Kozieradka

Kozieradka

Morfologia gatunku typowego rodzaju – kozieradki pospolitej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bobowce

Rodzina

bobowate

Podrodzina

bobowate właściwe

Rodzaj

Kozieradka

Nazwa systematyczna
Trigonella L.
Sp. Pl. 776. 1753
Typ nomenklatoryczny

Trigonella foenum-graecum L.[3]

Synonimy
  • Buceras Haller
  • Fenugraecum Adanson
  • Foenugraecum Ludwig, Telis O. Kuntze
  • Xiphostylis G. Gasparrini[3]

Kozieradka (Trigonella L.) – rodzaj roślin należący do rodziny bobowatych. Obejmuje 95 gatunków[4] występujących na wszystkich kontynentach Starego Świata sięgając po wyspy Oceanii[5]. W Polsce jako przejściowo dziczejące (efemerofity) spotykane są dwa gatunki: kozieradka błękitna (T. caerulea) i pospolita (T. foenum-graecum)[6].

Morfologia

Pokrój
Rośliny jednoroczne lub byliny, prosto wznoszące się lub szeroko rozpostarte, silnie rozgałęzione[5].
Liście
Złożone z trzech listków z przylistkami przyrośniętymi do ogonka liściowego. Szczytowy listek zwykle większy od bocznych. Listki piłkowane, z wyraźnymi nerwami sięgającymi końców ząbków[5].
Kwiaty
Motylkowe, wyrastają z kątów liści pojedynczo lub w kwiatostanach groniastych i główkowatych. Szypułki w czasie kwitnienia krótkie, do 5 mm długości. Przysadki drobne. Działki kielicha w liczbie 5 równej długości. Płatki korony żółte, niebieskie, purpurowe i białe. Dwa dolne płatki tworzą tzw. łódeczkę, dwa boczne eliptyczne skrzydełka otulające łódeczkę, a piąty wzniesiony jest do góry tworząc owalny, szeroki u nasady żagielek. Wewnątrz krótszej od skrzydełek łódeczki znajduje się jeden słupek z jedną, górną zalążnią zawierającą od 1 do wielu zalążków oraz 10 pręcików, z których dziewięć zrośniętych jest nitkami tworząc rurkę, jeden pręcik zaś jest wolny, czasem wszystkie pręciki podobne[5].
Owoce
Cylindryczne lub spłaszczone strąki proste lub wygięte, zawierają od 1 do wielu nasion. Strąki rozwijają się na szypułkach wydłużających się i grubiejących w trakcie owocowania[5].

Biologia

Proces zapylania wspomagany jest mechanizmem dźwigni – siadający na kwiecie owad naciska skrzydełko i łódeczkę dzięki czemu pylniki przesuwają się w górę i obsypują owada od dołu pyłkiem. Mechanizm działać może wielokrotnie przy każdych odwiedzinach zapylacza[7].

Rośliny z tego rodzaju zawierają duże ilości kumaryny, nadającej im specyficznego aromatu, nasilającego się podczas suszenia[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna rodzaju według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Jeden z rodzajów podrodziny bobowatych właściwych Faboideae w rzędzie bobowatych Fabaceae s.l.[2] W obrębie podrodziny należy do plemienia Trifolieae[8].

Pozycja systematyczna rodzaju według systemu Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Fabanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina bobowate (Fabaceae Lindl.), rodzaj kozieradka (Trigonella L.)[9].

Kozieradka błękitna
Wykaz gatunków[4]
  • Trigonella adscendens (Nevski) Afan. & Gontsch.
  • Trigonella afghanica Vassilcz.
  • Trigonella anguina Delile
  • Trigonella aphanoneura Rech.f.
  • Trigonella arabica Delile
  • Trigonella aristata (Vassilcz.) Sojak
  • Trigonella astroides Fisch. & C.A.Mey.
  • Trigonella badachschanica Afan.
  • Trigonella balachowskyi Leredde
  • Trigonella balansae Boiss. & Reut.
  • Trigonella berythea Boiss. & Blanche
  • Trigonella bicolor (Boiss. & Balansa) Lassen
  • Trigonella cachemiriana Cambess.
  • Trigonella caelesyriaca Boiss.
  • Trigonella caerulea (L.) Ser. – kozieradka błękitna
  • Trigonella calliceras Fisch.
  • Trigonella cancellata Desf.
  • Trigonella capitata Boiss.
  • Trigonella cariensis Boiss.
  • Trigonella cedretorum Vassilcz.
  • Trigonella coerulescens (M.Bieb.) Halacsy
  • Trigonella corniculata Sibth. & Sm.
  • Trigonella cretica (L.) Boiss.
  • Trigonella cylindracea Desv.
  • Trigonella dasycarpa (Ser.) Vassilcz.
  • Trigonella edelbergii (Sirj. & Rech.f.) Rech.f.
  • Trigonella elliptica Boiss.
  • Trigonella emodi Benth.
  • Trigonella esculenta Willd.
  • Trigonella falcata Balf.f.
  • Trigonella filipes Boiss.
  • Trigonella fimbriata Benth.
  • Trigonella foenum-graecum L. – kozieradka pospolita, fenegryka
  • Trigonella freitagii Vassilcz.
  • Trigonella geminiflora Bunge
  • Trigonella gharuensis Rech.f.
  • Trigonella glabra Thunb.
  • Trigonella gladiata M.Bieb.
  • Trigonella gontscharovii Vassilcz.
  • Trigonella gracilis Benth.
  • Trigonella graeca (Boiss. & Spruner) Boiss.
  • Trigonella grandiflora Bunge
  • Trigonella griffithii Boiss.
  • Trigonella hamosa Del. ex Smith
  • Trigonella heratensis Rech.f.
  • Trigonella ionantha Rech.f.
  • Trigonella iskanderi Vassilcz.
  • Trigonella kafirniganica Vassilcz.
  • Trigonella koeiei Sirj. & Rech.f.
  • Trigonella korovinii Vassilcz.
  • Trigonella kotschyi Benth.
  • Trigonella laciniata L.
  • Trigonella latialata (Bornm.) Vassilcz.
  • Trigonella laxiflora Aitch. & Baker
  • Trigonella laxissima Vassilcz.
  • Trigonella lilacina Boiss.
  • Trigonella linczevskii Vassilcz.
  • Trigonella lipskyi Sirj.
  • Trigonella lunata Boiss.
  • Trigonella macroglochin Durieu
  • Trigonella marco-poloi Vassilcz.
  • Trigonella maritima Poir.
  • Trigonella media Delile
  • Trigonella obcordata Benth.
  • Trigonella occulta Ser.
  • Trigonella ornithopodioides (L.) Lam. & DC.
  • Trigonella pamirica Boriss.
  • Trigonella podlechii Vassilcz.
  • Trigonella podperae (Sirj.) Vassilcz.
  • Trigonella popovii Korovin
  • Trigonella procumbens (Besser) Rchb.
  • Trigonella pycnotricha Rech.f.
  • Trigonella ramosissima Meffert
  • Trigonella rechingeri Sirj.
  • Trigonella salangensis Vassilcz.
  • Trigonella schischkinii Vassilcz.
  • Trigonella siunica Vassilcz.
  • Trigonella smyrnaea Boiss.
  • Trigonella spicata Sm.
  • Trigonella spinosa L.
  • Trigonella spruneriana Boiss.
  • Trigonella squarrosa Vassilcz.
  • Trigonella stellata Forssk.
  • Trigonella stenocarpa Rech.f.
  • Trigonella strangulata Boiss.
  • Trigonella suavissima Lindl.
  • Trigonella subenervis Rech.f.
  • Trigonella teheranica (Bornm.) Grossh.
  • Trigonella tianschanica Vassilcz.
  • Trigonella turkmena Popov
  • Trigonella uncinata Banks & Sol.
  • Trigonella velutina Boiss.
  • Trigonella verae Sirj.
  • Trigonella xeromorpha Rech.f.
  • Trigonella zaprjagaevii Afan. & Gontsch.

Zastosowanie

Niektóre gatunki po wysuszeniu i zmieleniu służą jako aromatyczne dodatki do żywności.

Suszone liście, łodygi i nasiona kozieradki pospolitej stosowane są jako przyprawa (nasiona jako „kozieradka”[10])[11]. Młode liście i łodygi kozieradki pospolitej używane są jako warzywo[11]. Nasiona stosuje się również w celach leczniczych[11][10]. Najczęściej wykorzystywany jest ekstrakt z nasion kozieradki, obfitujący w białko, błonnik i zawierający saponiny[12].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website [online], Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23] (ang.).
  3. ↑ a b Trigonella. W: Index Nominum Genericorum [on-line]. [dostęp 2009-04-03].
  4. ↑ a b Trigonella. W: The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2014-06-03].
  5. ↑ a b c d e Trigonella. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-06-03].
  6. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  7. ↑ a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 243. ISBN 83-7079-778-4.
  8. ↑ Trigonella. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2010-02-05].
  9. ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Trigonella (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-03].
  10. ↑ a b Zbigniew Podbielkowski, Słownik roślin użytkowych, Warszawa: PWRiL, 1989, ISBN 83-09-00256-4, OCLC 69595653.
  11. ↑ a b c Trigonella foenum-graecum Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-08-29].
  12. ↑ Mirosław Jarosz: „Suplementy diety a zdrowie”. Warszawa: PZWL, 2015, s. 73. ISBN 978-83-200-3701-2.

Media użyte na tej stronie

Trigonella caerulea.jpg
Autor: Flyout, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Trigonella coerulea
Koeh-273.jpg
Bockshornklee. A B Pflanze in natürlicher Grösse; 1 Blüthe vergrössert; 2,3,4 Theile der Blüthe (Fahne, Flügel und Schiffchen), desgl.; 5 Staubgefässe mit Stempel, desgl.; 6 Stempel, desgl.; 7 Theil der Hülse halbirt, desgl.; 8 Same desgl.; 9 und 10 derselbe in Längs- und Querschnitt.