Kosaciec żółty

Kosaciec żółty
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

kosaćcowate

Rodzaj

kosaciec

Gatunek

kosaciec żółty

Nazwa systematyczna
Iris pseudacorus L.
Sp. Pl. 38 1753[3]
Synonimy
  • Iris pseudoacorus L.
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
Status iucn3.1 LC pl.svg

Kosaciec żółty, irys (Iris pseudacorus L.) – gatunek byliny należący do rodziny kosaćcowatych (Iridaceae).

Zasięg występowania

Gatunek eurosyberyjski, występujący na obszarach o klimacie oceanicznym[5]. Rośnie dziko w północno-zachodniej Afryce (Madera, Wyspy Kanaryjskie, Algieria, Maroko), całej Europie i na obszarach o umiarkowanym klimacie w Azji Zachodniej i Kaukazie, po Syberię Zachodnią. Jako efemerofit pojawia się także w Australii, Nowej Zelandii, USA i Kanadzie oraz południowej części Ameryki Południowej (Argentyna, Chile, Urugwaj). Jest uprawiany w wielu krajach świata[6]. W Polsce na niżu jest pospolity[7].

Morfologia

Kwiat
Owoc i nasiona
Łodyga
Wyprostowana, prosto wzniesiona, zazwyczaj rozgałęziona, o wysokości do 1 m. Na przekroju poprzecznym obła lub spłaszczona. Pod ziemią występuje grube, mocne kłącze[5].
Liście
Żywozielone, pochwiasto obejmujące łodygę. Dolne są równowąskomieczowate, górne równowąskolancetowate. Mają szerokość 1-3 cm, a długość do 1 m[5].
Kwiaty
Jaskrawożółte, wyrastające na długich szypułkach po 1-5 z kątów podobnych do liści przysadek. Okwiat 6-działkowy, zrośnięty w rurkę. Trzy działki okółka wewnętrznego są równowąskolancetowate, wyprostowane i krótsze od znamion słupka. Działki okółka zewnętrznego są jajowate, duże, odgięte w dół i ciemnożółte z fioletową nerwacją. Wewnątrz okwiatu jest słupek z dolną, trzykomorową zalążnią, szyjką rozdzielającą się na 3 płatowate znamienia oraz 3 pręciki[5].
Owoc
Trzykomorowa, tępo trójgraniasta, podłużna torebka[5]. Nasiona wielkości 7–8 mm, obustronnie spłaszczone.

Biologia i ekologia

Hygrofit rosnący na glebach torfowych z wodą stojącą lub wolno płynącą, najczęściej nad martwymi odnogami rzek, stawami, w zarośniętych rowach melioracyjnych, w szuwarach. Kwitnie od maja do lipca[5]. Kwiaty przedprątne, zapylane przez błonkówki[8]. Gatunek charakterystyczny związku Magnocaricion oraz zespołu Iridetum pseudacori, a także wyróżniający dla zespołu Fraxino-Alnetum[9].

Roślina trująca (szczególnie świeża)[8].

Zastosowanie

  • Sadzony jako gatunek ozdobny w oczkach wodnych. Oprócz typowej formy gatunku istnieją też ozdobne kultywary, np. 'Variegata' o żółtozielonych i pasiastych liściach[10] .
  • W starożytności kłącza irysa były używane w medycynie ludowej jako środek leczniczy[11].
  • Dawniej wysuszone na słońcu i zwilżone octem kwiaty używane były jako barwnik do papieru i skór[5].

Udział w kulturze

  • Według niektórych badaczy roślin biblijnych wszędzie tam w Biblii, gdzie wymienione są "lilie" w połączeniu z wodą, prawdopodobnie chodzi o kosaćca żółtego, który na terenach biblijnych występuje pospolicie wzdłuż cieków wodnych. Np. w księdze Mądrość Syracha (50,8) jest werset: "... jak kwiat róży na wiosnę, jak lilie przy źródle[11].
  • Stylizowany kwiat kosaćca wraz z liściem był prawdopodobnie godłem Ludwika VII podczas II wyprawy krzyżowej[11].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-09] (ang.).
  3. The Plant List. [dostęp 2014-11-20].
  4. Iris pseudacorus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  5. a b c d e f g František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
  6. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-15].
  7. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  8. a b Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
  9. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  10. Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  11. a b c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie