Kozłek

Kozłek
Ilustracja
Morfologia (kozłek lekarski)
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządastropodobne
Rządszczeciowce
Rodzinaprzewiertniowate
Rodzajkozłek
Nazwa systematyczna
Valeriana L.
Sp. Pl. 31. 1753
Typ nomenklatoryczny

Valeriana pyrenaica L.[3]

Valeriana arizonica

Kozłek, waleriana (Valeriana L.) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Należy do niego ok. 200[4]–270[5] gatunków roślin. Rośliny te występują na półkuli północnej, zwłaszcza w klimacie umiarkowanym[4] (w Europie rośnie 20 gatunków[5]), nieliczne spotykane są na obszarach górskich w środkowej i południowej Afryce oraz w południowowamerykańskich Andach[4]. W Polsce w stanie dzikim rośnie 6 gatunków[6]. Rośliny z tego rodzaju spotykane są w najróżniejszych siedliskach: na terenach skalistych, w formacjach trawiastych i leśnych, na mokradłach, na suchych i mokrych stokach gór[4].

Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie. Roślina wykorzystywana była także w przemyśle perfumeryjnym. Jej charakterystyczny zapach i właściwości lecznicze (działanie uspokajające, nasenne oraz spazmolityczne) związane są z wytwarzaniem kwasu walerenowego, atrakcyjnego nie tylko dla ludzi, ale zwłaszcza dla kotów, psów i szczurów. Wykorzystywane leczniczo bywają także lokalnie i inne gatunki z tego rodzaju (zwłaszcza V. jatamansi). Niektóre gatunki są także uprawiane jako rośliny ozdobne (na przykład V. pratensis)[5].

Naukowa nazwa rodzaju pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego słowa valeo oznaczającego być zdrowym i stosowana była już w Średniowieczu, najwyraźniej ze względu na właściwości lecznicze kozłka[7].

Morfologia

Owoc kozłka lekarskiego z puchem kielichowym
Pokrój
Byliny osiągające ponad 1 m wysokości[4]. Pęd rozwija się z podziemnego krótkiego lub długiego kłącza. Część gatunków wytwarza rozłogami. Pędy nagie lub pokryte włoskami – omszone, długo lub szorstko owłosione, włoski jedno- lub wielkokomórkowe[8].
Liście
Dolne liście (odziomkowe) zebrane w rozetę przyziemną, niepodzielone lub podzielone pierzasto, trwałe lub obumierające w miarę wzrastania pędu nadziemnego. Liście łodygowe zwykle naprzeciwległe, dolne ogonkowe, ku górze ogonek coraz bardziej skrócony i w końcu górne liście siedzące. Blaszka niepodzielona lub pierzasto złożona lub pierzasto sieczna lub wrębna[8].
Kwiaty
Drobne, zebrane są w baldachokształtne (spłaszczone od góry) gęste kwiatostany szczytowe lub kątowe. W czasie owocowania kwiatostany się rozluźniają z powodu wydłużania się szypułek. Rozgałęzienia kwiatostanu wsparte są przysadkami, dolnymi często klapowanymi, górnymi – całobrzegimi[8]. Kielich pierścieniowaty[8], zmienny – z niewyraźnymi ząbkami lub bez ząbków[4], w czasie owocowania przekształca się u większości gatunków w puch[8]. Korona z 5 zrośniętych płatków, niewielka, zwykle biała, różowa lub niebieskawa[4]. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony[8]. Słupek jeden, z zalążnią dolną, trójkomorową, ale z zalążkiem rozwijającym się tylko w jednej komorze. Szyjka słupka pojedyncza, zakończona trójdzielnym znamieniem[4].
Owoce
Niełupki, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Zwieńczone są u wielu gatunków włoskami lotnymi powstającymi z kielicha[8].

Systematyka

Synonimy[9]

Aretiastrum (DC.) Spach, Astrephia Dufr., Belonanthus Graebn., Phuodendron (Graebn.) Dalla Torre & Harms, Phyllactis Pers., Stangea Graebn.

Pozycja systematyczna

Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae[2][9][5].

Gatunki flory Polski[6]
Gatunki uprawiane[10][11]
  • kozłek czosnaczkowaty (Valeriana alliariifolia Adams)
  • kozłek celtycki (Valeriana celtica L.)
  • kozłek górski (Valeriana montana L.)
  • kozłek solny (Valeriana salina Pleijel)
  • kozłek odgięty (Valeriana supina Ard.)
  • kozłek lipolistny (Valeriana tiliifolia Troitzk.)
  • kozłek wielki (Valeriana phu L.)
Lista gatunków

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
  4. ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 318. ISBN 0-333-74890-5.
  5. ↑ a b c d David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 958. ISBN 978-1-107-11502-6.
  6. ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  7. ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 162. ISBN 83-05-12868-7.
  8. ↑ a b c d e f g Valeriana Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. [dostęp 2019-06-16].
  9. ↑ a b Genus: Valeriana L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-16].
  10. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  11. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 191-192. ISBN 978-83-925110-5-2.

Media użyte na tej stronie

20170617Valeriana officinalis2.jpg
Autor:
AnRo0002
, Licencja: CC0
Echter Baldrian (Valeriana officinalis) am Staden in Saarbrücken
Valeriana officinalis fruit pappus.jpg
Autor: MurielBendel, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fruit with pappus of Valeriana officinalis (Caprifoliaceae); Mont Tendre, Canton of Vaud, Switzerland
Valeriana sambucifolia Kiiminki, Finland 25.06.2013.jpg
Autor: Matti Virtala, Licencja: CC0
Valerianaceae, Valeriana sambucifolia
Valeriana officinalis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-143.jpg
Baldrian. A B Pflanze der schmalblätterigen Form in natürl. Grösse; 1 Blüthenästchen, vergrössert; 2 Blüthenknospe mit Deckblättchen, desgl.; 3, 4, 5 Blüthen, desgl.; 6 u. 7 dieselben im Längsschnitt, von verschiedenen Seiten, desgl.; 8 Staubgefässe, desgl.; 9 Pollen unter Wasser, desgl.; 10 junge Frucht ohne Federkrone, desgl.; 11 dieselbe mit Federkrone, desgl.; 12 Same, desgl.
Valeriana dioica (male) 001 (cropped).jpg
Autor: Meneerke bloem, Licencja: CC BY-SA 3.0
Valeriana dioica (male plant)
Valeriana tripteris kz02.jpg
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Valeriana tripteris in Balea, Romania
Valeriana simplicifolia.jpg
Autor: Bartosz Cuber, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kozłek całolistny (Valeriana simplicifolia) na terenie użytku ekologicznego Młaki nad Pogorią