Kozieradka pospolita

Młode pędy kozieradki

Nasiona kozieradki

Kiełki kozieradki

Kozieradka pospolita, kozieradka lekarska (Trigonella foenum-graecum L.) – gatunek rośliny zielnej z rodziny bobowatych. Inne nazwy zwyczajowe: fenegryka, greckie siano, kozioroźnik, boża trawka^[4]. Łacińska nazwa foenum-graecum oznacza "greckie siano". Rodzimym obszarem jej występowania jest Azja (Kaukaz, Turkmenistan, Uzbekistan) i Europa Wschodnia (Ukraina, Mołdawia, Litwa, Estonia), rozprzestrzenia się też w niektórych innych regionach jako gatunek zawleczony i jest uprawiana niemal na całym świecie^[5]. W Polsce roślina zawlekana i przejściowo dziczejąca z upraw (efemerofit)^[6].

Morfologia

Pokrój

Jednoroczna roślina o mocnym, palowym korzeniu. Łodyga wyprostowana, słabo rozgałęziona, w górnej części delikatnie owłosiona.

Liście

Trójlistkowe, listki odwrotnie jajowate, z wierzchu zielone, spodem sinozielonkawe.

Kwiaty

Siedzące lub na bardzo krótkich szypułkach, osadzone po jeden lub dwa w kątach liści. Kielich rurkowaty, pięciowrębny. Korona motylkowata, żółtawa, pręcików 10 (jeden wolny i dziewięć zrośniętych), słupek jeden.

Owoc

Wygięty strąk, zakończony 2–3 cm dzióbkiem o barwie beżowobrunatnej, zawierającym ok. 15 romboidalnych lub pryzmatycznych nasion koloru beżowego, podzielonych bruzdą na dwie nierówne części (podobnych do nasion gryki).

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Jest wybitnie wapieniolubna. Kwitnie w czerwcu i lipcu, zapylana jest przez owady. Jest rośliną miododajną. Ma nieprzyjemny, mdły zapach. Liczba chromosomów 2n = 16^[6].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Nasiona kozieradki (Semen Foenugraeci lub Semen Trigonellae) są pozyskiwane ze względu na dużą zawartość śluzu polisacharydowego (jego zawartość przekracza nawet 40%). Poza tym nasiona zawierają tłuszcze, saponiny steroidowe, w tym pochodne diosgeniny i estry saponin z białkami (np. fenugrekina). Ponadto w surowcu obecne są białka roślinne, śladowe ilości olejków eterycznych, flawonoidy, cholina, lecytyna, witaminy PP, F, D i alkaloid trygonelina^[7].

Działanie

Surowiec działa osłaniająco i przeciwzapalnie na błonę śluzową przewodu pokarmowego oraz (zastosowany zewnętrznie) na skórę, w związku z tym jest stosowany w chorobie wrzodowej i w stanach zapalnych skóry (czyraki, egzemy, ropnie). Nasiona kozieradki mogą również obniżać poziom cholesterolu i cukru we krwi. Kozieradce przypisuje się także właściwości przeciwzapalne, żółciopędne, rozkurczowe, poprawiające samopoczucie, żółciotwórcze, pobudzające wydzielanie soku trzustkowego, żołądkowego i jelitowego, wzmacniające, usprawniające wchłanianie pokarmów, regulujące wypróżnienia, pobudzające regenerację wszystkich tkanek, aktywujące hematopoezę (kozieradka to naturalny aktywator procesów wytwarzania krwinek), mlekopędne, moczopędne, przeciwalergiczne, anaboliczne^[7].

Dawkowanie

Doustnie stosuje się 6 g na dobę, zewnętrznie jako ciepłe okłady przygotowane przez zalanie 50 g surowca 250 ml wody i odczekanie ok. 30 min^[7].

Homeopatia

W homeopatii kozieradka stosowana jest jako lek przy zapaleniu jelit i żołądka, niedomaganiach śledziony oraz jako immunostymulator, mający podnosić odporność organizmu^[8].

Dawne zastosowania

Dawniej stosowano kozieradkę w leczeniu blednicy, gruźlicy, krzywicy, niedokrwistości, kaszlu i przy wychudzeniu. Stosowana była także podczas rekonwalescencji^[8].

Roślina jadalna

• Młode liście są jadane jako warzywo, a suszone używane są do wzbogacania smaku gotowych dań (suszone liście mają gorzki smak i charakterystyczny silny zapach)^[9].
• Nasiona są używane jako przyprawa zwana kozieradką (m.in. do przygotowania zalew do marynat, proszku curry, makaronów, pieczywa i potraw mięsnych)^[9].
• Wyhodowane z nasion kiełki są dodatkiem do kanapek i sałatek. Mają ostry smak^[9].
• Z wysuszonych liści można sporządzać herbatkę ziołową^[9].
• Spotyka się ją głównie w kuchni hinduskiej oraz tajskiej. W Jemenie kozieradka jest jednym z głównych składników narodowej potrawy zwanej Saltah; pojawia się ona także często w takich daniach hinduskich i pakistańskich jak dahls czy w mieszance przyprawowej panch phoron. W kuchni bułgarskiej wraz z czubricą jest podstawowym składnikiem mieszanki ziołowej zwanej "szarena soł" (шарена сол, "sól barwiona"), używanej do twarogów i zapiekanek.
• Efektem ubocznym spożywania nawet małych ilości tej rośliny jest zapach curry lub syropu klonowego w moczu i pocie osoby spożywającej kozieradkę.

Inne zastosowania

• Dawniej była używana jako pasza dla bydła, jednak ze względu na swoisty zapach, który przenika do mleka, nie jest już stosowana.
• Roślina ta jest czasami używana do produkcji sztucznych syropów klonowych (artificial maple sirups) jako dodatek smakowy.
• Wytwarzane są z niej maseczki kosmetyczne do pielęgnacji cery zniszczonej, przewrażliwionej i suchej, a także cery z trądzikiem^[9]. Z nasion sporządzano dawniej żółty barwnik, a ich śluz wykorzystywano do usztywniania tkanin^[9].

Historia uprawy

Znana była już w starożytności. Jej nasiona pochodzące sprzed 3 tysięcy lat p.n.e. znaleziono w Maadi w Egipcie, w grobowcu Tutenchamona (1342-1339 r p.n.e.) oraz w Lakisz w Palestynie. Niektórzy znawcy roślin biblijnych uważają, że Żydzi po ucieczce z Egiptu podczas swojej 40-letniej tułaczki na pustyni tęsknili nie za czosnkiem, jak to jest w tłumaczeniach Księgi Liczb (11,5), lecz za kozieradką^[10]. Słynny papirus Ebersa podaje przepis na wykorzystanie oleju z jej nasion do pielęgnacji ciała. Szymon Syreński (Syreniusz) w XVI wieku, autor pierwszego w Polsce opracowania botanicznego, podaje jej nazwę jako fenegryk lub boża trawka^[9].

Uprawa

Wymaga słonecznego i osłoniętego od wiatrów stanowiska oraz żyznej gleby o dużej zawartości wapnia^[9]. Uprawia się ją z nasion wysiewanych w połowie kwietnia bezpośrednio do gruntu na głębokość 1-1,5 cm, w rządkach o rozstawie 30 cm^[9]. Nasiona kiełkują zazwyczaj po dwóch tygodniach^[9]. Oprócz pielenia i spulchniania gleby nie wymaga innych zabiegów uprawowych.

Przypisy