Kosaćcowate

Kosaćcowate
Ilustracja
Kosaciec syberyjski
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządliliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rządszparagowce
Rodzinakosaćcowate
Nazwa systematyczna
Iridaceae Juss.
Gen. Pl.: 57. 4 Aug 1789[3]
Typ nomenklatoryczny

Iris L. (1753)[3]

Kosaćcowate (Iridaceae Juss.) – rodzina jednoliściennych roślin lądowych oraz bagiennych. Obejmuje ok. 2,1–2,2 tysięcy gatunków zebranych w 66 rodzajów[2]. Rodzina jest niemal kosmopolityczna, brak jej przedstawicieli tylko na dalekiej północy, na rozległych obszarach pustyń Afryki Północnej, Półwyspu Arabskiego i Australii oraz na subkontynencie indyjskim. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w południowej i środkowej Afryce oraz w Ameryce Południowej[4]. Do rodziny należą liczne i bardzo popularne w całym świecie rośliny ozdobne (np. szafran, sparaksis, iksja, frezja, mieczyk, miecznica, kosaciec, tygrysówka). Znamiona szafranu uprawnego są wysoko cenioną przyprawą. Kłącze niektórych gatunków kosaćca (tzw. orris lub korzeń fiołkowy[5]) jest ważnym surowcem w przemyśle perfumeryjnym[4], wykorzystywany był także w ziołolecznictwie. Bulwy niektórych przedstawicieli są lokalnie spożywane (np. szafranu, Lapeirousia i Moraea fugax)[6].

Kwiaty mieszańca frezji Freesia alba × liechtlinii
(c) Farid Atar, CC BY 3.0
Szafran uprawny z czerwonymi znamionami

Morfologia

Pokrój
Najczęściej wieloletnie rośliny zielne[7], rzadko rośliny drewniejące (półkrzewy występują w plemieniu Nivenioideae[6]) i rośliny jednoroczne[6]. Ich pędy są zielone, z wyjątkiem bezzieleniowego i myko-heterotroficznego rodzaju Geosiris. Pęd kwiatowy wyrasta z poziomo rozrastającego się kłącza lub bulw, bardzo rzadko cebul. U roślin z rodzaju tygrysówka występują bulwy korzeniowe. Pędy boczne rozwijają się w kątach najwyższych liści. Bulwy rozwijają się z najniższego międzywęźla łodygi po kwitnieniu i jako organy spichrzowe zasilają rozwój pędów kwitnących w następnym roku. W przypadku roślin kłączowych spichrzowe pędy przyrastające w kolejnych latach tworzą zwykle regularne rozgałęzienia[7]. Pędy kwitnące są zwykle nadziemne (na przekroju okrągłe, spłaszczone, oskrzydlone lub kanciaste), choć u niektórych przedstawicieli nad powierzchnię wystają tylko liście i część kwiatu (zalążnia pozostaje także pod ziemią), tak jest u rodzaju Romulea i Crocus[7][6].
Liście
Wyrastają z podziemnego pędu (bulwy lub kłącza) ułożone w dwóch rzędach. Mają pochwiastą nasadę (zamkniętą lub otwartą) obejmującą nasadę młodszego liścia[7]. Blaszka jest zwykle unifacjalna, mieczowata, bokiem zwrócona do łodygi, czasem cylindryczna, a u rodzaju Geosiris – łuskowata[6].
Kwiaty
Rzadko pojedyncze (np. w rodzaju szafran), zwykle zebrane są w różnego rodzaju kwiatostany na szczycie pędu kwiatonośnego (kłosy, grona, wiechy, wachlarzyki i skrętki). Kwiaty pojedynczo lub po kilka wsparte są podsadkami. Okwiat jest promienisty lub grzbiecisty, złożony z dwóch okółków barwnych listków, często zróżnicowanych. U nasady u wielu przedstawicieli rodziny okwiat jest zrośnięty w formie rurki, u niektórych zgiętej. W kwiatach o symetrii grzbiecistej (np. w rodzaju mieczyk) dolną wargę tworzy jeden listek okółka zewnętrznego i dwa listki okółka wewnętrznego. Górną wargę tworzą pozostałe. Pręciki są trzy (dwa u Diplarrena[6]), nadległe listkom zewnętrznego okółka, często o nitkach w dole zrośniętych w rurkę. Zalążnia jest dolna (górna tylko u Isophysis[6]), zwykle trójkomorowa. Szyjka słupka różnie wykształcona, często w górze rozwidlona, czasem kilkukrotnie, bywa też rozszerzona i barwna (np. u kosaćca)[7].
Owoce
Trójkomorowa, wielonasienna torebka pękająca między przegrodami. Nasiona zwykle spłaszczone, czasem talerzykowato, bywają oskrzydlone[7].

Systematyka

W popularnym w końcu XX wieku systemie Cronquista rodzina kosaćcowatych umieszczana była w rzędzie liliowców (Liliales). Późniejsze systemy Reveala (1994-1999) i Takhtajana (1997) wyłączały kosaćcowate w odrębny rząd kosaćcowców (Iridales). W opublikowanym w 2003 roku systemie APG II kosaćcowate uznane zostały za jedną z linii rozwojowych kladu szparagowców (rząd Asparagales) i tę pozycję utrzymują w kolejnych aktualizacjach systemu (APG III z 2009, APG IV z 2016) oraz na Angiosperm Phylogeny Website[2].

Rodzina wyewoluowała ok. 80 milionów lat temu tj. w czasie późnej kredy. Najstarszą żyjącą współcześnie linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje rodzaj Isophysis z jednym gatunkiem występującym na Tasmanii. Linia ta oddzieliła się od reszty rodziny ok. 66 milionów lat temu. Kolejne, najstarsze rodzaje również mają zasięgi obejmujące Australazję i dlatego przypuszcza się, że rodzina pochodzi z kontynentu obejmującego współczesną Australię i Antarktydę. Późniejsze różnicowanie się przedstawicieli tej rodziny datowane już na eocen zaowocowało ośrodkami jej największego zróżnicowania w Afryce południowej i Ameryce Południowej[6].

Pozycja i podział rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych[2].

Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:

←

storczykowate Orchidaceae





Boryaceae




Blandfordiaceae




Lanariaceae




asteliowate Asteliaceae



przyklękowate Hypoxidaceae









Ixioliriaceae



Tecophilaeaceae





Doryanthaceae




kosaćcowate Iridaceae




Xeronemataceae




złotogłowowate Asphodelaceae




amarylkowate Amaryllidaceae



szparagowate Asparagaceae










Podział rodziny na podrodziny, plemiona i rodzaje

W obrębie rodziny wyróżnia się na siedem podrodzin o następujących powiązaniach filogenetycznych[2]:

kosaćcowate

Isophysidoideae




Iridoideae




Patersonioideae




Geosiridoideae




Aristeoideae




Nivenioideae



Crocoideae








Podział na podrodziny, plemiona i rodzaje (kolejność taksonów alfabetyczna)[2][8][9]:

Aristea africana
  • Podrodzina Aristeoideae Vines
    • Aristea Sol. ex Aiton
Chasmanthe floribunda
Mieczyk błotny
  • Podrodzina Crocoideae G.T.Burnett
    • Plemię Croceae Dumort. (syn.: Ixieae Dumort.)
      • Babiana Ker Gawl. ex Sims – babiana
      • Chasmanthe N.E.Br.
      • Crocus L. – szafran, krokus
      • Dierama K.Koch
      • Duthiastrum M.P. de Vos
      • Geissorhiza Ker Gawl.
      • Hesperantha Ker Gawl.
      • Ixia L. – iksja
      • Radinosiphon N.E.Br.
      • Romulea Maratti
      • Sparaxis Ker Gawl. – sparaksis
      • Syringodea Hook. f.
      • Tritonia Ker Gawl. – tritonia
    • Plemię Freesieae Goldblatt & J.C.Manning
      • Crocosmia Planch. – krokosmia, montbrecja, cynobrówka
      • Devia Goldblatt & J.C.Manning
      • Freesia Klatt – frezja
      • Xenoscapa (Goldblatt) Goldblatt & J.C.Manning
    • Plemię Gladioleae Dumort.
      • Gladiolus L. – mieczyk
      • Melasphaerula Ker Gawl.
    • Plemię Tritonopsideae Goldblatt & J.C.Manning
      • Tritoniopsis L.Bolus
    • Plemię Watsonieae Klatt[10]
      • Afrosolen Goldblatt & J.C.Manning
      • Codonorhiza Golblatt & Manning
      • Cyanixia Goldblatt & J.C.Manning
      • Lapeirousia Pourret
      • Micranthus (Pers.) Eckl.
      • Pillansia L.Bolus
      • Savannosiphon Goldblatt & Marais
      • Schizorhiza Golblatt & Manning
      • Thereianthus G.J.Lewis
      • Watsonia Mill.
      • Zygotritonia Mildbr
  • Podrodzina Geosiridoideae Goldblatt & J.C.Manning
    • Geosiris Baillon
Kosaciec bródkowy
Sisyrinchium atlanticum
Cipura paludosa
Tigridia pavonia
  • Podrodzina Iridoideae Eaton
    • Plemię Diplarrheneae Goldblatt
      • Diplarrena Labill.
    • Plemię Irideae Kitt.
      • Bobartia L.
      • Dietes Salisb. ex Klatt
      • Ferraria Burm. ex Mill.
      • Iris L. – kosaciec, irys
      • Moraea Mill. – morea
    • Plemię Sisyrinchieae Baker
      • Libertia Spreng. – libercja
      • Olsynium Raf.
      • Orthrosanthus Sweet
      • Sisyrinchium L. – miecznica
      • Solenomelus Miers
      • Tapeinia Comm. ex Juss.
    • Plemię Tigridieae Baker
      • Alophia Herb.
      • Calydorea Herb.
      • Cipura Aubl.
      • Cobana Ravenna
      • Cypella Herb.
      • Eleutherine Herb.
      • Ennealophus N.E.Br.
      • Gelasine Herb.
      • Herbertia Sweet
      • Hesperoxiphion Baker
      • Larentia Klatt
      • Mastigostyla I.M.Johnst.
      • Nemastylis Nutt.
      • Salpingostylis Small
      • Tigridia Juss. – tygrysówka
    • Plemię Trimezieae Ravenna
      • Deluciris A. Gil & Lovo
      • Trimezia Salisb. ex Herb.
  • Podrodzina Isophysidoideae Takhtajan ex Thorne & Reveal
    • Isophysis T.Moore ex Seemann
  • Podrodzina Nivenioideae Schulze ex Goldblatt
    • Klattia Baker
    • Nivenia Vent. – srebrzelina
    • Witsenia Thunb.
  • Podrodzina Patersonioideae Goldblatt
    • Patersonia R.Br. nom. cons.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-02-09] (ang.).
  3. ↑ a b Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – I. W: James L. Reveal [on-line]. University of Maryland, New York Botanical Garden. [dostęp 2018-02-09].
  4. ↑ a b Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 374-375. ISBN 1-55407-206-9.
  5. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 174. ISBN 83-09-00256-4.
  6. ↑ a b c d e f g h Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 165-167. ISBN 978-1-84246-634-6.
  7. ↑ a b c d e f Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 392-393. ISBN 83-7079-778-4.
  8. ↑ Family Iridaceae Juss., nom. cons.. W: GRIN [on-line]. U.S. National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-02-09].
  9. ↑ List of Genera in IRIDACEAE, [w:] Vascular plant families and genera [online], Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-02-09] (ang.).
  10. ↑ Peter Goldblatt: Systematics and biology of Lapeirousia, Codonorhiza, Psilosiphon and Schizorhiza in southern Africa. SANBI, 2015. ISBN 978-1-928224-02-0. OCLC 915718972. (ang.)

Media użyte na tej stronie

Iris sibirica 060603.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Flickr - João de Deus Medeiros - Cipura paludosa.jpg
Autor: João Medeiros, Licencja: CC BY 2.0
A Flower of Cipura paludosa Aubl., the most widespread species of genus.
Gladiolus palustris, Salzburg (state), Austria.jpg
Autor: Kurt Nadler, Licencja: CC BY-SA 3.0
Gladiolus palustris, Salzburg (state), Austria
گل زعفران - panoramio.jpg
(c) Farid Atar, CC BY 3.0
گل زعفران
Iris germanica Valais3.JPG
Autor: MurielBendel, Licencja: CC BY-SA 4.0
Iris x germanica (Iridaceae); Erschmatt, Canton of Valais, Switzerland