietnia 2018 roku odebrały certyfikaty uprawniające do oprowadzania wycieczek po Zabytkowej Kopalni Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga[120][121].

W 2018 roku Zabytkową Kopalnię Srebra oraz Sztolnię Czarnego Pstrąga zwiedziło łącznie ponad 170 tys. turystów – blisko o 40 tys. więcej niż rok wcześniej[122].

Wpisane obiekty

Wykaz atrybutów wpisanych na Listę[2]:

Lp.ZdjęcieNazwa atrybutuPołożenieOpis
0 Podziemia
1.Dawna kopalnia srebra w Tarnowskich Górach.JPG0.1 Podziemne wyrobiskaTarnowskie Góry, Bytom, Zbrosławice
50°25′18,5″N 18°51′03,1″E/50,421806 18,850861
Po trwającym kilka stuleci wydobyciu rud ołowiu, srebra i cynku pozostał olbrzymi system wyrobisk, chodników, komór, szybów i sztolni odwadniających. Podziemne korytarze rozciągają się pod Tarnowskimi Górami na długości ponad 150 kilometrów. Całość stanowi unikalny zespół techniczny będący arcydziełem podziemnej inżynierii hydraulicznej[123].

Atrybut odnoszący się do całości podziemnych struktur, w skład których wchodzi zarówno system wyrobisk wydobywczych z różnych okresów, jak i systemy odwadniające[124].

1 Południowy system sztolniowy
2.SZTOLNIA GŁĘBOKA FRYDERYK - część trasy turystycznej pn. Sztolnia Czarnego Pastrąga.jpg1.0 Sztolnia Głęboka „Fryderyk”Tarnowskie Góry, Zbrosławice
50°25′27,1″N 18°48′45,8″E/50,424194 18,812722
Najdłuższa (17-kilometrowa) i najgłębiej położona sztolnia w historii tarnogórskiego górnictwa. Budowana w latach 1821–1834. Od swojego otwarcia skutecznie odprowadza grawitacyjnie wodę z całego podziemnego obszaru. Woda wypływająca ze sztolni jest odprowadzana poprzez roznos (kanał wodny) do rzeki Dramy[123][125].
3.SZYB POKÓJ.jpg1.1 Szyb „Pokój”Tarnowskie Góry, ul. Długa
50°24′49,5″N 18°51′27,4″E/50,413750 18,857611
Głęboki na 53 metry, zbudowany na planie prostokąta pionowy szyb maszynowy znajdujący się w pobliżu hałdy popłuczkowej. Wchodzi w skład systemu odwadniającego południowo-wschodniej części Sztolni Głębokiej „Fryderyk”. Na szybie tym pracowała 24-calowa maszyna parowa służąca do pompowania wody ze sztolni i zasilania leżącego tuż obok zakładu płukania rudy[123][126].
4.SZYB BOHR.jpg1.2 Szyb „Bohr”Tarnowskie Góry, ul. Mała
50°25′06,2″N 18°51′02,6″E/50,418389 18,850722
Owalny szyb pochodzący z wczesnego etapu drążenia tego typu budowli górniczych. Wydrążony w celach wentylacyjnych oraz do budowy Sztolni Głębokiej „Fryderyk”. Od góry zasłonięty kratą wentylacyjną umożliwiającą przedostawanie się nietoperzy do podziemi, otoczony typową hałdą odpadów pogórniczych[123][127].
5.SZYBY STASZIC I MASZYNOWY.jpg1.3 Szyby „Staszic” i „Maszynowy”Tarnowskie Góry, ul. Wodociągowa
50°25′16,1″N 18°50′32,7″E/50,421139 18,842417
Murowane budynki szybów wchodzące w skład XIX-wiecznego kompleksu wodociągowego „Staszic” (dawniej pod nazwą „Adolph”). Początkowo szyby miały charakter wydobywczy, później wykorzystywane zostały przy drążeniu Sztolni Głębokiej „Fryderyk”. Szyb „Staszic” pierwotnie wydrążony w roku 1796 na głębokość 21 metrów, następnie pogłębiony w 1814 do 48 metrów. Większy i prostokątny szyb „Maszynowy” został ukończony w 1822 roku. Obecnie pełnią funkcję wentylacyjną oraz transportową do podziemnych komór zakładu[123][128]. Oba szyby 3 sierpnia 2016 roku zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego (nr rej. A/464/2016)[129].
6.SZYB POMOC SZCZĘŚCIU.jpg1.4 Szyb „Pomoc Szczęściu”Tarnowskie Góry, ul. Gliwicka/Kamienna
50°25′17,0″N 18°49′50,1″E/50,421389 18,830583
Został ukończony w 1832 roku i jest najgłębszym (67 metrów) szybem na głównym odcinku Sztolni Głębokiej „Fryderyk”. Jest zlokalizowany na skrzyżowaniu podziemnych chodników biegnących na południe i na wschód. Osiąga poziom pokładów dolomitu. Jest jednym z szybów umożliwiających grawitacyjny obieg powietrza w podziemiach tarnogórskich oraz służy nietoperzom jako wejście do podziemi. Obiekt otoczony charakterystycznym kopcem[123][130].
7.SZTOLNIOWY SZYB MASZYNOWY NR 22 (KARLIK).jpg1.5 Sztolniowy szyb maszynowy nr 22 („Karlik”)Tarnowskie Góry, ul. Witosa
50°25′18,8″N 18°49′05,5″E/50,421889 18,818194
Pozostałość po zbudowanym w 1824 roku szybie maszynowym, na którym zainstalowana była 24-calowa maszyna parowa, pompująca wodę przy budowie sztolni. Jako jeden z nielicznych został wydrążony nie w osi Głębokiej Sztolni „Fryderyk”, a w odległości około 4 metrów od niej. Budynek nadszybia częściowo zachowany, wzniesiony z kamienia wapiennego[123][131], wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: A/482/2016 z 26 sierpnia 2016)[129].
8.P160615 IMGP2375 tarnowskie-góry.JPG1.6 Szyb sztolniowy nr 17 („Sylwester”)Tarnowskie Góry, ul. Śniadeckiego/Repecka
50°25′37,3″N 18°48′25,5″E/50,427028 18,807083
Szyb z 1830 roku, pełniący pierwotnie funkcję wentylacyjną oraz pomocniczą przy szybkim, wielokierunkowym drążeniu Sztolni Głębokiej „Fryderyk”. Obecnie wykorzystywany jako jedno z zejść do Sztolni Czarnego Pstrąga. Budynek nadszybia częściowo zrekonstruowany w latach 50. XX wieku na bazie oryginalnych pozostałości[123][132].
9.Sztolnia Czarnego Pstrąga szyb Ewa p.jpg1.7 Szyb sztolniowy nr 13 („Ewa”)Tarnowskie Góry, ul. Śniadeckiego/Repecka
50°25′48,6″N 18°47′59,4″E/50,430167 18,799833
Jego budowę rozpoczęto w 1827 roku i ukończono rok później. Podobnie jak poprzedni był szybem wentylacyjnym i pomocniczym, a dziś – z odbudowanym nadszybiem – stanowi część obiektu turystycznego (Sztolni Czarnego Pstrąga)[123][133].
10.SZYB SZTOLNIOWY NR 5 (ADAM).jpg1.8 Szyb sztolniowy nr 5 („Adam”)Zbrosławice, ul. Wolności
50°25′47,0″N 18°47′19,2″E/50,429722 18,788667
Kolejny szyb wentylacyjny i pomocniczy, z 1823 roku. Na uwagę zasługuje autentyczna naziemna pozostałość budynku nadszybia w kształcie rotundy oraz misterne wykończenie murarskie bocznych ścian części podziemnej. Szyb ten znajduje się najbliżej (472 metrów) portalu wylotu Głębokiej Sztolni „Fryderyk”[123][134]. Został wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: A/481/2016 z 11 sierpnia 2016)[129].
11.Portal wylotu sztolni.jpg1.9 Portal wylotu Głębokiej Sztolni „Fryderyk”Zbrosławice, ul. Wolności
50°25′46,2″N 18°46′56,6″E/50,429500 18,782389
Ujście Głębokiej Sztolni „Fryderyk” ujęte w postaci murowanego portalu z bloków piaskowca. Przykład neoklasycystycznej architektury, ozdobiony datą rozpoczęcia drążenia sztolni (1821) oraz wizerunkiem godła górniczegopyrlika i żeloska[123][135].
12.PORTAL WYLOTU SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK (1).jpg1.10 Roznos Głębokiej Sztolni „Fryderyk”Zbrosławice, ul. Wolności
50°25′43,5″N 18°46′39,4″E/50,428750 18,777611
Sztuczny kanał wykopany w 1821 roku. Umożliwia odprowadzenie wód podziemnych ze Sztolni Głębokiej „Fryderyk” do pobliskiej rzeki Dramy. Ma długość 1400 metrów[123][136].
2 Północny system sztolniowy
13.SZTOLNIA BOŻE WSPOMÓŻ.jpg2.0 Sztolnia „Boże Wspomóż”Tarnowskie Góry
50°27′44,5″N 18°49′11,0″E/50,462361 18,819722
Sztolnia wydrążona w połowie XVII wieku, odbudowana na przełomie XVIII i XIX stulecia. Rozciąga się na długości ponad 3 kilometrów od Wzgórza Redena. Jej zadaniem było odprowadzanie wód podziemnych do rzeki Stoły. Była integralną częścią Północnego Systemu Sztolniowego służącego nie tylko do odwadniania wyrobisk, lecz również do pompowania wody pitnej oraz do celów przeciwpożarowych, co było pionierskim rozwiązaniem[123][137].
14.2.1 Szyb „Anioł”Tarnowskie Góry, ul. Szczęść Boże 81
50°25′31,8″N 18°50′58,9″E/50,425500 18,849694
Budowany od 1789 roku a ukończony 9 lat później na potrzeby kopalni „Fryderyk” szyb o głębokości 43 metry. Obecnie szyb zjazdowy Zabytkowej Kopalni Srebra, połączony pod ziemią z dwoma kolejnymi szybami wytyczoną między nimi trasą turystyczną, oddaną do użytku w 1976 roku. Budynek nadszybia współczesny – również z 1976 roku – mieści w sobie muzeum otwarte w tym samym roku, zmodernizowane w 2012 roku[123][138].
15.2.2 Szyb „Żmija”Tarnowskie Góry, ul. Szczęść Boże
50°25′30,8″N 18°50′43,1″E/50,425222 18,845306
Szyb z 1811 roku o głębokości 48 metrów, obecnie wentylacyjny. Zamontowany w nim przedział drabinowy pełni rolę ewakuacyjną. Na trasie zwiedzania w podszybiu szybu „Żmija” znajduje się podziemna przystań odcinka wodnego Zabytkowej Kopalni Srebra[123][139].
16.17-SZYB-SZCZESC-BOZE-02.jpg2.3 Szyb „Szczęść Boże”Tarnowskie Góry, ul. Szczęść Boże
50°25′41,4″N 18°50′42,8″E/50,428167 18,845222
Jego drążenie do głębokości 43 metrów rozpoczęto w 1815 roku. Jest zlokalizowany w systemach chodnika Heinitza i podkopu Redena, pomiędzy szybem „Żmija” i szybem „Menzel” (nieobjętym wpisem). Naziemna część szybu ma formę kopca, a część podziemna to jedno z najbardziej urokliwych miejsc na trasie zwiedzania. Podszybie sąsiaduje z drugą przystanią dla łodzi w Zabytkowej Kopalni Srebra[123][140].
17.Szyb Heinitz.jpg2.4 Szyb „Heinitz”Tarnowskie Góry, ul. Parkowa
50°25′34,7″N 18°51′29,6″E/50,426306 18,858222
Wydrążony w 1787 roku, najgłębszy szyb w rejonie bobrownickim. Nazwany imieniem pruskiego ministra Friedricha Antona von Heynitza nadzorującego ponowne rozpoczęcia wydobycia rud srebra i ołowiu w okolicy Tarnowskich Gór. Przyległy, wydrążony w 1792 roku, szyb maszynowy obsługiwała 48-calowa maszyna parowa. Obecnie na powierzchni wyróżnia się charakterystyczny kopiec szybu z zadrzewieniem[123][141].
18.18-SZYB-REDEN.jpg2.5 Szyb „Reden”Tarnowskie Góry, ul. Skośna
50°25′59,7″N 18°50′54,1″E/50,433250 18,848361
Wydrążony w 1794 roku, obsługiwany przez pierwszą maszynę parową typu Boulton&Watt w Europie. Dzięki technice parowej wody podziemne były tłoczone do miasta rurociągiem – pierwszym w dziejach Tarnowskich Gór – a dalej pompowane do leżących na powierzchni zbiorników umiejscowionych m.in. na Rynku[123][142].
19.SZYB KAEHLER.jpg2.6 Szyb „Kaehler”Tarnowskie Góry, ul. Opolska
50°27′03,1″N 18°50′41,1″E/50,450861 18,844750
Zlokalizowany na wzgórzu Redena, głęboki na 55 metrów. Jego budowę zaczęto w 1808 roku. Szyb zaopatrywał ludność w wodę pitną w latach 1835–2000 oraz obecnie od 2015 roku. Od 1926 roku stoi na nim charakterystyczna wieża ciśnień[123][143].
20.20-szyb-fryderyka-1.jpg2.7 Szyb „Fryderyka”Tarnowskie Góry, ul. Opolska
50°27′08,3″N 18°50′32,9″E/50,452306 18,842472
Szyb z 1801 roku, usytuowany przy końcu chodnika sztolni „Boże Wspomóż”, z którą łączy się na głębokości 43 metrów. Łączy się również z podkopem Redena. Maszyna parowa w sąsiednim szybie maszynowym pompowała wodę z głębszych pokładów do poziomu sztolni. Szyb „Fryderyka” posiada owalny przekrój z kamienną obudową[123][144].
21.Tarnowskie Góry - wylot sztolni Boże Wspomóż.jpg2.8 Portal wylotu sztolni „Boże Wspomóż”Tarnowskie Góry, ul. Zawiszy
50°28′12,5″N 18°48′41,8″E/50,470139 18,811611
Jeden z elementów końcowej, powierzchniowej części Północnego Systemu Sztolniowego. Wylot sztolni zamyka współczesna obudowa z 2000 roku, nawiązująca do pierwotnego portalu, zaprojektowanego w stylu neoklasycystycznym[123][145].
22.ROZNOS SZTOLNI BOŻE WSPOMÓŻ.jpg2.9 Roznos sztolni „Boże Wspomóż”Tarnowskie Góry, ul. Zawiszy
50°28′23,6″N 18°48′20,7″E/50,473222 18,805750
Sztuczne koryto o długości około 500 metrów odprowadzające wody podziemne ze zbudowanej około 1652 roku i rozbudowanej w 1785 roku sztolni „Boże Wspomóż” do rzeki Stoły[123][146].
3 Atrybuty powiązane
23.STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC.jpg3.1 Stacja wodociągowa „Staszic”Tarnowskie Góry, ul. Wodociągowa
50°25′16,1″N 18°50′32,7″E/50,421139 18,842417
Stacja wodociągowa z 1884 roku, na którą składają się szyby „Staszic” i „Maszynowy”, kotłownia, budynek portierni wraz z warsztatem oraz budynek stacji transformatorowej. W podziemiach wybudowano trzy potężne hale produkcyjne, w których zabudowano urządzenia wodociągowe (pierwotnie parowe, współcześnie elektryczne) do zasilania rurociągu w wodę. Maszyny te pompowały podziemne wody na powierzchnię, by dalej systemem rurociągów dostarczać ją aż do Królewskiej Huty (obecnie Chorzów)[123][147].
Od 3 sierpnia 2016 roku kompleks stacji wodociągowej „Staszic” figuruje w rejestrze zabytków (nr rej. A/464/2016)[129].
24.KRAJOBRAZ POGÓRNICZY (XIX W.).jpg3.2 Krajobraz pogórniczy (XIX wiek)Tarnowskie Góry, ul. Staszica/Wodociągowa
50°25′19,6″N 18°50′27,1″E/50,422111 18,840861
Graniczące ze Stacją Wodociągową „Staszic” pagórkowate tereny to autentyczne, dobrze zachowane pozostałości po dawnej działalności wydobywczej kopalni „Fryderyk”. Liczne „warpie” oraz „pingi” tworzą wyróżniający się krajobraz łąk pogórniczych powstałych w wyniku wydobycia rud ołowiu i srebra w XVI wieku, a następnie rud ołowiu, srebra i żelaza w wieku XIX[123][148].
25.Krajobraz Segietu 2.jpg3.3 Krajobraz pogórniczy Srebrnej GóryTarnowskie Góry, ul. Długa
Bytom, ul. Blachówka
50°24′27,7″N 18°50′26,8″E/50,407694 18,840778
Rozległy krajobraz górniczy związany z wydobyciem rud ołowiu i srebra w XV i XVI wieku – a być może nawet w XII i XIII wieku – oraz wydobyciem rud cynku i ołowiu w późniejszym okresie (XIX wiek). Obejmuje liczne pagórki powydobywcze („warpie” i „pingi”), nieraz zalane wodą oraz suche odkrywki, a także nowsze, XIX-wieczne kopce przyszybowe, świadczące o wydobyciu rud na wielką skalę. W 1953 roku część obszaru Srebrnej Góry została objęta ochroną w ramach rezerwatu przyrody Segiet[123][149].
26.HAŁDA POPŁUCZKOWA KOPALNI FRYDERYK.jpg3.4 Hałda popłuczkowa kopalni „Fryderyk”Tarnowskie Góry, ul. Długa
50°24′56,1″N 18°51′16,7″E/50,415583 18,854639
Obiekt powstał z nagromadzenia odpadów dolomitowych w okresie największego wydobycia rud ołowiu, srebra i cynku, czyli w latach 1870–1920. Wydobyta skała dolomitowa była poddawana procesowi płukania w płuczkach zlokalizowanych w pobliżu szybu „Pokój”, w wyniku czego uzyskiwano czyste metale. Pod koniec drugiej wojny światowej hałda została włączona w niemiecki system obronny, czego pozostałością są bunkry strzeleckie. Obecnie pełni rolę punktu widokowego[123][150].
27.TEREN DAWNEJ KOPALNI FRYDERYK.jpg3.5 Teren dawnej kopalni „Fryderyk”Tarnowskie Góry, ul. Parkowa
50°25′37,2″N 18°51′35,2″E/50,427000 18,859778
Obszar o kluczowym znaczeniu dla historii tarnogórskiego górnictwa i powstania kopalni „Fryderyk”. Miejsce odkrycia złóż w 1784 roku upamiętnia kopiec, na którym niegdyś stał pomnik. W pobliżu znajdowały się budynki kopalni, w tym budynek pierwszej, działającej od 1788 roku, maszyny parowej. Dziś teren znany jest jako pomnik przyrody „Park Kunszt[123][151].
28.Tarnogórski park miejski.jpg3.6 Park MiejskiTarnowskie Góry, ul. Wyszyńskiego
50°26′26,1″N 18°50′44,4″E/50,440583 18,845667
Został założony w 1903 roku i jest jednym z najstarszych w Europie udanych przykładów przekształcenia krajobrazu post-industrialnego i rewitalizacji terenów poprzemysłowych na tereny rekreacyjne na potrzeby lokalnej społeczności uznającej działalność górniczą za ważny element tożsamości kulturowej regionu. Uwagę zwracają liczne kopce dawnych szybów, pozostałości nasypu kolejowego, metalowa pergola oraz drewniana altana inspirowana wieżą szybową[123][152].

Obiekty na mapie Tarnowskich Gór

Mapa konturowa Tarnowskich Gór
Geographylogo.svg
Lokalizacja obiektów na mapie Tarnowskich Gór
Uwaga: Liczby na mapie odpowiadają numerom przy nazwach atrybutów w tabeli w sekcji Wpisane obiekty.

Zobacz też

Przypisy

  1. PAP: 11 nowych miejsc na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Docenione zabytki Tarnowskich Gór. [w:] Polskie Radio [on-line]. [dostęp 2017-07-09]. (pol.).
  2. a b unesco.tarnowskiegory.pl – Obiekty. Atrybuty nominowanego dobra. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach. [dostęp 2018-08-06]. (pol.).
  3. a b Tomasz Klyta: UNESCO. Tarnogórski wpis za 18 miesięcy?. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2016-02-03. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  4. Krzysztof Szendzielorz: Kopalnia srebra na liście UNESCO? Może za trzy lata. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. Polska Press sp. z.o.o, 2011-09-14. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  5. a b Anna Malinowska: Warto mieć marzenia! Tarnowskie Góry zasłużyły na UNESCO i uznanie. wyborcza.pl Katowice, 2017-07-10. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  6. Anna Malinowska: Kopalnia walczy o wpis na listę UNESCO. wyborcza.pl Katowice, 2011-03-26. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  7. a b Anna Malinowska: Tarnowskie Góry na liście UNESCO. Posłanka PiS czuje się matką sukcesu. wyborcza.pl Katowice, 2017-07-12. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  8. Krzysztof Szendzielorz: Kopalnia Srebra i Sztolnia Czarnego Pstrąga na liście UNESCO w 2015?. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2014-04-17. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  9. PAP: Tarnogórskie podziemia coraz bliżej wpisu na listę UNESCO. [w:] TVP Katowice [on-line]. 2013-01-31. [dostęp 2017-07-13].
  10. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Tarnogórskie podziemia coraz bliżej UNESCO. 2014-04-16. [dostęp 2017-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  11. Tomasz Klyta: UNESCO. Na wpis tarnogórskich podziemi przyjdzie nam jeszcze poczekać. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2015-01-28. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  12. TK: Tarnowskie Góry na wystawie w budynku Sejmu. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2015-05-27. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  13. Tomasz Klyta: UNESCO. Stowarzyszenie dostanie 100 tys. na dokończenie wniosku. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2015-07-14. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  14. a b Samorząd Województwa Śląskiego: Zabytkowa kopalnia srebra w Tarnowskich Górach pod lupą ekspertów. 2016-04-13. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  15. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Wniosek do UNESCO spełnia wymogi formalne. 2016-03-09. [dostęp 2017-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  16. SMZT, TK: UNESCO: Wizja lokalna w Tarnowskich Górach. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2016-04-13. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  17. mat. prasowe: UNESCO: Misja ekspertów w Tarnowskich Górach zakończona [ZDJĘCIA]. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2016-09-07. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  18. Szlak Zabytków Techniki [za:] SMZT: Wizja terenowa eksperta z UNESCO w Tarnowskich Górach. Śląska Organizacja Turystyczna, 2016-09-07. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  19. PAP: Eksperci obejrzeli tarnogórskie zabytki nominowane na listę UNESCO. 2016-09-07. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  20. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Śląskie instytucje zacieśniają współpracę w sprawie wpisu tarnogórskich podziemi na Listę UNESCO. 2016-11-05. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  21. Szlak Zabytków Techniki [za:] SMZT: UNESCO: Tarnowskie Góry promują się w Stambule. Śląska Organizacja Turystyczna, 2016-07-15. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  22. Aleksandra Smolak: Najcenniejsze eksponaty miasta pokazano w Parlamencie Europejskim.. [w:] Silesion.pl [on-line]. 2017-06-01. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  23. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Wystawa o Tarnowskich Górach w Parlamencie Europejskim. 2017-06-01. [dostęp 2017-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  24. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: O UNESCO z ambasador Chorwacji. 2017-04-18. [dostęp 2017-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  25. Tomasz Klyta: UNESCO: Chorwacja poprze śląską kandydaturę?. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. 2017-04-18. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  26. mat. prasowe: UNESCO: Sejmowa komisja wspiera Tarnowskie Góry. 2017-04-27. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  27. PAP: Poprzemysłowe zabytki w Tarnowskich Górach mają szansę trafić na listę światowego dziedzictwa UNESCO.. 2017-06-09. [dostęp 2017-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-30)]. (pol.).
  28. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Ambasador Filipin w Tarnowskich Górach. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach, 2017-06-06. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  29. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Ambasador Angoli w Tarnowskich Górach. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach, 2017-06-30. [dostęp 2017-07-13]. (pol.).
  30. mir. UNESCO? To wcale nie było takie pewne. „Gwarek”, 2017-07-13. Wydawnicza Spółdzielnia Pracy „Gwarek Śląski”. ISSN 0209-0368. (pol.). 
  31. UNESCO: Eight new sites inscribed on UNESCO’s World Heritage List. 2017-07-09. [dostęp 2017-07-13]. (ang.).
  32. Anna Malinowska: „Bydzies kwicała ty polsko świnio” i „Ambasador wPiSu”. Kto prześladuje posłankę Dziuk?. wyborcza.pl, 2017-11-26. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  33. Tomasz Klyta: Posłanka z Tarnowskich Gór po raz kolejny celem ataków. Kto jej grozi?. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2017-10-23. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  34. a b Paweł Gąsiorski: Sukces wpisu na listę UNESCO dzieli Mieszkańców. tarnowskieg.pl, 2017-07-13. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  35. Weronika Herzog: Tarnowskie Góry otrzymały specjalne logo UNESCO!. tgstacja.pl, 2017-10-25. [dostęp 2018-02-10]. (pol.).
  36. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Odsłonięto pierwszą tablicę informującą o wpisie na Listę UNESCO. kopalniasrebra.pl, 2017-12-02. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  37. Witold Stech, PAP: Tarnowskie Góry Świętują. Odsłonięcie tablicy UNESCO. silesion.pl, 2017-12-02. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  38. NAU: Tarnowskie Góry z certyfikatem UNESCO. Oficjalne wręczenie odbyło się na Zamku Królewskim w Warszawie ZDJĘCIA. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Polska Press Oddział Śląsk, 2018-04-17. [dostęp 2018-04-17]. (pol.).
  39. PAP: Musi powstać system opieki nad obiektami UNESCO. propertydesign.pl, 2017-10-11. [dostęp 2018-02-13]. (pol.).
  40. Tomasz Klyta: Wpisana na listę UNESCO Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach potrzebuje wsparcia WIDEO+ZDJĘCIA. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Polska Press. [dostęp 2018-02-13]. (pol.).
  41. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Honorowi Obywatele i Srebrne Skrzydła 2017. [w:] Urząd Miejski w Tarnowskich Górach [on-line]. tarnowskiegory.pl, 2017-11-11. [dostęp 2018-02-16]. (pol.).
  42. Rada Miejska w Tarnowskich Górach: Uchwała Nr XLIV/469/2017 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 11 listopada 2017 r. w sprawie nadania tytułu Honorowego Obywatela Miasta Tarnowskie Góry Barremu Gamble. bip.tarnowskiegory.pl, 2017-11-17. [dostęp 2018-02-16]. (pol.).
  43. Rada Miejska w Tarnowskich Górach: Uchwała Nr XLIV/470/2017 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 11 listopada 2017 r. w sprawie nadania tytułu Honorowego Obywatela Miasta Tarnowskie Góry Katarzynie Piotrowskiej. bip.tarnowskiegory.pl, 2017-11-17. [dostęp 2018-02-16]. (pol.).
  44. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Kopalnia Srebra na industrialnym podium Europy. sztolniapstraga.pl, 2018-02-27. [dostęp 2019-02-11]. (pol.).
  45. 10 polskich atrakcji turystycznych na 2018 rok. Onet, 2018-02-21. [dostęp 2019-02-11]. (pol.).
  46. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Oskar polskiej turystyki dla kopalni?. kopalniasrebra.pl, 2018-10-12. [dostęp 2019-02-11]. (pol.).
  47. RadioZET.pl/NC: Turystyczne Oskary rozdane. Poznaj najlepsze atrakcje turystyczne w Polsce. radiozet.pl, 2018-11-28. [dostęp 2019-02-11]. (pol.).
  48. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: “Oskar” polskiej turystyki dla kopalni srebra. kopalniasrebra.pl, 2019-12-03. [dostęp 2020-09-04]. (pol.).
  49. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Ważne informacje dla turystów. kopalniasrebra.pl, 2020-03-16. [dostęp 2020-10-17]. (pol.).
  50. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Wynalazki techniki znów dostępne dla zwiedzających. kopalniasrebra.pl, 2020-05-29. [dostęp 2020-10-17]. (pol.).
  51. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Śląskie zabytki UNESCO wracają na turystyczną mapę regionu. Jest zgoda sanepidu. kopalniasrebra.pl, 2020-06-04. [dostęp 2020-10-17]. (pol.).
  52. Jarosław Myśliwski: Tarnowskie Góry. Czy kopalnia zabytkowa przetrwa pandemię?. gwarek.com.pl, 2020-09-02. [dostęp 2020-10-17]. (pol.).
  53. Jarosław Myśliwski: Jedziemy na oparach. Czy będzie zrzutka na kopalnię z listy UNESCO?. gwarek.com.pl, 2020-11-20. [dostęp 2021-01-24]. (pol.).
  54. Dorota Niećko: Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach grozi upadłość. Konto na Patronite. Słynny obiekt UNESCO w woj. śląskim potrzebuje pieniędzy i sponsorów. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. Polska Press sp. z.o.o, 2021-01-21. [dostęp 2021-01-24]. (pol.).
  55. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: 6 lutego otwieramy kopalnię – zapraszamy. kopalniasrebra.pl, 2021-02-03. [dostęp 2021-02-07]. (pol.).
  56. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: 6 lutego otwieramy sztolnię – zapraszamy. sztolniapstraga.pl, 2021-02-03. [dostęp 2021-02-07]. (pol.).
  57. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: KOPALNIA – JESTEŚMY OTWARCI. kopalniasrebra.pl, 2021-04-28. [dostęp 2021-06-22]. (pol.).
  58. Krzysztof Konopka, Mateusz Roszak: Premier zwiedził Zabytkową Kopalnię Srebra w Tarnowskich Górach. onet.pl, 2020-08-25. [dostęp 2020-10-13]. (pol.).
  59. Magdalena Grabowska: Tarnowskie Góry: odkrycia archeologiczne w Parku Miejskim ZDJĘCIA. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Polska Press Oddział Śląsk, 2017-10-02. [dostęp 2018-02-12]. (pol.).
  60. Magdalena Grabowska: Odkrycia archeologiczne w Parku Miejskim. [w:] tarnowskiegory.naszemiasto.pl [on-line]. Polska Press, 2017-09-29. [dostęp 2018-02-12]. (pol.).
  61. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: UNESCO w Tarnowskich Górach: Ruszyły poszukiwania słynnej, pierwszej w mieście maszyny parowej!. 2018-01-21. [dostęp 2018-02-12]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  62. PAP: Tarnowskie Góry szukają skarbu z epoki rozkwitu przemysłu!. silesion.pl, 2018-01-22. [dostęp 2018-02-12]. (pol.).
  63. UM TG/smzt: Tarnowskie Góry: To może być lepsze od Złotego Pociągu! Archeolodzy prześwietlają Park Kunszt [ZDJĘCIA]. TVS, 2018-01-22. [dostęp 2018-02-12]. (pol.).
  64. Krzysztof Konopka: Śląskie/ Naukowcy stworzą trójwymiarowy model hałdy z listy UNESCO. [w:] PAP [on-line]. Fundacja Polskiej Agencji Prasowej, 2018-04-05. [dostęp 2018-04-07]. (pol.).
  65. SMZT, Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Obiekt UNESCO w trójwymiarze. smzt.pl, 2018-03-28. [dostęp 2018-04-07]. (pol.).
  66. Kamil M. Durczok: Obiekt UNESCO w trójwymiarze. silesion.pl, 2018-03-29. [dostęp 2018-04-07]. (pol.).
  67. SMZT: Hałda pod lupą naukowców z Uniwersytetu Śląskiego. smzt.pl, 2018-11-29. [dostęp 2019-02-11]. (pol.).
  68. Uniwersytet Śląski w Katowicach: Projekt pt. „Dobre praktyki dla wzmacniania bioróżnorodności i aktywnej ochrony muraw galmanowych…”. us.edu.pl, 2018-04-06. [dostęp 2019-02-11]. (pol.).
  69. Patryk Osadnik: Hałda Popłuczkowa wykarczowana. Co dzieje się z tarnogórskim obiektem UNESCO?. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Polska Press Oddział Śląsk, 2019-02-19. [dostęp 2019-05-02]. (pol.).
  70. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Zapadlisko wkrótce zniknie. tarnowskiegory.pl, 2018-03-08. [dostęp 2018-03-19]. (pol.).
  71. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Ponad 3,5 mln zł kosztować będzie naprawa zabytkowej sztolni wpisanej na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. smzt.pl, 2018-03-08. [dostęp 2018-03-19]. (pol.).
  72. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Porozumienie w obiekcie UNESCO. smzt.pl, 2018-06-20. [dostęp 2018-06-28]. (pol.).
  73. Jacek Tarski. Miliony na sztolnię. „Gwarek”, s. 15, 2019-09-24. Wydawnicza Spółdzielnia Pracy „Gwarek Śląski”. ISSN 0209-0368. (pol.). 
  74. Agnieszka Reczkin. Wiosną ruszy remont Bramy Gwarków. „Gwarek”, s. 3, 2019-09-24. Wydawnicza Spółdzielnia Pracy „Gwarek Śląski”. ISSN 0209-0368. (pol.). 
  75. esp: Tarnowskie Góry. Na piechotę z parku do Bramy Gwarków. gwarek.com.pl, 2020-10-10. [dostęp 2020-10-18]. (pol.).
  76. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Industriada 2020 w Sztolni Czarnego Pstrąga. sztolniapstraga.pl, 2020-09-17. [dostęp 2020-10-18]. (pol.).
  77. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Nowa baza turystyczna przy szybie Sylwester. sztolniapstraga.pl, 2019-10-22. [dostęp 2020-10-18]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  78. Gabriela Kokott-Drzyzga: Sztolnia Czarnego Pstrąga otwiera bazę turystyczną w ramach Industriady. [w:] Radio Piekary [on-line]. radiopiekary.pl, 2020-09-25. [dostęp 2020-10-18]. (pol.).
  79. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: UNESCO: Nowe łodzie dla Sztolni Czarnego Pstrąga. sztolniapstraga.pl, 2020-07-06. [dostęp 2020-09-04]. (pol.).
  80. TS „Gwarek” Tarnowskie Góry: „Góry jadą na kole!” – zapraszamy na wspólny przejazd rowerowy!. 2017-08-22. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  81. mir. Rajd rowerowy śladem UNESCO. „Gwarek”, s. 7, 2017-08-29. Wydawnicza Spółdzielnia Pracy „Gwarek Śląski”. ISSN 0209-0368. (pol.). 
  82. Paweł Pawlik: Tarnowskie Góry: pierwszy przewodnik po zabytkach UNESCO. onet.pl, 2017-12-15. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  83. aw, PAP: UNESCO: Zabytki Tarnowskich Gór ze zniżkami. portalsamorzadowy.pl, 2018-01-03. [dostęp 2018-02-20]. (pol.).
  84. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Nowe strony obiektów UNESCO. kopalniasrebra.pl, 2018-01-18. [dostęp 2021-02-07]. (pol.).
  85. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Kopalnia wprowadza e-usługi. kopalniasrebra.pl, 2018-12-07. [dostęp 2019-02-11]. (pol.).
  86. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Podziemna Wenecja dostępna online. sztolniapstraga.pl, 2019-04-06. [dostęp 2019-09-21]. (pol.).
  87. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Tarnogórskie obiekty UNESCO areną zimowych zawodów na orientację. smzt.pl, 2018-02-15. [dostęp 2018-02-24]. (pol.).
  88. Witold Stech: Industrialny taniec przyciągnął tłumy. silesion.pl, 2018-05-02. [dostęp 2018-05-02]. (pol.).
  89. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Kopalnia Srebra na industrialnym podium Europy. kopalniasrebra.pl, 2018-06-04. [dostęp 2018-06-09]. (pol.).
  90. Patryk Osadnik: Tarnowskie Góry obchodzą Święto Pracy. Wspólny taniec ma promować dziedzictwo przemysłowe ZDJĘCIA. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Polska Press Oddział Śląsk, 2019-05-01. [dostęp 2019-05-02]. (pol.).
  91. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Krajowe srebro dla kopalni. kopalniasrebra.pl, 2020-10-05. [dostęp 2020-10-17]. (pol.).
  92. Urszula Gołkowska: WORK IT OUT w Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach. Będziemy najlepsi w Europie?. tarnowskiegory.info, 2021-09-23. [dostęp 2021-11-25]. (pol.).
  93. Katarzyna Pachelska: Rekordowa frekwencja Industriady 2018. Święto Szlaku Zabytków Techniki zgromadziło ponad 98 tys. uczestników. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Polska Press Oddział Śląsk, 2018-06-21. [dostęp 2018-07-17]. (pol.).
  94. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Kopalnia Srebra opanowana przez kobiety. kopalniasrebra.pl, 2018-06-12. [dostęp 2018-07-17]. (pol.).
  95. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Barbórka w środku lata. [w:] Urząd Miejski w Tarnowskich Górach [on-line]. tarnowskiegory.pl, 2018-07-15. [dostęp 2018-08-08]. (pol.).
  96. Marcin Pietraszewski: Barbórka w środku lata na rynku w Tarnowskich Górach. Ram, tam, tam wybijane młotkami. [w:] katowice.wyborcza.pl [on-line]. wyborcza.pl, 2018-07-15. [dostęp 2018-08-08]. (pol.).
  97. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Barbórka w środku lata 2019 – świętowaliśmy 3 dni!. [w:] Urząd Miejski w Tarnowskich Górach [on-line]. tarnowskiegory.pl, 2019-07-15. [dostęp 2019-09-21]. (pol.).
  98. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Barbórka w środku lata 2020. [w:] Urząd Miejski w Tarnowskich Górach [on-line]. tarnowskiegory.pl, 2020-07-06. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  99. Urszula Gołkowska: Barbórka w środku lata 2021. Jak było w tym roku?. tarnowskiegory.info, 2021-07-19. [dostęp 2021-11-25]. (pol.).
  100. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Tour de Pologne – 5 sierpnia będą utrudnienia w ruchu drogowym!. [w:] Urząd Miejski w Tarnowskich Górach [on-line]. tarnowskiegory.pl, 2018-08-05. [dostęp 2018-08-08]. (pol.).
  101. Szymon Łożyński: Tour de Pologne 2018: niecodzienna sytuacja na 2. etapie. Kibice zawiedzeni. sportowefakty.wp.pl, 2018-08-05. [dostęp 2018-08-08]. (pol.).
  102. Tomasz Czernich: Tour de Pologne: Czesław Lang odbył spotkanie z przedstawicielem władz miasta Tarnowskie Góry. sport.onet.pl, 2018-08-05. [dostęp 2018-08-08]. (pol.).
  103. Patryk Osadnik: Drugi etap 76. Tour de Pologne wystartuje w Tarnowskich Górach. Jak będzie wyglądała trasa i co z utrudnieniami w ruchu dla kierowców?. [w:] tarnowskiegory.naszemiasto.pl [on-line]. Polska Press, 2019-07-19. [dostęp 2019-09-22]. (pol.).
  104. Robert Czykiel: Wyrusz parowozem z lat 50 na "Święto Pary" lub "Nocną Szychtę". bytomski.pl, 2019-09-20. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  105. PAP: 28 września Święto Pary w Tarnowskich Górach. [w:] inforail.pl [on-line]. 2019-09-19. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  106. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Para powróciła do miasta gwarków i już go nie opuści. kopalniasrebra.pl, 2019-09-20. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  107. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Srebrny Pociąg po raz piąty!. kopalniasrebra.pl, 2020-10-14. [dostęp 2021-01-31]. (pol.).
  108. Karol Majcherczyk: Srebrny Pociąg - zmiany w ofercie. Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych, 2020-11-09. [dostęp 2021-01-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-26)]. (pol.).
  109. Srebrny pociąg zamiast złotego. Odnajdzie się już w weekend!. inforail.pl, 2016-09-30. [dostęp 2018-02-10].
  110. Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych: Srebrny Pociąg wraca na tory. Tym razem zawiezie nas do UNESCO. [dostęp 2017-12-15]. (pol.).
  111. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Srebrny Pociąg – podsumowanie. kopalniasrebra.pl, 2018-12-10. [dostęp 2019-02-04]. (pol.).
  112. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Srebrny pociąg wraca na tory!. tarnowskiegory.pl, 2019-10-04. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  113. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Lato z Radiem w Czarnym Pstrągu. sztolniapstraga.pl, 2020-07-19. [dostęp 2020-09-04]. (pol.).
  114. kopalniasrebra.pl: Lato z Radiem w Kopalni Srebra. 2020-07-19. [dostęp 2020-09-04]. (pol.).
  115. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Efekt UNESCO działa. Kopalnia Srebra z rekordową frekwencją. kopalniasrebra.pl, 2018-01-02. [dostęp 2018-02-15]. (pol.).
  116. Katarzyna Pilawa: Tarnowskie Góry przeżywają “efekt UNESCO”. silesion.pl, 2017-08-06. [dostęp 2018-02-15]. (pol.).
  117. Piotr Pagieła, PAP: Tłumy odwiedzają Tarnowskie Góry. Efekt wpisu na listę UNESCO.. Polskie Radio Katowice, 2017-09-07. [dostęp 2018-02-15]. (pol.).
  118. Arkadiusz Nauka: Szlak Zabytków Techniki: prawie milion zwiedzających w 2017. Najwięcej turystów przyjechało do Zabrza. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Polska Press Oddział Śląsk, 2018-02-06. [dostęp 2018-02-15]. (pol.).
  119. Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego: Niemal milion osób na Szlaku. zabytkitechniki.pl, 2018-02-02. [dostęp 2018-02-15]. (pol.).
  120. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej: Nowi przewodnicy po obiektach UNESCO. smzt.pl, 2018-04-04. [dostęp 2018-08-08]. (pol.).
  121. Mateusz Rzońca: Nowi przewodnicy po obiektach UNESCO. silesion.pl, 2018-04-04. [dostęp 2018-08-08]. (pol.).
  122. Krzysztof Konopka: W 2018 r. ponad 170 tys. zwiedzających zabytki Tarnowskich Gór z listy UNESCO. Onet, 2019-02-03. [dostęp 2019-02-09]. (pol.).
  123. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab Grzegorz Rudnicki: Tarnowskie Góry w UNESCO! Jakie miejsca są na liście światowego dziedzictwa? FOTO, LISTA 28 MIEJSC. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. 2017-07-09. [dostęp 2017-07-09]. (pol.).
  124. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 0.1 Underground Workings. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 73–90. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  125. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.0 Friedrich Mine Deep Adit (and associated levels and workings). whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 94–97. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  126. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.1 Peace Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 98–99. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  127. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.2 Bohr Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 100–101. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  128. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.3 Adolph and Machine Shafts. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 102–105. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  129. a b c d Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2020-08-25].
  130. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.4 Help Happiness Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 106–107. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  131. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.5 Adit Engine Shaft No. 22. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 108–109. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  132. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.6 Adit Shaft No. 17. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 110. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  133. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.7 Adit Shaft No. 13. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 111. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  134. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.8 Adit Shaft No. 5. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 112-113. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  135. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.9 Friedrich Mine Adit Portal. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 114-117. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  136. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 1.10 Friedrich Mine Adit Ditch. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 118-119. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  137. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.0 God Help Adit (and associated adits, levels and workings). whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 121. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  138. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.1 Angel Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 122-123. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  139. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.2 Viper Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 124-127. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  140. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.3 God Bless Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 128-129. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  141. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.4 Heinitz Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 130-131. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  142. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.5 Reden Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 132-133. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  143. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.6 Kaehler Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 134. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  144. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.7 Frederica Shaft. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 134-135. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  145. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.8 God Help Adit Portal. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 136-139. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  146. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 2.9 God Help Adit Ditch. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 140-141. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  147. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 3.1 Adolph Shaft Waterworks. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 144-153. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  148. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 3.2 Mining Landscape (19th century). whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 154-155. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  149. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 3.3 The Mining Landscape of Silver Mountain. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 156-161. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  150. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 3.4 Friedrich Mine Washing Tip. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 162-163. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  151. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 3.5 Original Site of Friedrich Mine. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 164-169. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).
  152. Komitet Światowego Dziedzictwa: Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System – Nomination Text. Description: 3.6 Municipal Park. whc.unesco.org, 2017-07-09. s. 170-175. [dostęp 2018-08-31]. (ang.).

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Tarnowskie Góry location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map of Tarnowskie Góry, Poland
Ta mapa of Tarnowskie Góry została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Portal wylotu Sztolni Głębokiej Fryderyk 02.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Portal wylotu Sztolni Głębokiej Fryderyk
Sztolnia Czarnego Pstrąga szyb Ewa p.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szyb "Ewa" prowadzący do Sztolni Czarnego Pstrąga w Parku w Reptach (Tarnowskie Góry), Polska, województwo śląskie
Flag of UNESCO.svg
Flag of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)
Krajobraz Segietu 2.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pogórniczy krajobraz rezerwatu "Segiet" położonego w Tarnowskich Górach i Bytomiu
P160615 IMGP2375 tarnowskie-góry.JPG
Autor: Michał Derela, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szyb "Sylwester" prowadzący do Sztolni Czarnego Pstrąga w Parku w Reptach (Tarnowskie Góry), Polska, województwo śląskie
SZMT - poszukiwania słynnej maszyny parowej (1).jpg
Autor: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Licencja: CC BY-SA 4.0
Badania z użyciem georadaru przeprowadzone przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej
Portal wylotu sztolni.jpg
Autor: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Licencja: CC BY-SA 4.0
Portal wylotu Sztolni Głebokiej "Fryderyk"
Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronosnych Tarnowskie Gory 1 20070627.jpg
(c) I, Sir Iwan, CC-BY-SA-3.0
Budynek Muzeum Górnictwa oraz szyb Zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach.
Barbórka w środku lata na Kunszcie.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Impreza plenerowa "Barbórka w środku lata" w parku Kunszt w Tarnowskich Górach
Tarnowskie Góry - wylot sztolni Boże Wspomóż.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wylot i roznos sztolni "Boże Wpomóż" ("Gotthelf") w Tarnowskich Górach-Strzybnicy
Tarnowskie Góry - park miejski - grzybek.JPG
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
"Grzybek" w parku miejskim w Tarnowskich Górach
Szyb Heinitz.jpg
Autor: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szyb Heinitz w Tarnowskich Górach
17-SZYB-SZCZESC-BOZE-02.jpg
Autor: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szyb Szczęść Boże w Tarnowskich Górach
STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC.jpg
Autor: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Licencja: CC BY-SA 4.0
STACJA WODOCIĄGOWA STASZIC widok z lotu ptaka
Dawna kopalnia srebra w Tarnowskich Górach.JPG
Autor: Afhbf, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach - komora podziemna
Kopalnia Fryderyk diorama 1860-70.jpg
Diorama pokazująca południową część miasta Tarnowskie Góry z Królewską Kopalnią "Fryderyk" nieznanego autorstwa z l. 1860-1870
Tarnowskie Góry, Kopalnia srebra - fotopolska.eu (339211).jpg
(c) Andrzej G / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Podszybie Szybu Żmija, który w kopalni pełni rolę szybu wentylacyjnego. Jest to zarazem szyb ewakuacyjny dla kopalni. Znajdują się w nim drabiny, po których w przypadku zagrożenia i braku możliwości wydostania się na powierzchnię Szybem Anioł, ludzie mogą wyjść z głębin kopalni. Jak do tej pory nie było jeszcze potrzeby skorzystania z jego funkcji ewakuacyjnej.
Gamble, Pawlak, Piotrowska - 41. sesja Komitetu Światowego Dziedzictwa.jpg
Autor: 41WHC UNESCO © fot. Paweł Suder, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Licencja: CC BY-SA 2.0
Barry Gamble, Zbigniew Pawlak i Katarzyna Piotrowska - współautorzy wniosku o wpis Kopalni rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach na Listę światowego dziedzictwa UNESCO
PORTAL WYLOTU SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK (1).jpg
Autor: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Licencja: CC BY-SA 4.0
PORTAL WYLOTU SZTOLNI GŁĘBOKIEJ FRYDERYK pokryty od góry graffiti z XIX wieku
SZYBY STASZIC I MASZYNOWY.jpg
Autor: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szyb Staszic i sąsiedni szyb maszynowy mieszczący się na terenie Stacji Wodociągowej Staszic
Tarnogórski park miejski.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Park miejski w Tarnowskich Górach
Tarnowskie Góry - krajobraz pogórniczy.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Krajobraz pogórniczy (warpie) widoczny w okolicy ul. Staszica w Tarnowskich Górach
Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronosnych Tarnowskie Gory szyb 1 20070627.jpg
(c) I, Sir Iwan, CC-BY-SA-3.0
Szyb "Anioł" Zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach.
Święto Pary 2019 - skansen maszyn parowych w Tarn. Górach 05.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Święto Pary 2019 - skansen maszyn parowych w Tarn. Górach