Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców

Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców

Краљевина Срба, Хрвата и Словенаца
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
Kraljevina Srbov, Hrvatov in Slovencev

Flaga Herb
Dewiza: (srb.) Jedan narod, jedan kralj, jedna država (Jeden naród, jeden król, jedno państwo)
Hymn: Hymn Królestwa SHS (Bože pravde + Lijepa naša domovino + Naprej zastava slave)
Konstytucja	Konstytucja widowdańska (od 1921 r.)
Język urzędowy	serbsko-chorwacko-słoweński (serbsko-chorwacki i słoweński)
Stolica	Belgrad
Ustrój polityczny	monarchia konstytucyjna
Ostatni władca	Aleksander I
Powierzchnia  • całkowita	248 987[1] km²
Liczba ludności (1921)  • całkowita   • narody i grupy etniczne	11,984 mln[2] Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Boszniacy, Czarnogórcy, Macedończycy, Albańczycy i inni
Waluta	dinar Królestwa SHS (RSD)
Przyłączenie Państwa SHS do Królestwa Serbii	1 grudnia 1918
Przemianowanie na Królestwo Jugosławii	przez króla Aleksandra I 3 października 1929
Religia dominująca	prawosławie, katolicyzm, islam
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC+2 – lato

Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, skr. Królestwo SHS (serb.-chorw. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca / Краљевина Срба, Хрвата и Словенаца, słoweń. Kraljevina Srbov, Hrvatov in Slovencev) – państwo europejskie, powstałe 1 grudnia 1918 r., po zakończeniu I wojny światowej i po rozpadzie Austro-Węgier. W obiegu nieoficjalnym nazywane Jugosławią – krajem południowych Słowian; obecnie określane jako pierwsza Jugosławia. 3 października 1929 r. państwo zostało przemianowane na Królestwo Jugosławii.

Na początku XX w. Słowianie południowi pozostawali rozbici między kilka państw Austro-Węgry, niepodległe Królestwo Serbii i Królestwo Czarnogóry oraz Imperium Osmańskie. Wraz z wybuchem I wojny światowej wzmogły się wśród Słowian nastroje separatystyczne. Niepodległa Serbia realizując koncepcję wielkoserbską dążyła do przyłączenia wszystkich Słowian habsburskich. Na przełomie 1915 i 1916 r., pod naporem Austro-Węgier i Bułgarii, Serbia upadła, a władza przeniosła się na wyspę Korfu. 20 lipca 1917 r. doszło do podpisania tzw. Deklaracji z Korfu, która zapowiadała, iż wspólnym celem Słowian południowych jest zjednoczenie w jednym państwie. 13 września 1918 r. ruszyła ofensywa Ententy na froncie salonickim. Słowianie habsburscy coraz chętniej opowiadali się za pełną niepodległością; 29 października 1918 r. ogłosili powstanie Państwa Słoweńców, Chorwatów i Serbów z Radą Narodową w Zagrzebiu. W nieuznawanym państwie zwyciężyła idea zjednoczeniowa z Serbią, głównie ze względu na ekspansywną politykę włoską w Dalmacji. W następnych tygodniach kolejne podmioty ogłaszały przyłączenie do Serbii. 1 grudnia 1918 r. książę-regent Aleksander I ogłosił powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców.

Nowe państwo, przodujące w Europie pod względem różnorodności narodów, religii i kultur, borykało się z licznymi problemami gospodarczo-społecznymi. Unifikacja zróżnicowanych gospodarczo i kulturowo obszarów była jednym z najważniejszych wyzwań dla władzy w Belgradzie. Polityczne losy Królestwa SHS naznaczyła walka między dwoma koncepcjami: federalizmem państwowym i pluralizmem narodowym, a centralizmem państwowym i unitaryzmem narodowym. Scenę polityczną cechowało rozbicie na obozy narodowe. Do największych ugrupowań serbskich należała Partia Radykalna (Nikola Pašić) oraz Partia Demokratyczna (Ljubomir Davidović). Najbardziej znaczącą siłę opozycyjną stanowiła Chorwacka Partia Chłopska, na czele ze Stjepanem Radiciem. Między federalistami a centralistami lawirowała Słoweńska Partia Ludowa (Anton Korošec) oraz Jugosłowiańska Organizacja Muzułmańska (Mehmed Spaho) z Bośni. W Macedonii postulaty niepodległościowe wysuwała Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna. Zyskująca na popularności Komunistyczna Partia Jugosławii została zdelegalizowana w 1921 r. Politycznie i społecznie marginalizowani byli Czarnogórcy i Macedończycy uważani za Serbów. 28 czerwca 1921 r. uchwalono tzw. konstytucję widowdańską. Szerokie kompetencje w systemie politycznym Królestwa SHS posiadał król, Aleksander I, przejawiający skłonności autorytarne. Niektórzy historycy określają sytuację ustrojową Królestwa jako pseudoparlamentaryzm.

W ciągu 10 lat władza w państwie zmieniała się 24 razy. Permanentny kryzys polityczny osiągnął apogeum w czerwcu 1928 r., kiedy to poseł serbskiej Partii Radykalnej zastrzelił przywódcę chorwackiej opozycji – Stjepana Radicia. Doprowadził to do ostatecznego załamania systemu parlamentarnego. 6 stycznia 1929 r. król Aleksander wprowadził dyktaturę znosząc konstytucję oraz rozwiązując partie polityczne. Pod wpływem terroru życie polityczne w kraju zamarło. 3 października 1929 r. państwo przemianowano na Królestwo Jugosławii.

Geneza

1914 r., początek I wojny światowej – niepodległa jeszcze Serbia i Czarnogóra; Chorwacja, Bośnia i Słowenia w granicach Austro-Węgier

Początek I wojny światowej

Choć w miarę słabnięcia monarchii Węgrzy i Austriacy zdradzali tendencję do rozluźniania dotychczasowych związków^[3], to na początku XX w. Włochy i Austro-Węgry wyrażały mocny sprzeciw wobec koncepcji powstania dużego bytu politycznego Słowian południowych na Bałkanach. Oba kraje obawiały się utraty wpływów i terytoriów. O niektóre z nich oba imperia ze sobą rywalizowały – szczególnie o sporną Istrię i Dalmację. Przeciwnikiem idei Jugosławii był również Watykan, który obawiał się likwidacji silnego katolickiego kraju (monarchii habsburskiej), a w rezultacie utraty wpływów na rzecz prawosławia^[4]. Aż do połowy 1918 r. przeciwne likwidacji monarchii habsburskiej były również mocarstwa Ententy, tj. Francja, Wielka Brytania i Rosja^[5].

Od początku I wojny światowej (1914 r.) trwały intensywne zabiegi mocarstw obu bloków (tj. Ententy i Trójprzymierza) o pozyskanie kolejnych sojuszników^[6]. Prowadzone przez Ententę rozmowy doprowadziły do podpisania, 26 kwietnia 1915 r., tajnego porozumienia z Włochami w Londynie, na mocy którego Włochy zobowiązały się do udziału w wojnie po stronie Ententy w zamian za nabytki terytorialne. Anglia, Francja i Rosja zgodziły się odstąpić Włochom słowiańską Gorycję-Gradyskę, Istrię, Triest oraz znaczną część Dalmacji wraz z wyspami^[7][8][9].

Serbska deklaracja

W czasie wojny środowiska Chorwatów, Serbów i Słoweńców pod rządami monarchii Habsburgów (tzw. Słowianie habsburscy) czyniły silne starania o zjednanie sobie opinii międzynarodowej dla planów stworzenia wspólnego południowosłowiańskiego państwa. Serbskie elity wahały się między zjednoczeniem ziem serbskich pod egidą istniejącego Królestwa Serbii, a stworzeniem nowego, szerszego bytu politycznego obejmującego wszystkich Słowian habsburskich^[5]. Już na początku wojny, jesienią 1914 r., władze Serbii ogłosiły, że odtąd ich celem stało się „(...) zakończenie tej wielkiej wojny, która – od momentu, kiedy się zaczęła – stała się jednocześnie walką o wyzwolenie i zjednoczenie całej naszej zniewolonej braci Serbów, Chorwatów i Słoweńców”^[5]. Deklaracja ta była pewnym novum w polityce Serbii, która do tej pory nawoływała do zjednoczenia tylko Serbów w jednym państwie, a teraz „Serbów, Chorwatów i Słoweńców”^[10]. Pomysłodawcą deklaracji był serbski premier – Nikola Pašić. Zgodnie z jej założeniami, zjednoczenie miało się odbyć poprzez przyłączenie Słowian habsburskich do Serbii, a w dalszej kolejności – stopieniu się ich w jeden naród serbski. De facto wciąż więc chodziło przede wszystkim o integrację wszystkich Serbów, a pozostali Słowianie byli mniej istotni^[10], bowiem przyszłe państwo, według koncepcji serbskiej, miało cechować się scentralizowaną władzą w rękach dynastii Karadziordziewiciów w Belgradzie^[11]. Premier Pašić, podobnie jak wiele innych środowisk serbskich, był przekonany, że na fali chorwackiego i słoweńskiego entuzjazmu wywołanego wyzwoleniem spod władzy habsburskiej, uda się przeprowadzić szybki i bezproblemowy proces serbizacji nowo przyłączonych nacji^[10].

Komitet Jugosłowiański w 1916 r. (po dokładny opis fotografii zob. Komitet Jugosłowiański)

Działalność Komitetu Jugosłowiańskiego i Słowian habsburskich

Elity południowosłowiańskie pod panowaniem Habsburgów, wśród których prym wiedli politycy chorwaccy, były świadome odmienności wizji zjednoczeniowych i faktu, że Serbowie przede wszystkim pragną rozszerzyć swoje państwo. Jednak uważano wówczas, że najważniejsze to doprowadzić do zjednoczenia, a decyzje, co do konkretnych rozwiązań politycznych, zostaną podjęte w przyszłości^[10]. Jednak na arenie międzynarodowej Chorwaci i Słoweńcy wciąż nie mieli siły przebicia dla swoich pomysłów, nie reprezentowali bowiem żadnego państwa (w odróżnieniu do rządu Królestwa Serbii), lecz tylko pewne środowiska polityczne^[12].

30 kwietnia 1915 r. założono w Paryżu Komitet Jugosłowiański^[8], na którego czele stanął Ante Trumbić^[13]– były poseł do parlamentu austriackiego^[3]. Główną siedzibę ustanowiono w Londynie^[14][15]. Oprócz Trumbicia najważniejszymi przedstawicielami Komitetu byli Frano Supilo i Ivan Meštrović^[8]. Do zadań Komitetu, który składał się głównie z polityków jugosłowiańskich z Austro-Węgier^[16], należało prowadzenie dyplomacji mającej na celu przekonanie państw Ententy do pomysłu zjednoczenie Słowian południowych z Serbią (na zasadzie całkowitego równouprawnienia wszystkich narodów jugosłowiańskich^[16], przeciwstawiając się wielkoserbskim aspiracjom rządu Pašicia^[13]) i oddania nowemu państwu, obiecanej Włochom, Istrii i Dalmacji. Najważniejszym argumentem, wysuwanym przez Komitet, za oddaniem Istrii i Dalmacji nowemu państwu był skład etniczny tychże regionów, w których zdecydowanie przeważali Chorwaci. Dla Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji ważniejsze jednak było zachęcanie Włochów do walki po ich stronie, niż zawieranie zobowiązań ze środowiskami, które w żaden istotny sposób nie mogły pomóc w pokonaniu państw centralnych^[8]. Komitet przez cały okres wojny przebywał na emigracji^[8], gdzie przekonywał opinię publiczną mocarstw ententy o konieczności utworzenia państwa Słowian południowych. Sytuacja była jednak bardzo skomplikowana, bowiem wśród samych Serbów, Chorwatów i Słoweńców istniały poważne rozbieżności co do przyszłego kształtu wspólnego państwa^[17]; m.in. wielu wyższych oficerów chorwackich, pozostających w weloletniej służbie wojskowej pod władzą Habsburgów, widziało dalszą przyszłość narodu w związku z Austro-Węgrami^[17].

Ante Trumbić – przewodniczący Komitetu

W miarę upływu czasu koncepcja zjednoczeniowa napotykała kolejne problemy zewnętrzne. Zwolennicy porozumienia londyńskiego, a przede wszystkim Rosja, dążyli tego, aby po wygranej wojnie utrzymać monarchię Habsburgów, lecz w postaci trialistycznej, jako Królestwo Austrii, Węgier i Czech. Oznaczałoby to, oprócz przekazania Włochom Istrii i Dalmacji, wcielenie Slawonii, Bośni i południowej Dalmacji do Serbii, a reszty do nowo utworzonego królestwa Habsburgów. Realizacja tych założeń całkowicie pogrzebałaby plan utworzenia wspólnego państwa Słowian południowych^[18].

W międzyczasie narastał konflikt między Franem Supilem a pozostałymi członkami Komitetu Jugosłowiańskiego. Supilo bardziej niż pozostali obawiał się, że Serbia dąży do pełnego podporządkowania sobie ziem chorwackich^[19] i apelował, aby najpierw ustalić bezpieczną, federacyjną strukturę przyszłego państwa^[11]. Trumbić i większość członków Komitetu trzymali się poglądu, że należy najpierw umożliwić powstanie Jugosławii (w jakiejkolwiek formie), a następnie rozmawiać o szczegółach jej zjednoczenia, tj. federalizmie lub centralizmie^[11]. Zdecydowana większość w rządzie serbskim opowiadała się za strukturą centralistyczną przyszłego państwa^[11]. W lecie 1916 r. Frano Supilo, zdając sobie sprawę z braku możliwości przekonania kolegów do swoich racji, opuścił Komitet, a rok później zmarł^[19][11].

Ucieczka wojsk serbskich zimą 1915/16 r. przez Albanię w kierunku wybrzeża Adriatyku

Upadek Serbii

Jesienią 1915 r. armie niemiecka, austro-węgierska i bułgarska uderzyły na Serbię. Po zdobyciu Belgradu ofensywa nie zwalniała zmuszając Serbów do wycofania się w kierunku Kosowa^[20]. Z pomocą wyruszyły Anglia i Francja wysadzając 5 października desant w Salonikach, jednakże próby uderzenia z południa okazały się spóźnione^[21]. W nocy z 13 na 14 października Bułgaria zaatakowała Macedonię odcinając Serbów od wojsk alianckich i portu salonickiego^[20] – jedynego punktu zaopatrzenia armii Serbskiej w broń i amunicję^[22]. Trzy armie osaczały Serbów od północy, zachodu i wschodu. Nim sojusznicy zgromadzili dostateczne siły na froncie salonickim^[21], podjęto decyzję o ewakuacji armii, cywilów i władzy przez Albanię i Czarnogórę w kierunku Adriatyku^[20]. Rozpoczęła się tzw. albańska Golgota^[23]. Szacuje się, że podczas marszu, z powodu mrozów, głodu, chorób i albańskich ataków zginęło od 70 do 150 tys. żołnierzy i cywilów serbskich oraz czarnogórskich, a ostatecznie do wybrzeży Adriatyku dotarło 145 tys. żołnierzy i 5 tys. cywilów^[24]. Ocalałych statkami państw Ententy przewieziono na wyspę Korfu^[20][24]. W styczniu i lutym 1916 r. kraj opanowały wojska austro-węgierskie. Upadek Serbii przesądził również o losie Czarnogóry^[21]. Wraz z wojskiem na wyspę Korfu przeniósł się rząd Pašicia, schorowany król Piotr, zastępujący go syn – regent Aleksander^[25]. Dozbrojeni i zaopatrzeni żołnierze wkrótce wzięli udział w walkach na froncie salonickim^[20]. Rząd Czarnogórski wraz z królem Mikołajem udał się na emigrację do Francji^[25], nie chcąc zaakceptować poniżających warunków pokojowych zaproponowanych przez Wiedeń^[26].

Deklaracja majowa

Szybko okazało się, że Komitet Jugosłowiański nie reprezentował wszystkich sił politycznych Słowian południowych pod panowaniem habsburskim^[19]. Przywódcy południowosłowiańskich partii burżuazyjnych, drobnomieszczańskich i ludowych, działających na terenie Austro-Węgier, upatrywali większych korzyści dla dalszego rozwoju swych krajów w utrzymaniu związku z monarchią, aniżeli w połączeniu się ze słabą ekonomicznie i zacofaną Serbią, która kojarzona była z obszarem "barbarzyńskich Bałkanów"^[27]. 30 maja 1917 r.^[28], w Wiedniu, posłowie jugosłowiańscy (z Istrii, Dalmacji i Słowenii^[19][11]) do austriackiej Rady Państwa zawiązali tzw. Klub Jugosłowiański^[29][26]. 30 maja 1917 r.^[29], ponad 30 przedstawicieli Klubu, podczas posiedzenia Rady Państwa, ogłosiło tzw. Deklarację majową^[19]. W deklaracji tej domagano się zjednoczenia wszystkich żyjących w ramach monarchii Słoweńców, Chorwatów i Serbów w formie trzeciej jednostki państwowej pozostającej w federacji z Austro-Węgrami pod rządami dynastii habsburskiej^[11][30][29], w przeciwieństwie do emigracyjnego Komitetu Jugosłowiańskiego, który opowiadał się za całkowitym odłączeniem przyszłego państwa od monarchii Habsburgów. W dokumencie nie wspominano jeszcze o połączeniu się z Królestwem Serbii^[26]. Deklaracja majowa została przez przedstawicieli Komitetu przyjęta krytycznie, ponieważ uznano ją za ruch zmniejszający szanse na porozumienie z rządem serbskim i znalezienie międzynarodowego poparcia dla państwa Słowian południowych^[31].

Sygnatariusze Deklaracji z Korfu, a wśród nich kluczowi politycy, m.in. stoi Milorad Drašković (pierwszy z prawej) oraz siedzą: Ante Trumbić (trzeci z lewej), Nikola Pašić (czwarty), Stojan Protić (szósty) i Ljubomir Davidović (siódmy)^[32]

Deklaracja z Korfu

W czasie kiedy podpisano Deklarację majową sytuacja Królestwa Serbii na arenie międzynarodowej również nie wyglądała najlepiej. Brak sukcesów militarnych, obalenie sojuszniczego rosyjskiego cara, Mikołaja II, przez rewolucję lutową oraz przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych, które mniej przychylne były postanowieniom Deklaracji londyńskiej oddającej Serbii południową Dalmację^[33]. Presja wydarzeń międzynarodowych, a także rozwoju sytuacji na okupowanych terenach sprawił^[16], że premier Serbii, Nikola Pašić, postanowił wesprzeć Komitet Jugosłowiański i otworzyć drogę do anektowania ziem zamieszkiwanych przez pozostałych Słowian południowych, nie tylko przez Serbów^[33]. Rząd Pašicia, który po zmianach na Korfu składał się teraz wyłącznie z przedstawicieli Partii Radykalnej, bronił pozycji wielkoserbskiej, a więc centralistycznej. Komitet Jugosłowiański w Londynie natomiast, składał się z polityków jugosłowiańskich z Austro-Węgier i stał na stanowisku całkowitego równouprawnienia wszystkich narodów jugosłowiańskich^[16]. Rząd serbski na uchodźctwie zaprosił na wyspę Korfu, w czerwcu 1917 r., chorwackich przedstawicieli na rozmowy o wizji potencjalnego przyszłego państwa. Mimo świadomości różnic co do wizji przyszłości Chorwaci zgodzili się w nadziei, że osiągnięte porozumienie Słowian południowych zostanie dostrzeżone przez państwa Ententy. Trudne, trwające miesiąc rozmowy, ze strony Komitetu Jugosłowiańskiego, prowadził Ante Trumbić. Kwestią największego sporu pozostawały zasady współuczestniczenia w przyszłym państwie. Rząd serbski, wychodzący z założenia, że to Serbia wyzwalala terytoria słowiańskie, obstawał przy przyłączeniu ziem do swojego Królestwa i władzy scentralizowanej w Belgradzie, Chorwaci, obawiający się serbskiej dominacji, opowiadali się za państwem federacyjnym^[33].

20 lipca 1917 r. ostatecznie osiągnięto porozumienie w postaci tzw. Deklaracji z Korfu^[34][16] – jednego z najważniejszych porozumień umożliwiających ostateczne powstanie państwa Słowian południowych^[35]. Deklaracja wyraźnie określała, iż wspólnym celem jest zjednoczenie wszystkich Chorwatów, Serbów i Słoweńców w jednym, niezależnym państwie pod panowaniem dynastii Karadziordziewiciów^[16]. Komitet Jugosłowiański uznał dynastię serbską za legalną w nowym państwie, a rząd serbski zgodził się zastosować do zasady samostanowienia narodów, co miało urzeczywistnić się poprzez utworzenie zgromadzenia wszystkich narodów, które miało zdecydować o ostatecznym ustroju państwa, bowiem pozostałe kwestie sporne planowano rozstrzygnąć później^[36]. Deklaracja teoretycznie rozwiązywała również problem równouprawnienia narodów jugosłowiańskich, mówiąc o jednym, trójimiennym, serbsko-chorwacko-słoweńskim narodzie^[16]. Dokument poparł również Czarnogórski Komitet Zjednoczenia Narodowego w Paryżu, działający pod przewodnictwem byłego premiera – Andriji Radovicia^[26][35]. Komitet Jugosłowiański przekazał do Zagrzebia, który w tym czasie stał się swego rodzaju centrum działalności politycznej Słowian habsburskich, depesze namawiające do szerokiego przyjęcia Deklaracji z Korfu^[36].

Z czasem autorzy Deklaracji majowej również coraz śmielej zaczęli opowiadać się za całkowitą niepodległością, omijając w dalszych deklaracjach sformułowania typu "w ramach Austro-Węgier" czy "pod berłem dynastii habsbursko-lotaryńskiej"^[37]. Wpływ na to miały wyraźne sukcesy polityczne Komitetu Jugosłowiańskiego (tj. Deklaracja z Korfu)^[37], radykalizacja ludności pod wpływem rewolucji lutowej i październikowej^[38] oraz sytuacja ludności słowiańskiej w monarchii habsburskiej. Wcielanie Słowian do armii austro-węgierskiej przebiegało w atmosferze zastraszania przez oficerów austriackich i węgierskich. Oddziały słowiańskie kierowano zwykle na najbardziej niebezpieczne odcinki frontu, stosując przy tym różne formy przemocy, a słowiańscy żołnierze niechętnie walczyli przeciwko swoim pobratymcom i masowo sabotowali rozkazy, dezerterowali lub oddawali się do niewoli serbskiej i czarnogórskiej^[39].

Reakcja Słoweńców na oderwanie się od Austro-Węgier; Lublana, Słowenia

Emancypacja – Rada Narodowa i Państwo SHS

Komitet Jugosłowiański w Londynie bezskutecznie zabiegał u Ententy o uznanie go za oficjalne przedstawicielstwo narodów jugosłowiańskich z monarchii habsburskiej. Najsilniejsze weto wnosiły jednak Włochy zainteresowane terytoriami po drugiej stronie Adriatyku. Sytuacja uległa nieco poprawie po kongresie narodów uciskanych przez Austro-Węgry, który rozpoczął swe obrady w Rzymie w kwietniu 1918 r. Delegacja Jugosłowiańska pod przewodnictwem Trumbicia stała na stanowisku całkowitego rozbicia monarchii habsburskiej i utworzenia z rejonów jugosłowiańskich zjednoczonego, wraz z Serbią i Czarnogórą, państwa jugosłowiańskiego^[40]. Delegacji jugosłowiańskiej udało się zawrzeć z Włochami tzw. Pakt Rzymski. Na jego podstawie Włochy odrzuciły swój niechętny stosunek do potencjalnego państwa Słowian południowych, odkładając kwestie roszczeń terytorialnych w czasie, i ogłosiły, że w ich interesie leży powstanie niezależnego i jednolitego państwa jugosłowiańskiego^[41].

13 września 1918 r. ruszyła ofensywa na froncie salonickim. W czasie kiedy wojska alianckie wyzwalały terytorium Serbii, monarchia habsburska przeżywała swe ostatnie dni, a wielonarodowościowe mocarstwo chyliło się ku upadkowi. Na terenach dziedzicznych i koronnych monarchii, również na ziemiach jugosłowiańskich, zaczęło kształtować się nowe życie polityczne oparte na zasadzie samostanowienia narodów. Postępującemu rozpadowi monarchii towarzyszyły na terenach jugosłowiańskich liczne bunty żołnierzy i coraz silniejsze objawy rewolucji społecznej. Sytuacja zmuszała mieszkańców do tworzenia administracji zastępczej w miejsce niefunkcjonujących, wycofujących się już instytucji austro-węgierskich^[42].

Ogłoszenie zerwania związków z Austro-Węgrami; Zagrzeb, Chorwacja

Ostatecznie w okresie załamania się zdolności obronnych Austro-Węgier, w październiku 1918 r., Słowianie habsburscy porzucili koncepcję „państwa w ramach monarchii Habsburgów” na rzecz ambicji niepodległościowych^[43]. Działacze Klubu Jugosłowiańskiego podjęli samodzielne działania niezależne od postanowień z Korfu^[44]. 5 października 1918 r. utworzono w Zagrzebiu Radę Narodową Słoweńców, Chorwatów i Serbów (serb.-chorw. Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba), jako naczelny organ polityczny Jugosłowian w monarchii habsburskiej^[41][45]. Przewodniczącym rady został Słoweniec – Anton Korošec, a wiceprzewodniczącym Chorwat – Ante Pavelić^[a] i Serb – Svetozar Pribićević^[46]. Nową instytucję szeroko poparły różne, często skonfliktowane ze sobą środowiska^[47], a jej celem było „zjednoczenie Słoweńców, Chorwatów i Serbów w wolnym i niepodległym państwie”^[48]. Politycy w niej zasiadający ponownie byli podzieleni w kwestii wizji przyszłego państwa, jednak tuż przed zakończeniem wojny, 19 października, rada ogłosiła się jedynym organem politycznym Słowian habsburskich^[49]. 29 października parlament chorwacki ogłosił zerwanie wszelkich formalnoprawnych więzi z Austro-Węgrami^[48], oraz że zjednoczona Chorwacja, Slawonia i Dalmacja z Rijeką tworzą, z pozostałymi słowiańskimi ziemiami monarchii, niezależne Państwo Słoweńców, Chorwatów i Serbów^[49], uznając Radę Narodową w Zagrzebiu za najwyższą suwerenną władzę w tym państwie^[48]. Reprezentowanie państwa w polityce międzynarodowej powierzono Komitetowi Jugosłowiańskiemu w Paryżu^[42]. Nowy byt polityczny formalnie nie został jeszcze uznany na arenie międzynarodowej, jednak na ulicach wybuchła euforia spowodowana wyodrębnieniem się z monarchii Habsburgów^[49].

8 października prezydent Stanów Zjednoczonych, Woodrow Wilson, ogłosił pełne prawo Czechów i Jugosłowian do niepodległości^[45]. Znaczenie polityczne i militarne Serbii rosło z dnia na dzień. 1 listopada 1918 r. wojska serbskie i francuskie odbiły Belgrad, w ciągu kilku kolejnych dni dotarły do Zagrzebia i opanowały południowe Węgry^[50].

Król Serbii – Piotr I Karadziordziewić

W zagrzebskiej Radzie Narodowej ponownie wyłoniły się dwie frakcje – jedna żądająca natychmiastowego zjednoczenia z Serbią, druga pragnąca szczegółowego omówienia problemu ustroju przyszłego państwa^[51]. Tymczasem wojska włoskie wylądowały na wschodnim wybrzeżu Adriatyku, zajęły Triest, Pulę, Rijekę, Zadar i parły naprzód^[42]. Protesty Rady Narodowej ani Komitetu Jugosłowiańskiego nie pomogły, ponieważ nowo utworzone państwo wciąż nie było uznawane przez Aliantów^[42]. W wyniku palącego problemu jakim była inwazja Włoska, zdecydowaną przewagę uzyskała opcja natychmiastowego zjednoczenia z Serbią^[51].

Konferencja w Genewie

Ostatnim aktem przed formalnym zjednoczeniem była tzw. Deklaracja genewska, którą podpisano na konferencji w Genewie, gdzie od 6 do 9 listopada 1918 r. obradował Komitet Jugosłowiański, Rada Narodowa z Zagrzebia i rząd Królestwa Serbii^[52]. Rząd serbski uznał Radę Narodową SHS za wyraziciela polityki zjednoczeniowej Słowian Południowych z Austro-Węgier, w efekcie czego zmarginalizowaniu uległ sens funkcjonowania Komitetu Jugosłowiańskiego^[53]. Deklaracja genewska mówiła o zjednoczeniu państwa jugosłowiańskiego w formie federacji złożonej z dwóch równorzędnych członów: Królestwa Serbii z rządem królewskim na czele i Państwa SHS z Radą Narodową w Zagrzebiu. Wspólne miały być natomiast ministerstwo spraw zagranicznych, wojskowych, marynarki, handlu i finansów oraz organizacja konstytuanty, opracowującej projekt nowej ustawy zasadniczej^[54]. Oprócz tego ustalono m.in. korzystny, z perspektywy nie-Serbów, podział miejsc w rządzie. Deklaracja wywołała jednak sprzeciw nacjonalistycznych środowisk z Belgradu i serbskiej prawicy, dążącej do zdobycia hegemonii wśród narodów Jugosławii, tym samym niechętnej koncepcji federalizmu^[54]. Ostatecznie strona serbska od postanowień genewskich odstąpiła, a deklaracja nie weszła w życie^[52][55].

Ante Pavelić wygłasza adres zjednoczeniowy regentowi Aleksandrowi; Belgrad, 1 grudnia 1918 r.

Przyłączenie Państwa SHS do Królestwa Serbii

24 listopada 1918 r. Rada Narodowa w Zagrzebiu ogłosiła decyzję o zjednoczeniu z Serbią^[55]. Powodów, dla których przedstawiciele Państwa SHS tak pośpiesznie zdecydowali się na akt zjednoczeniowy, było kilka. Do przyczyn emocjonalnych należy chęć realizacji, snutych od pokoleń, pragnień o własnym państwie i upadku Austro-Węgier^[56][57]. Do pragmatycznych: przeciwstawienie się ekspansji włoskiej, w której rękach znajdowały się już wszystkie chorwackie wyspy, a nawet przybrzeżna i kontynentalna Dalmacja – kolebka chorwackiej państwowości^[58]. Szybkie zjednoczenie z Królestwem Serbii, nawet jeśli na nierównych zasadach, wydawało się jedynym sposobem na powstrzymanie włoskiego irredentyzmu^[56]. Nie bez znaczenia również pozostawał fakt, że mocarstwa zachodnie nie uznawały istnienia Państwa SHS, ponieważ w wielu przypadkach popierały wielkoserbskie tendencje w Belgradzie. Ostatecznie sprawę przeważyła najbardziej zagrożona ekspansją włoską Dalmacja, która, wraz z władzami Bośni i Hercegowiny, 16 listopada, zadeklarowała gotowość do połączenia się z Serbią i nalegała na przyspieszenie działań politycznych^[57][54]. 24 listopada Rada Narodowa SHS powzięła decyzję o zjednoczeniu z Serbią i Czarnogóra^[57]; na 28 członków prezydium rady, aż 27 opowiedziało się za rezolucją o zjednoczeniu^[51].

Parada armii serbskiej po zjednoczeniu z Państwem SHS; plac bana Josipa Jelačicia w Zagrzebiu

25 listopada Wielkie Zgromadzenie Narodowe Baczki, Baranii i Banatu, obradujące w Nowym Sadzie w składzie 757 posłów, ogłosiło zerwanie relacji z Węgrami i przyłączenie się do Królestwa Serbskiego^[55][57][59].

Szczególne kontrowersje wzbudzała kwestia zjednoczenia z Czarnogórą. W Serbii podejrzewano, że formalnie panująca czarnogórska dynastia Petroviciów-Njegošów będzie domagała się ustanowienia współwładzy w przyszłym państwie jugosłowiańskim lub przynajmniej szerokiej autonomii dla Królestwa Czarnogóry, a to nie odpowiadało centralistycznej wizji władzy w Belgradzie. Serbom zależało zatem na upozorowaniu legalności włączenia Czarnogóry do Jugosławii i jednoczesnej detronizacji króla Mikołaja I^[59]. Ucieczka króla z kraju rozpoczęła serbskie działania na rzecz przyłączenia Czarnogóry^[60]. Taka możliwość pojawiła się, gdy poparcia dla planów Serbii udzieliły czarnogórskie elity, w tym wielu byłych ministrów^[59]. 26 listopada Wielkie Zgromadzenie Narodowe Czarnogóry, obradujące w Podgoricy, ogłosiło jednomyślnie decyzję o detronizacji, znajdującego się na emigracji, króla Mikołaja i połączeniu z Serbią w jedno państwo pod władzą Karadziordziewiciów^[57]. Próba zbrojnego powstania, przywracającego obalonemu monarsze władzę, nie powiodła się^[45].

27 listopada 1918 r. wyruszył z Zagrzebia pociąg z delegacją przedstawicieli chorwackich środowisk, skonfederowanych z elitami innych narodów rozbitej monarchii, które miały zwrócić się z oficjalną prośbą do regenta, Aleksandra I, o zintegrowanie ich w jednym państwie^[61]. Wydarzenia poprzedzające przybycie delegacji Państwa SHS (tj. przyłączenie się Czarnogóry i Wojwodiny) umocniły pozycję rządu Serbskiego, co wpłynęło na ugodowy charakter adresu przedłożonego przez Ante Pavelicia^[57], 1 grudnia 1918 r., w obecności króla Piotra, regentowi Aleksandrowi, pieczętującego decyzję o zjednoczeniu^[55]. Książę Aleksander proklamował utworzenie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców^[55]. Regent Aleksander I i serbskie elity (bez obecności serbskiego premiera Pašicia) dokonały zjednoczenia, w poczuciu serbskiego zwierzchnictwa, co miało niebagatelne znacznie dla przyszłej polityki wewnętrznej^[58]. Po proklamacji wojska serbskie wkroczyły do Chorwacji i Dalmacji, a zjednoczenie jugosłowiańskie stało się faktem^[55].

Historia

(c) Pakko z angielskojęzycznej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Bułgaria po układzie z Nueilly-sur-Seine. Jasnym pomarańczowym kolorem zaznaczono terytoria odebrane Bułgarii.

Wytyczanie granic – Traktat Wersalski i układy pokojowe

Traktaty pokojowe

Granice nowego państwa jugosłowiańskiego omawiane był m.in. na konferencji pokojowej w Wersalu^[62]. Królestwu SHS formalnie przyznano trzy miejsca, jednak wyznaczono na nie czterech delegatów^[63]. Byli to: serbski zwolennik centralizmu, unitaryzmu i idei Wielkiej Serbii oraz doświadczony negocjator – Nikola Pašić, chorwacki zwolennik federalizmu – Ante Trumbić, serbski dyplomata i minister – Milenko Vesnić, a także Ivan Žolger – słoweński prawnik^[62][63][64]. Podpisany, w czerwcu 1919 r., Traktat Wersalski uznał fakt zjednoczenia Serbów, Chorwatów i Słoweńców w jednym państwie^[65]. Kolejne traktaty w Saint-Germain-en-Laye, Neuilly sur Seine, Trianon i Rapallo umocniły międzynarodową pozycję Królestwa SHS, które uzyskało poparcie USA i Francji oraz zostało zaliczone w Wersalu do państw zwycięskich^[65].

Na konferencji pokojowej, 13 czerwca 1919 r., podpisano umowę jugosłowiańsko-rumuńską, na podstawie której północno-wschodnią, większą część spornego Banatu odstąpiono Rumunii^[63], zachodnia część pozostała zaś w granicach Królestwa SHS^[65]. W 1924 r. doszło do wymiany kilku wsi na obszarze Banatu z Rumunią^[63].

27 listopada 1919 r., w Neuilly-sur-Seine pod Paryżem, podpisano traktat pokojowy z Bułgarią^[62], na mocy którego kraj ten stracił okręgi caribrodzki i bosylewgradzki na zachodzie oraz dolinę rzeki Strumicy w Macedonii Wardarskiej (łącznie ok. 2500 km² terytorium i 113 tys. mieszkańców^[66]). Bułgaria miała również zapłacić królestwu za szkody poczynione w czasie wojny^[67]. Kwestia Macedonii nie była poruszana, ponieważ wówczas powszechnie uważano ją za część Serbii i, aż do upadku Królestwa Jugosławii, na określenie Macedonii Wardarskiej używano terminu Serbia Południowa (Južna Srbija)^[68][62]. Przeciw włączeniu Macedonii do Królestwa SHS protestowały niektóre koła WMRO, pragnące utworzenia niepodległego państwa, lecz przedłożone przez nie w Wersalu specjalne memorandum nie zostało uwzględnione^[69].

Kolorami zaznaczono terytoria przedwojenne: pomarańczowy – Austria, różowy – Węgry, niebieski – Bośnia i Hercegowina. Czerwonymi liniami zaznaczono granice państwowe już po traktatach z Trianon i Saint-Germain-en-Laye.

Granicę z Republiką Austriacką ustalono 10 września 1919 r., podpisując traktat pokojowy w Saint-Germain-en-Laye. Na jego podstawie większa część Krainy, południowa Styria z Mariborem i skrawek Karyntii został włączony do Królestwa SHS. O przynależności południowej Karyntii rozstrzygnął plebiscyt przeprowadzony 10 października 1920 r., w którym za przynależnością do Austrii opowiedziało się 59% głosujących^[62]. Pokój z Węgrami podpisano dopiero 4 czerwca 1920 r. w pałacu Trianon w Wersalu; regulował on sytuację graniczną z Królestwem Węgier^[70]. Według jego postanowień Królestwu SHS przypadła Slawonia, Prekmurje, Međimurje oraz znaczna część Wojwodiny z Baranją i Baczką^[62].

10 sierpnia 1920 r., w Sévres, podpisano traktat pokojowy z Turcją – był to jednak akt czysto formalny, ponieważ oba państwa ze sobą nie graniczyły^[62]. W 1921 r. wojska serbskie wycofały się z północnej Albanii, zajętej pod koniec wojny^[65]. W 1923 r. podpisano również układ z Grecją, na mocy którego Królestwo SHS otrzymało w dzierżawę na okres 50 lat część portu w Salonikach (tzw. Jugozona), jako strefę autonomiczną i wolnocłową^[71].

Kwestia włoska

Wiodącym problemem w polityce zagranicznej Królestwa SHS w latach powojennych były ekspansywne aspiracje włoskiego rządu^[64][62]. Włochy już pod koniec wojny zajęły całą Istrię, zachodnią Krainę, słoweńskie Przymorze, Rijekę, Zadar oraz wyspy dalmatyńskie, m.in. Cres, Lošinj, Lastovo^[72]. Delegacja jugosłowiańska na konferencji pokojowej w Paryżu żywiła nadzieje, że poprzez negocjacje uda się rozwiązać kwestie granicy z Królestwem Włoskim^[64]. Włosi, powołując się na tajny traktat londyński z 1915 r., traktowali zajęte ziemie w Dalmacji jako własne i nie zgadzali się na ich opuszczenie^[73]. Na terenach obiecanych Włochom większość mieszkańców stanowili Słowianie, tj. Chorwaci, Serbowie i Słoweńcy^[74]. W trakcie konferencji pokojowej w Paryżu Włosi próbowali przekonać pozostałe delegacje do obstrukcji nowego państwa żądając spełnienia obietnic zawartych w porozumieniu z 1915 r.^[74] Ważną kwestią sporną pozostawała również Rijeka (wł. Fiume)^[74]. Od końca 1918 r. w mieście stacjonowała włoska armia i prowadzona była zakrojona na szeroką skalę akcja propagandowa, będąca próbą wykreowania w mieszkańcach poczucia historycznej przynależności Rijeki do Włoch. Przewagę Królestwa SHS w negocjacjach stanowiła ciągłość instytucji dyplomatycznych i trwałość postulatów, podczas gdy we wciąż zdestabilizowanych Włoszech regularnie zmieniały się rządy, premierzy i strategie negocjacyjne^[64]. Widząc zagrożenie odebrania Włochom tego ważnego miasta, 12 września 1919 r.^[75], włoski pisarz, Gabriele D’Annunzio, dokonał przewrotu w Rijece, wkraczając do miasta z dwutysięczną paramilitarną formacją, a rok później ogłosił utworzenie tzw. Regencji Carnaro^[74]. Nie była to jednak inicjatywa rządu włoskiego, który bynajmniej nie planował aneksji miasta w drodze przewrotu^[76].

Mieszkańy Rijeki (Fiume) świętują zajęcie miasta przez Gabriele D’Annunzio w 1919 r.

Wobec nacisków mocarstw zwycięskich^[69] oraz faktu, iż Serbskie wojsko i politycy nie garnęli się ochoczo do walki o zajęte chorwacko-słoweńskie obszary^[70], Ante Trumbić zmuszony był podpisać z Włochami, 12 listopada 1920 r., traktat pokojowy w Rapallo, na mocy którego przyznano Włochom: Zadar^[65], całą Istrię wraz z Triestem i okolicami^[69] oraz część wysp, m.in. Brijun, Cres, Lošinj, Unije i Susak oraz na południu – Lastovo Palagruža^[70]. Nie uznano istnienia Regencji Carnaro^[77], zaś Rijekę uznano za niezależne państwo (zob. Wolne Miasto Fiume)^[78][65]. Królestwo SHS utraciło m.in. największy port w Rijece, port w Zadarze oraz wielkie stocznie w Puli i Rijece^[79], zyskało natomiast Dalmację^[77]. Ustalono również, że włoska nazwa Fiume będzie obowiązywała w obu państwach^[80]. Poprzez postanowienia traktatowe ok. 500 tys. Chorwatów, Serbów i Słoweńców pozostało w państwie włoskim^[74][81][70]. Porozumienie z Rapallo, choć i tak znacznie korzystniejsze dla Królestwa SHS niż ostatecznie niewprowadzone w życie porozumienie londyńskie^[78][79], zostało przyjęte w Chorwacji i całej Jugosławii, jako haniebna porażka. Po powrocie do kraju Ante Trumbić, tj. sygnatariusz porozumienia, podał się do dymisji z funkcji ministra spraw zagranicznych^[78]. Ostatnim aktem sporu jugosłowiańsko-włoskiego o Rijekę były wydarzenia zapoczątkowane objęciem władzy we Włoszech przez Benito Mussoliniego. Dyktator ponownie zajął się kwestią wolnego miasta i rozpoczął przygotowania do jego zajęcia przez Włochy^[82]. Ostatecznie, na mocy porozumienia podpisanego 27 stycznia 1924 r.^[66], przesądzono o likwidacji Wolnego Miasta Fiume i włączeniu go do Włoch^[78][82]. W porozumieniu zagwarantowano Królestwu SHS przynajmniej pięćdziesięcioletni dostęp do portu w Rijece, a jugosłowiańską mniejszość objęto specjalnym statusem ochronnym^[82].

Problemy nowego państwa – wieloetniczność i nierówności społeczno-gospodarcze

Nowe państwo było państwem średnim, na 12. miejscu w Europie pod względem obszaru, a 10 pod względem zaludnienia^[81]. Przodowało natomiast pod względem różnorodności narodów, religii, kultur i cywilizacji^[83], bowiem w jego granicach znalazły się ziemie o różnym stopniu rozwoju gospodarczo-społecznego i zróżnicowanym składzie narodowym oraz wyznaniowym ludności^[69]. Obok trzech głównych narodów, tj. serbskiego, chorwackiego i słoweńskiego, w Królestwie SHS znalazły się liczne mniejszości narodowe^[81]. Ich liczebność szacowana była na ok. 2 mln^[84] przy ok. 12 mln populacji kraju.

Przez ziemie jugosłowiańskie przebiegała cezura między wyznaniami, alfabetami (cyrylica na wschodzie i łacinka na zachodzie) oraz ogólnym stanem rozwoju kulturalnego, gospodarczego i społecznego^[84]. Serbowie, Macedończycy i Czarnogórcy byli w większości prawosławnymi, Chorwaci i Słoweńcy z kolei byli katolikami, a część ludności Bośni i Hercegowinie oraz Kosowa – muzułmanami^[69]. Dodatkowo Serbska Cerkiew Prawosławna była pod patronatem państwowym w odróżnieniu od kościoła katolickiego czy muzułmańskiego^[85].

Różny był też stopień doświadczenia politycznego. Przyzwyczajeni do parlamentaryzmu i demokracji Serbowie oraz narody żyjące pod monarchią habsburską znalazły się w kraju z Macedończykami i Serbami z Kosowa, którzy dopiero niedługo przed I wojną światową wydostali się spod niewoli tureckiej, gdzie nie mieli żadnej możliwości politycznej partycypacji w organizacji państwa^[86][87]. Ludność królestwa miała przede wszystkim poczucie przynależności do swojego narodu. Koncepcja jedności jugosłowiańskiej docierała do nielicznych, dlatego też budowa zintegrowanego państwa i problem narodowościowy stanowił jedną z najważniejszych kwestii w polityce wewnętrznej Królestwa SHS^[1]. Wielowiekowa przynależność do różnych imperiów i centrów kulturowych pozostawiła po sobie trwałe ślady w sferze mentalnej oraz obyczajowej^[88]. Różne obszary prawne wpłynęły na różne nawyki i intuicje polityczne^[85].

Ważną kwestią wymagającą ujednolicenia było również prawo publiczne i prywatne. Na ziemiach jugosłowiańskich w chwili zjednoczenia obowiązywało bowiem sześć różnych kodeksów prawnych. Wszystkie systemy prawa publicznego upośledzały kobietę, jednak najgorzej sytuacja pod tym względem wyglądała na obszarze byłego Królestwa Serbii. Według tamtejszego prawa kobieta należała do męża, który za nieposłuszeństwo miał prawo posłać ją do aresztu na 10 dni^[86].

Oprócz różnic społeczno-prawnych, w państwie istniało 5 walut, a ubogą koleją zarządzały cztery różne firmy kolejowe^[85]. Państwo nie było tworem jednolitym^[1] – sąsiadujące ze sobą regiony nie były zintegrowane, ponieważ przez kilkaset lat dzieliła je granica polityczna^[85] i dużą przeszkodę w ich potencjalnej integracji stanowiła m.in. bardzo słabo rozwinięta sieć komunikacyjna. W 1922 r. w całym państwie istniało zaledwie 9300 km linii kolejowych, które ułożone były w sposób odśrodkowy, tj. osobne linie biegły w kierunku Wiednia, Budapesztu i Stambułu, zgodnie z granicami dawnych mocarstw. Brak było natomiast połączeń między poszczególnymi krajami wchodzącymi w skład królestwa, których ustanowienie często utrudniało niekorzystne ukształtowanie terenu. Serbia początkowo nie miała bezpośredniego połączenia kolejowego z Morzem Adriatyckim, ani nawet z Bośnią czy Czarnogórą^[86].

W 1921 r. w całym państwie zatrudnionych w przemyśle i górnictwie było zaledwie 9,9% ludności, podczas gdy w rolnictwie było to 78,9%^[84]. Państwo było więc przede wszystkim krajem chłopskim, choć struktura rolnicza była bardzo zróżnicowana^[88]. W rolnictwie, obok rozwiniętych wielkich majątków na byłych obszarach austro-węgierskich, tj. Słowenia^[88], występowały przeżytki feudalizmu w Czarnogórze, Kosowie, Macedonii, Bośni, Hercegowinie i Dalmacji^[69], a uprawa roli nadal odbywała się tam narzędziami prymitywnymi^[89]. Na obszarze południowym i wschodnim pług należał do rzadkości; prace rolne odbywały się przy pomocy drewnianej sochy i brony^[90]. W Serbii^[88], jak i w pozostałych regionach poza Slawonią i częściowo Słowenią, doszło do ogromnego rozdrobnienia gospodarstw^[90]. Wielu chłopów posiadało gospodarstwa na tyle małe, że nie byli w stanie utrzymać z nich własnych rodzin^[90]. W Macedonii i Kosowie nie przestała jeszcze wtedy funkcjonować tzw. zadruga^[89], a kobiety wciąż spulchniały tam ziemię zaostrzonymi długimi kijami^[90]. Nierówności pod względem rolnictwa znajdowały odbicie w całej gospodarce nowego państwa. Kraje byłej monarchii austro-węgierskiej, tj. Słowenia, Chorwacja i Wojwodina, chociaż zacofane w porównaniu z Austrią, Czechami czy Węgrami, był zdecydowanie lepiej rozwinięte niż Macedonia, Bośnia, Hercegowina, Czarnogóra i Serbia^[84][69][89].

Ogromne było również długi i zobowiązania międzynarodowe. Zadłużenie za wyposażenie i utrzymanie armii serbskiej w latach 1914–1918 wynosiło: wobec Francji – 1,24 mld franków, wobec Anglii – 25 mln funtów, wobec Stanów Zjednoczonych – 63 mln dolarów^[84]. Oprócz tego królestwo zostało zobowiązane do przyjęcia części długu Austro-Węgier^[89]. Kryzys pogłębiał również powrót zdemobilizowanych żołnierzy do kraju^[91]. Liczbę ofiar serbskich oficjalnie szacowano na ok. 1250 tys. ludzi, co stanowiło 28% przedwojennego stanu ludności^[92]. W Belgradzie z 45 fabryk było czynnych tylko sześć. Zrujnowany przemysł, transport, brak surowców i paliw uniemożliwiał podjęcie produkcji w zakładach przemysłowych, co powodowało masowe bezrobocie. Spadek produkcji przemysłowej i rolnej powodował trudności w zaopatrzeniu ludności w żywność i niezbędne artykuły, których ceny rosły^[91].

W chwili powstania państwa ponad połowa jego mieszkańców (51,5%) nie umiała czytać i pisać. Analfabetyzm był szczególnie wysoki w krajach potureckich^[84]. Na całym obszarze jugosłowiańskim przed 1918 r. istniały tylko dwie wyższe uczelnie: Uniwersytet Zagrzebski od 1875 i Belgradzki od 1905 r., w których łącznie studiowało 2 tys. studentów^[93]. W 1919 r. utworzono Uniwersytet Królestwa SHS w Lublanie, natomiast w 1920 r. powstały filie, mającego chroniczne problemy kadrowe, Uniwersytetu Belgradzkiego w Skopje i Suboticy^[87]. Na obszarze całego państwa rodzima warstwa średnia, mieszczańska była nieliczna. Obszar jugosłowiański posiadał jeden z najniższych w Europie stopień urbanizacji^[89], nie posiadając w skali europejskiej wielkich ani średnich miast^[87]. W 1900 r. dwa największe miasta jugosłowiańskie, tj. Belgrad i Zagrzeb, liczyły zaledwie po nieco ponad 60 tys. mieszkańców^[93][87]. W miastach wiejskie chaty stały przy głównych ulicach, a w niedalekiej odległości od centralnych kwartałów wciąż funkcjonowały gospodarstwa rolne i hodowlane^[87].

Liczebność klasy robotniczej zależała od stopnia uprzemysłowienia: najsilniejszego w Słowenii, a najsłabszego w Macedonii i Kosowie. W czasie powstania państwa nie było jednej, scalonej, jugosłowiańskiej partii robotniczej. Na wszystkie zdecentralizowane partie robotnicze silny wpływ wywarła Rewolucja Październikowa w Rosji. Ten czynnik, rozbudzony we wszystkich krajach jugosłowiańskich, stanowił jeden z elementów integracji nowego państwa, jednak ograniczał się do słabej liczebnie i organizacyjnie klasy robotniczej^[93].

Nikola Pašić – czołowy polityk i wielokrotny premier Królestwa SHS

Polityka wewnętrzna – podziały, autorytaryzm, serbska dominacja

Charakterystyka sceny politycznej

Ustrój królestwa oraz polityka gospodarcza nie były określone w akcie proklamacji niepodległości i kształtowały się dopiero w trudnych latach powojennych^[94]. Początek istnienia Jugosławii nie wszędzie spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. Nacjonaliści wielkoserbscy przyjęli go z zadowoleniem, widząc w nim kontynuację Królestwa Serbii, lecz na dawnych ziemiach monarchii habsburskiej nierzadko wywoływał on falę niezadowolenia, a nawet próby buntu ze strony żołnierzy chorwackich, odczuwających zagrożenie dla swojej tożsamości w postaci serbskiej supremacji^[95]. Największe antagonizmy rozgorzały właśnie między Serbami i Chorwatami. Ci drudzy nie mieli zamiaru wyrzekać się na rzecz Belgradu autonomii, o którą walczyli przez wieki. Serbowie z kolei widzieli siebie jako wyzwolicieli południowych Słowian spod obcego jarzma (osmańskiego i habsburskiego), a także żyli w przekonaniu, że w czasie wojny wycierpieli więcej niż inne narody i w związku z tym należy im się choćby częściowa rekompensata za poniesione straty. Nie bez znaczenia pozostawał również fakt, iż wielu Serbów wciąż nie wyzbyło się nieufności w stosunku do Chorwatów na tle ich wiary katolickiej i dawnych związków z cesarstwem^[96]. Zjednoczenie pod berłem Karadziordziewiciów de facto definitywnie sankcjonowało dominację narodu serbskiego^[95]. We władzach terenowych, podobnie jak we wszystkich rządach, czołowe pozycje zajmowali Serbowie^[73]. Również policja i armia podlegała przede wszystkim oficerom serbskim^[97]. Nowe państwo czciło niemal wyłącznie żołnierzy serbskich walczących w trakcie I wojny światowej, a chorwackich marginalizowano lub wręcz oskarżano o zdradę^[98]. Serbowie dominowali również terytorialnie i ludnościowo, co sprzyjało kontrolowaniu życia politycznego^[99].

Stjepan Radić – przywódca Chorwackiej Ludowej Partii Chłopskiej

Głównym temat polityki wewnętrznej pozostawał, toczący się niemal przez cały okres międzywojenny, spór na temat organizacji wewnętrznej państwa^[100]. Najgorliwszymi obrońcami unitaryzmu i centralizmu byli Serbowie z Partii Radykalnej^[b], pod przewodnictwem Nikoli Pašicia, będącego orędownikiem koncepcji wielkoserbskiej^[101][102]. Radykałowie przez cały okres międzywojenny byli blisko związani z dworem Karadziordziewiciów^[103]. Z kolei najzagorzalszym opozycjonistą i najważniejszym z głosicieli koncepcji federalistycznej był Stjepan Radić – przywódca Chorwackiej Ludowej Partii Chłopskiej (serb.-chorw. Hrvatska pučka seljačka stranka; HPSS)^[102]. Partia chłopska Radicia szybko stała się ugrupowaniem ogólnonarodowym i ostatecznie skonsolidowała chorwacki naród^[104], wykorzystując chorwackie rozczarowanie Jugosławią^[105]. Jej celem nadrzędnym i niezmiennym było utworzenie federalnej jednostki chorwackiej, a nawet republiki w obrębie wspólnego państwa (cokolwiek faktycznie mogłoby to oznaczać)^[104]. Walka między federalizmem państwowym i pluralizmem narodowym, a centralizmem państwowym i unitaryzmem narodowym naznaczyła polityczne losy Królestwa SHS^[106].

Politycy Słoweńskiej Partii Ludowej (słow. Slovenska ljudska stranka; SLS), z Antonem Korošcem na czele^[107], lawirowali z kolei między federalistami a centralistami, podobnie jak Jugosłowiańska Organizacja Muzułmańska (serb.-chorw. Jugoslovenska muslimanska organizacija; JOM), na czele z Mehmedem Spaho^[102]. Słoweńcy i Muzułmanie często wchodzili w koalicję z serbskimi ugrupowaniami, gdy ich poparcie było Serbom niezbędne do utrzymania władzy. Sprawni politycznie Słoweńcy, którzy doświadczenie wynieśli jeszcze z pracy w austriackim parlamencie, z racji wyraźnich różnic dzielących j. słoweński od serbsko-chorwackiego, nie obawiali się serbskiej dominacji, choć byli przeciwni centralizmowi. W słoweńskiej świadomości, w odróżnieniu od Chorwatów, funkcjonowało poczucie wyzwolenia spod jarzma habsburskiego, a zatem odrodzenia słoweńskiej kultury i oświaty, aniżeli utracenia autonomii na rzecz Serbów^[108]. Dodatkowo Słoweńcy jedyną szansę wydostania wielu rodaków spod włoskiego zwierzchnictwa widzieli właśnie w silnej Jugosławii. Muzułmanie z kolei udzielali Serbom swojego poparcia w zamian za korzyści polityczne, m.in. w obszarze reformy rolnej czy przywilejów kulturalnych i religijnych^[109]. Środowisko bośniackich muzułmanów targane było konfliktami tożsamościowymi. Wśród liderów partii zdarzali się muzułmanie, określający się jako Chorwaci, Serbowie oraz tacy, m.in. Mehmed Spaho, którzy w trakcie swojej kariery wielokrotnie zmieniali identyfikację. W owym czasie nie zdążyło się jeszcze w pełni ukształtować poczucie tzw. boszniackiej tożsamość narodowej, opartej na wierze muzułmańskiej^[110].

(c) Bundesarchiv, Bild 183-2010-0420-501 / o.Ang. / CC-BY-SA 3.0

Anton Korošec – przywódca Słoweńskiej Partii Ludowej

Charakterystyczną cechą polityki wewnętrznej Jugosławii w całym okresie międzywojennym było rozbicie na obozy narodowe. Partie polityczne bowiem wyrażały przede wszystkim interesy określonych warstw społecznych nie w skali państwa, lecz swoich nacji^[111]. Kierownictwa partii nie potrafiły między sobą przełamać barier narodowych, mimo nierzadko tożsamych programów społecznych. Na rozbiciu politycznym tracił jugosłowiański parlamentaryzm, który w latach 1918–1928 cierpiał, podobnie jak wiele innych parlamentaryzmów w ówczesnej Europie, na chroniczny brak stałej większości w sejmie^[112]. Rozbite politycznie Królestwo w sensie administracyjno-prawnym spajał wspólny rząd, podległa mu administracja terenowa oraz jednolita armia i policja^[113]. Jednak trudności narodowościowe, polityczne, społeczne i ekonomiczne powodowały stale powracające kryzysy rządowe^[100]. Od grudnia 1918 r., w ciągu 10 lat, rządy w państwie zmieniały się 24 razy^[100][114].

Z braku wroga klasowego w Serbii nie powstała partia chłopska sensu stricto. Inaczej było w Słowenii i Chorwacji, gdzie ukształtowały się silne ruchy chłopskie. Specyficzne warunki Słowenii sprawiły, że rodzimy kler katolicki zyskał wielkie wpływy na wsi, stąd też wynikał klerykalny charakter słoweńskiego ruchu chłopskiego. Zupełnie odwrotnie rzecz miała się w Chorwacji, gdzie klasowość ruchu chłopskiego kształtowała się m.in. w walce z wyższą hierarchią Kościoła rzymskokatolickiego, z czego wyniknął antyklerykalny charakter chorwackich środowisk chłopskich^[86].

Najbardziej marginalizowany w polityce centralnej był naród czarnogórski i krystalizujący się naród macedoński. Czarnogórcy byli nazywani Serbami, a Macedonia – południową Serbią^[109]. Po zjednoczeniu państwa w Czarnogórze uaktywnili się zwolennicy zdetronizowanego króla Mikołaja, a w Macedonii działająca tam Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna zaczęła wysuwać postulaty o utworzeniu niepodległego państwa^[106] lub przynajmniej republiki w ramach federacji jugosłowiańskiej^[115]. Mimo ruchów separatystycznych poczucie tożsamości narodowej samej ludności macedońskiej, w 1918 r., wciąż było jeszcze poczuciem młodym i nie w pełni ukształtowanym^[53]. Głosy federalistyczne i separatystyczne tylko cementowały argumentację serbskich centralistów, uważających, że jakiekolwiek ustępstwa na rzecz federalizmu musiałyby doprowadzić do rozbicia państwa^[106].

Książę-regent Aleksander I Karadziordziewić

Rola króla

Choć de iure królem był Piotr I Karadziordziewić, to de facto władzę sprawował jego syn – regent Aleksander. Lubiany król Piotr był zwolennikiem szerokich swobód, lecz jego syn wybrał rządy twardej ręki^[116]. Książę Aleksander był przedstawicielem orientacji wielkoserbskiej, przeciwnikiem federalizmu i zwolennikiem rządów autokratycznych. Swoją władzę opierał przede wszystkim na armii i kamaryli dworskiej, złożonej z oddanych mu polityków, wysokich rangą wojskowych i funkcjonariuszy tajnej policji^[112]. Mimo zbieżnych poglądów z Partią Radykalną Pašicia i tak często odsuwał ją od ważnych decyzji. Skład rządów powstawał na królewskim dworze, a nie w parlamencie. Część badaczy, m.in. serbski historyk – Branko Petranović, wprost wypowiada się o ustroju Królestwa, jako o pseudoparlamentaryzmie. W tym kontekście przywoływane są również inne niedemokratyczne praktyki władcy, tj. notoryczne tworzenie królewskich frakcji w dwóch najważniejszych serbskich partiach (Radykalnej i Demokratycznej), czy opieranie wpływów w armii na tajnej organizacji Biała Ręka^[117].

Nowe siły polityczne – Partia Demokratyczna i komuniści

Ljubomir Davidović – przywódca serbskiej Partii Demokratycznej

Na kongresie w Belgradzie, w kwietniu 1919 r., utworzono Socjalistyczną Robotniczą Partię Jugosławii (serb.-chorw. Socijalistička radnička partija Jugoslavije)^[106] i ogłoszono przystąpienie ugrupowania do III Międzynarodówki^[113]. W programie partyjnym powielano cele rosyjskich bolszewików, tj. obalenie istniejącego porządku społecznego i ustrojowego^[113][97]. W Vukovarze, na drugim zjeździe partii, w czerwcu 1920 r., przyjęto nazwę Komunistyczna Partia Jugosławii (serb.-chorw. Komunistička partija Jugoslavije; KPJ)^[106]. Pierwszym sekretarzem Komitetu Wykonawczego partii został Filip Filipović^[113]. Od samego początku istnienia państwa komuniści prowadzili propagandę przeciw burżuazyjnej monarchii, nie przywiązując wagi do spraw narodowościowych, uznając je za przeżytek ustroju burżuazyjnego^[118] i zgniłego kapitalizmu^[119], dzięki czemu KPJ stała się de facto pierwszą partią ogólnojugosłowiańską^[118].

Na początku 1919 r. powstała również Partia Demokratyczna, z Ljubomirem Davidoviciem na czele, jako ugrupowanie serbskie rywalizujące z Partią Radykalną^[113]. Mimo wielu różnic programowych dwie największe partie serbskie zgadzały się w kwestii centralistycznego modelu władzy w państwie i silnych prerogatyw należących do króla i jego regenta^[120]. Partia Demokratyczna największe poparcie miała wśród Serbów w Chorwacji, a radykałowie z kolei – w samej Serbii^[103].

W 1919 r. Ante Trumbić utworzył partię Chorwackie Zjednoczenie^[97]. Początkowo unitarystyczne ugrupowanie z czasem zaczęło przyjmować poglądy federalistyczne, zbliżając się do programu partii chłopskiej. Partia Trumbicia nie miała jednak tak dużego poparcia ani zaplecza politycznego na wsi jak ugrupowanie Radicia, dlatego nie odegrała ona znaczącej roli w państwowej polityce^[121].

Rządy do uchwalenia konstytucji widowdańskiej

Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe

Proklamowanie nowego państwa oznaczało zakończenie działalności wszystkich dotychczasowych instytucji prawodawczych na jego terytorium. Parlament Królestwa Serbii zebrał się po raz ostatni 14 grudnia 1918 r., a siedem dni później przeniósł oficjalnie swoje funkcje na Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe. Jego głównym zadaniem miało być utworzenie podstaw prawnych do przeprowadzenia wyborów do Konstytuanty. Członkowie Tymczasowego Zgromadzenia nie byli wybierani w wyborach powszechnych. Mieli oni reprezentować wszystkie siły polityczne, które walczyły o zjednoczenie nowego państwa^[122]. Każdemu z regionów przydzielono liczbę reprezentantów, jaką może wyznaczyć proporcjonalnie do pozycji partii w odpowiednich zgromadzeniach regionalnych przed zjednoczeniem^[123]. Zgodnie z kluczem terytorialnym, dla Serbii (z Kosowem i Macedonią) były to 84 miejsca, Chorwacja i Slawonia otrzymała ich 64, Bośnia i Hercegowina – 42, Słowenia – 32, Wojwodina – 24, Dalmacja – 12, Czarnogóra – 12 i Istria – 4. Parlament tymczasowy rozpoczął działalność 1 marca 1919 r. i funkcjonował do października 1920 r. Politykę zgromadzenia charakteryzowały spory na temat formy państwa i jego organizacji wewnętrznej^[122]. Prym wiodły dwie największe partie serbskie, tj. Partia Radykalna i Partia Demokratyczna^[124]. Członkowie Chorwackiej Ludowej Partii Chłopskiej zrzekli się 4 przysługujących im mandatów^[124].

Pierwszy rząd

Stojan Protić – pierwszy premier Królestwa SHS

20 grudnia 1918 r. Stojan Protić (jeden z liderów serbskiej Partii Radykalnej i rywal Pašicia^[123]) utworzył pierwszy, koalicyjny rząd Królestwa SHS złożony z przedstawicieli dwunastu partii^[94][55], które desygnowały swych działaczy do tek ministerialnych^[97]. Osiem rządowych stanowisk przypadło politykom serbskim, sześć – chorwackim, dwa – słoweńskim, dwa – bośniackim i jedno – czarnogórskim^[97][73]. Lider Słoweńskiej Partii Ludowej, Anton Korošec, został wicepremierem, Ante Trumbić – ministrem spraw zagranicznych, a przywódca koalicji chorwacko-serbskiej, Svetozar Pribićević – ministrem spraw zagranicznych^[73]. W owym czasie, tj. zaraz po zjednoczeniu, procesy centralizacji i spajania państwa w jeden organizm przebiegały bardzo sprawnie. Szybko zlikwidowano austriackie oddziały wojskowe, usuwano austriackich oficerów, wymieniano kadrę aparatu państwowego, zwalniano wielu przedwojennych nauczycieli oraz rewidowano program nauczania. Już dwa miesiące po utworzeniu państwa, pod koniec stycznia 1919 r., chorwacka Partia Prawa Ante Starčevića, mająca reprezentanta w rządzie, wystosowała memorandum do premiera^[117], o treści następującej^[125]:

Na tego typu skargi nie było najczęściej żadnej odpowiedzi. Politycy opozycyjni żywili nadzieję na zmianę sytuacji wraz z utworzeniem konstytuanty, która miała opracować ustawę zasadniczą nowego państwa^[125].

Reforma rolna

Jednym z najważniejszych zagadnień sfery gospodarczej na początku istnienia państwa była, obiecana jeszcze przed formalnym zjednoczeniem, reforma rola^[109]. Uchwałę o reformie przyjęto w lutym 1919 r.^[126] Jej zasadniczym celem było doprowadzenie do sytuacji, w której ziemia będzie należeć do tego, kto na niej gospodaruje^[109]. Zapowiadała ona uwłaszczenie chłopów tam, gdzie pozostały jeszcze przeżytki feudalizmu oraz wywłaszczanie większej własności ziemskiej przy uwzględnieniu warunków lokalnych, tj. zapotrzebowanie na żywność. Wywłaszczeniu podlegały przede wszystkim ziemie na terenach byłej monarchii habsburskiej, gdzie majątki wielkoziemskie często znajdowały się w rękach obszarników węgierskich i niemieckich^[127][109]. Kiedy już zaspokojono najpilniejsze postulaty rolnicze, zagadnienia gospodarcze zeszły w polityce na dalszy plan, a wszystkie partie skoncentrowały się na kwestii narodowej^[128]. Jednak realizacja połowicznej reformy ciągnęła się w rzeczywistości przez kolejne 20 lat. Co prawda doprowadziła ona do pewnej stabilizacji, ale nie rozwiązała wszystkich problemów warstwy chłopskiej. W wyniku jej wprowadzania ok. pół miliona chłopów pozostało bez ziemi. Od połowy lat 20. zaczęły spadać ceny produktów rolnych, ale wzrastało zadłużenie wsi, co prowadziło do jej dalszej pauperyzacji i nierzadko emigracji zarobkowej^[127].

Milenko Vesnić – serbski radykał, premier od maja 1920 do stycznia 1921 r.

Kolejne rządy

16 sierpnia 1919 r. na czele nowego rządu stanął Ljubomir Davidović; w skład gabinetu nie weszli skompromitowani dotychczasową polityką radykałowie^[113]. Rząd Davidovicia zapewnił robotnikom ośmiogodzinny dzień pracy oraz umowy zbiorowe z pracodawcami, zalegalizował związki zawodowe i zezwolił na obchody 1 maja jako Święta Pracy^[129]. Gabinet rozpoczął również nieudaną walkę z inflacją oraz wprowadził jednolity system pieniężny (dinar)^[130], jednak nie udało mu się uspokoić niezadowolenia społecznego^[129] i sprostać konsekwentnym atakom zarówno ze strony radykałów, jak i lewicy^[1]. W lutym 1920 r. rząd Davidovicia ustąpił miejsca nowemu gabinetowi serbskich radykałów, najpierw na krótko ponownie pod wodzą Stojana Proticia, a następnie – Milenko Vesnicia^[1][130]. Nowy rząd również nie zdołał przywrócić stabilizacji gospodarczej i opanować wystąpień robotniczych. 16 kwietnia 1920 r. wybuchł, trwający dwa tygodnie, powszechny strajk kolejarzy, w którym uczestniczyło łącznie ponad 50 tys. osób^[130]. Za kadencji Vesnicia przeprowadzono wybory samorządowe, a później również wybory do zgromadzenia ustawodawczego^[129].

Na początku lutego 1919 r. Radić przedstawił pomysł utworzenia Chorwackiej Republiki Chłopskiej ze stolicą w Zagrzebiu, w ramach Królestwa SHS^[115][124]. Chorwacka Ludowa Partia Chłopska rozpoczęła akcję agitacyjną; zebrała nawet 167 tys. podpisów pod petycją domagającą się niepodległości, którą dostarczyła na konferencję pokojową w Paryżu, jednak akcja zakończyła się niepowodzeniem, a Radić został aresztowany^[129]. Okres od marca 1919 do lutego 1920 r.^[131] Radić spędził w więzieniu za działalność wywrotową^[106]. Twierdził on, iż Królestwo SHS powstało bez mandatu narodu chorwackiego i bez zgody chorwackiego parlamentu^[131]. 7 grudnia 1920 r. przemianował swoją partię na Chorwacką Republikańską Partię Chłopską (Hrvatska republikanska seljačka stranka; HRSS)^[106][101].

Przystąpienie do Małej Ententy

Przeciwstawiając się węgierskiemu rewizjonizmowy, Królestwo SHS, 14 sierpnia 1920 r., zawarło polityczno-wojskowe porozumienie z Czechosłowacją zapoczątkowując blok sojuszniczy zwany Małą Ententą. 7 czerwca 1921 r. do porozumienia przystąpiła Rumunia^[132].

Wybory do Konstytuanty w 1920 r.

Zgodnie z postanowieniami z Korfu, skład konstytuanty miała zostać wybrana w wolnych wyborach. Rząd Milenko Vesnicia rozpisał wybory na 28 listopada 1920 r.^[130] Do walki wyborczej stanęły 22 ugrupowania^[133], a wszystkie 419 mandatów zostało ostatecznie rozdzielonych między 17 partii^[134]. Wynik wyborów był pozytywny dla monarchii^[129], bowiem ostatecznie największy sukces osiągnęły wiodące partie serbskie: Partia Demokratyczna i Partia Radykalna^[120], które zawiązały koalicję, ponieważ żadna z nich nie uzyskała większości mandatów^[135]. Trzeci najwyższy wynik zanotowała Komunistyczna Partia Jugosławii, którą cechowała niechęć do monarchistycznego charakteru nowego państwa^[136]; w zacofanej Macedonii i Czarnogórze na KPJ padło aż 40% głosów^[129]. KPJ odniosła również niespodziewany sukces już w wyborach samorządowych, kiedy to zdobyła większość miejsc w 29 gminach i 16 miastach^[130]; m.in. burmistrzem Belgradu został wtedy komunista – Filip Filipović^[129]. Komuniści zaskakująco wysokie poparcie notowali w Macedonii, Czarnogórze i Kosowie, gdzie klasa robotnicza praktycznie nie istniała^[121], jednak wiele osób, mimo braku przekonań lewicowych, głosowało na partię komunistyczną ze względu na opozycyjny program w stosunku do elit rządzących^[68].

Zaniepokojony sukcesami komunistów i Chorwackiej Republikańskiej Partii Chłopskiej^[130], rząd Vesnicia, wykorzystując jako pretekst m.in. rozgorzałe po wyborach manifestacje chłopskie i powszechny strajki górników, opublikował, z 29 na 30 grudnia 1920 r., zarządzenie (tzw. Obznana), w którym zabronił KPJ rewolucyjnej propagandy, poddał cenzurze jej prasę, zamknął wszystkie jej siedziby oraz ograniczył swobodę zgromadzeń i manifestacji^[137][138]. Na mocy dodatkowych rozporządzeń ministra spraw wewnętrznych unieważniono wybory samorządowe i rozwiązano organy miejskie, w których zwycięstwo odnieśli komuniści. KPJ, choć de iure jeszcze nie zdelegalizowana, de facto nie miała już możliwości legalnego działania^[139]. Przez rządowe represje zastosowane wobec komunistów znacznie zmniejszyła się liczba strajków robotników w różnych rejonach kraju^[127].

Konstytucja widowdańska

Konstytucja widowdańska

Uchwalenie konstytucji

Za uchwaleniem ustawy opowiedziało się 223 posłów, 35 było przeciw, a 158 się wstrzymało^[140]. Komuniści i partia Radicia w ramach protestu nie brali udziału w uchwaleniu konstytucji^[139]. W sumie ponad 100 z 419 posłów nie uczestniczyło w pracach i głosowaniach^[125]. Konstytucję zatwierdzono 28 czerwca. Data nie była przypadkowa, bowiem to dokładnie 532. rocznica bitwy na Kosowym Polu^[137] (niezwykle ważnego wydarzenia w serbskiej wyobraźni historycznej^[141]) oraz dzień św. Wida (serb.-chorw. Vidovdan – ważne święto w kalendarzu Serbskiej Cerkwi Prawosławnej), stąd nazwa Vidovdanski ustav (konstytucja widowdańska)^[137][139].

Treść konstytucji określała państwo jako dziedziczną monarchię parlamentarną, pod panowaniem dynastii Karadziordziewiciów^[142]. Uznawała ona istnienie języka serbsko-chorwacko-słoweńskiego^[135], mimo wyraźnej odmienności języka słoweńskiego^[137]. Znalazło się w niej również pojęcie „trójimiennego narodu” lub „trzech plemion” tego samego narodu. Do herbu wprowadzono symbole trzech narodów, a w hymnie znalazły się słowa pochodzące z hymnu serbskiego, chorwackiego i słoweńskiego^[143]. Konstytucja gwarantowała de facto nietykalność osobie króla, a także zakaz pociągania go do jakiejkolwiek odpowiedzialności^[144][126]. Niejednokrotnie konstytucja przyznawała królowi szersze kompetencje niż parlamentowi^[145].

Po uchwaleniu konstytucji – społeczne niezadowolenie, zabójstwo i delegalizacja KPJ

Dzięki konstytucji moc prawną uzyskał system unitarystyczno-centralistyczny^[146][144]. Zadowoliła przede wszystkim Serbów^[141]; przeciwko niej wystąpiła większość ugrupowań narodowych (innych niż Serbowie), które nie godziły się ze skupieniem nadmiernej władzy w rękach króla oraz wywyższania Serbów^[145]. Nawet liderzy Partii Demokratycznej, działającej wśród Serbów w Chorwacji i Wojwodinie, nieśmiało występowali przeciw zbyt prostolinijnej polityce narodowościowej radykałów^[139]. Przekonanie o konstytucyjnej niesprawiedliwości nie ominęło żadnej warstwy społecznej i żadnego narodu^[147]. Po przyjęciu konstytucji, 29 czerwca 1921 r., jeden z działaczy KPJ dokonał nieudanego zamachu na życie regenta Aleksandra, raniąc kilka osób – sam książę przeżył^[132][145]. 21 lipca ponownie działacz komunistyczny przeprowadził zamach, w wyniku którego śmierć poniósł były minister spraw wewnętrznych i autor Obznany – Milorad Drašković^[101].

Akty terrorystyczne bynajmniej nie wpłynęły na zmianę centralistycznej polityki^[99]. Ich bezpośrednią konsekwencją było uchwalenie, 2 sierpnia 1921 r., ustawy o obronie państwa i ochronie porządku publicznego, na mocy której KPJ została zdelegalizowana, a jej posłów pozbawiono mandatów^[101][138]. Przynależność do partii była zagrożona karą do dwudziestu lat więzienia. Wielu komunistycznych działaczy aresztowano (m.in. przywódcę – Filipa Filipovicia^[137]), a wielu udało się na emigrację. Komuniści, zepchnięci na margines życia politycznego i zatraceni w wewnętrznych sporach, na wiele lat przestali stanowić zagrożenie dla państwa^[101]. Ustawa obowiązywała aż do końca istnienia Królestwa Jugosławii. Początkowo stosowaną ją tylko przeciwko komunistom, jednak wkrótce powoływano się na nią zwalczając również innych przeciwników centralizmu i dyktatury królewskiej^[112]. Działacze komunistyczny, którzy zdecydowali się pozostać w kraju, odgrywali istotną rolę w związkach zawodowych i różnych organizacjach antyreżmiowych^[119].

16 sierpnia 1921 r. ks. Aleksander Karadziordziewić, po śmierci Piotra I, oficjalnie został królem^[112]. Po uchwaleniu konstytucji, aż do wyborów w 1923 r., władzę sprawował koalicyjny rząd Pašicia^[148].

Okres 1921–1928

Wybory parlamentarne w 1923 r.

Wybory parlamentarne odbyły się 18 marca 1923 r.; udział wzięły 34 partie – ostatecznie obsadzono 312 miejsc w parlamencie^[138]. Partia Radykalna uzyskała – 108 mandatów, ale było to za mało do samodzielnej władzy. Drugi wynik zanotowała Chorwacka Republikańska Partia Chłopska – 70 mandatów. Na trzecim miejscu znalazła się Partia Demokratyczna – 51 mandatów^[148]. Ponownie zwyciężyły kręgi opowiadające się za rządami centralistycznymi, a partia Radicia podtrzymała bojkot obrad zgromadzenia^[128].

Po wyborach z 1923 r.

Svetozar Pribićević – przywódca serbskiej Niezależnej Partii Demokratycznej

Po wyborach partia Radicia wysunęła propozycję utworzenia federacji jugosłowiańskiej, złożonej z czterech części: Chorwacji ze Slawonią i Dalmacją, Słowenii, Bośni i Hercegowiny oraz Serbii z Czarnogórą i Wojwodiną. Dla partii serbskich plan Radicia był nie do przyjęcia i zakończył się jego odrzuceniem^[148]. Radykałom udało się jednak, poprzez obietnice i ustępstwa, nakłonić Radicia do porozumienia i poparcia w Skupsztinie ich przyszłego rządu. 13 kwietnia 1923 r. zawarto porozumienie zwane protokołem Marka, ponieważ w imieniu radykałów podpisał je Marko Džuričić. Po uzyskaniu poparcia Radicia, radykałowie mogli utworzyć rząd z Pašiciem na czele, który miał większość w Skupsztinie. Rząd ten przegłosował m.in. kontrowersyjną ustawę pozwalającą na zwalnianie urzędników ze stanowisk za nielojalność. Radić nie osiągnowszy większych korzyści ostro występował przeciwko Partii Radykalnej za niedotrzymanie postanowień protokołu Marka. Po narastającej krytyce rząd Pašicia podał się do dymisji. Król powierzył sformowanie rządu przywódcy demokratów – Ljubomirowi Davidoviciowi, który dokonał tego 27 lipca 1924 r.^[149]

W 1924 r. powstała serbska Niezależna Partia Demokratyczna (serb.-chorw. Samostalna demokratska stranka; SDS), poprzez oddzielnie się z Partii Demokratycznej części członków z kręgu Svetozara Pribićevicia^[150] – polityka z terenów byłej monarchii habsburskiej^[102]. Nowe ugrupowanie Pribićevicia powstało na tle rozłamu w Partii Demokratycznej dotyczącego różnic w wizji modelu państwa^[102]. Niezależna Partia Demokratyczna przeszła na stronę przeszła na stronę federalizmu^[100].

Jeszcze przed obaleniem rządu Pašicia, Radić udał się w podróż do Londynu, Paryża i Wiednia, gdzie bezskutecznie szukał poparcia dla swojej koncepcji federacji Jugosławii^[148]. Schronił się tam również przed nakazem aresztowania pod zarzutem publicznego znieważenia królowej, jakiego miał się dopuścić w jednym ze swoich podburzających przemówień^[151]. Latem 1924 r. Radić udał się w demonstracyjną podróż do ZSRR. Był to akt silnego sprzeciwu przeciwko rządowi w Belgradzie, gdyż Królestwo SHS nie utrzymywało ze Związkiem Radzieckim stosunków dyplomatycznych^[152]. W Moskwie Radić podpisał akces do Międzynarodówki Chłopskiej, która zrzeszała partie chłopskie Europy Środkowej. Chorwacki opozycjonista został przez Pašicia oskarżony o zdradę stanu. Po upadku gabinetu Pašicia, rząd Davidovicia uchylił Radiciowi oskarżenie o zdradę stanu i zezwolił na powrót do kraju^[148]. Chorwat powrócił do kraju, gdzie został entuzjastycznie powitany przez środowiska chłopskie^[149]. Opozycyjna postawa Radicia przysporzyła mu tylko popularności, a jego Chorwacka Republikańska Partia Chłopska stała się najsilniejszą partią w kraju licząc, na początku 1925 r., 300 tys. członków. Serbscy radykałowie, zaniepokojeni wzrostem popularności chorwackiej opozycji, obalili rząd Davidovicia i, w listopadzie 1924 r., ponownie postawili na jego czele Pašicia. Radykałowie zawiązali wtedy koalicję z Niezależną Partią Demokratyczną tworząc tzw. Blok Narodowy. Wraz z Pašiciem powróciła polityczna nagonka na Radicia i liczne oskarżenia o zdradę państwa i współpracę ze światowym komunizmem. W styczniu 1925 r., tuż przed wyborami parlamentarnymi, Stjepan Radić wraz z kilkoma innymi członkami kierownictwa partii został aresztowany, a jego partia – zdelegalizowana^[148][153].

Wybory parlamentarne w 1925 r.

Kolejne wybory parlamentarne odbyły się 8 lutego 1925 r.^[114] Lewa strona sceny politycznej zawiązała opozycyjną koalicję, tzw. Blok Federalistyczny^[150], w której partycypowała Partia Demokratyczna, Słoweńska Partia Ludowa, Jugosłowiańska Organizacja Muzułmańska, chorwaccy federaliści oraz komuniści^[154]. Blok Narodowy (Partia Radykalna i Niezależna Partia Demokratyczna) przystąpił do wyborów z hasłami walki o ocalenie państwa od antypaństwowych elementów^[153] i ostatecznie uzyskał 164 mandaty, a Blok Federalistyczny – 151^[148].

Po wyborach z 1925 r.

Przybycie Stjepana Radicia do Mostaru; 1925 r.

W nowej sytuacji powyborczej koła rządowe dążyły do pozyskania posłów wiernych aresztowanemu Radiciowi pod warunkiem zrezygnowania z programu republikańskiego^[153]. 27 marca 1925 r. Radić z więzienia wystosował oświadczenie do Skupsztiny, w którym wyrzekł się swoich republikańskich i federalistycznych ambicji oraz obiecywał podporządkować się konstytucji widowdańskiej, choć wspominał o jej ewentualnej rewizji^[155]. Zapowiedział również wyjście Chorwackiej Republikańskiej Partii Chłopskiej z Międzynarodówki Chłopskiej i usunięcie z nazwy ugrupowania przymiotnika Republikańska. Odejście od dotychczasowego programu i pogodzenie się z centralistyczną polityką serbską wywołało niezadowolenie w organizacjach terenowych Chorwackiej Partii Chłopskiej. Wkrótce, 18 lipca 1925 r., radykałowie i Chorwacka Partia Chłopska sformowali koalicyjny rząd, na którego czele stanął Pašić^[153]. Radić przyjął tekę ministra oświaty, a dodatkowo cztery inne ministerstwa otrzymali jego najbliżsi współpracownicy^[156]. Rząd Pašicia kontynuował politykę wielkoserbską w interesie utrzymania jedności państwowej. Po ujawnieniu licznych malwersacji finansowych, jakich dopuścili się członkowie rządu i ostrych atakach opozycji, gabinet podał się do dymisji. Pozyskanie Radicia był ostatnim dużym sukcesem Pašicia w życiu politycznym. Długoletni serbski polityk zmarł w 1926 r.^[157]

Wiec Svetozara Pribićevicia (na podeście, z kapeluszem w ręce) i Stjepana Radicia (po prawej stronie Pribićevicia); 27 maja 1928 r., Dubrownik

Ugoda radykałów z Radiciem nie trwała długo, gdyż serbowie nie zrezygnowali z centralizmu i unionizmu^[158]. Kolejnym premierem został radykał Nikola Uzunović, który stał na czele kilku kolejnych gabinetów łącznie przez 12 miesięcy^[155]. Radić odmówił wejścia do gabinetu Uzunovicia, ale pozwolił na to innym politykom z Chorwackiej Partii Chłopskiej^[158][157]. Rząd Uzunovicia nie odnotował większych sukcesów w sferze gospodarczej ani w polityce zagranicznej. Stosunki Królestwa SHS z sąsiadami znacznie się pogorszyły po podpisaniu przez Włochy układów: o przyjaźni i bezpieczeństwie z Albanią w listopadzie 1926 r. oraz o przyjaźni z Węgrami w kwietniu 1927 r.^[157][159].

Jeszcze przed wyborami król poprosił o sformowanie rządu Velimira Vukićevicia, choć radykałowie opowiadali się po stronie Uzunovicia. Przy braku poparcia radykałów Vukićević zdołał sformować rząd przy wsparciu Partii Demokratycznej, Słoweńców i Muzułmanów, lecz jego pozycja marionetki króla pozbawiła go autorytetu politycznego^[160]. Nowy rząd nie uzyskał już poparcia Chorwackiej Partii Chłopskiej, która przeszła do opozycji^[156] i wyraźnie rosła w siłę^[159]. Rząd Vukićevicia, chcąc zmienić niekorzystny układ sił w parlamencie, rozpisał nowe wybory^[158].

Wybory parlamentarne w 1927 r.

Wybory odbyły się 11 września 1927 r.^[114] i nie przyniosły Vukićeviciowi oczekiwanych rezultatów. Radykałowie nadal pozostawali najsilniejszym ugrupowaniem w Skupsztinie^[158]. W listopadzie 1927 r. zawiązano antyrządową koalicję z Niezależną Partią Demokratyczną (tzw. Koalicja Chłopsko-Demokratyczna), bezustannie atakując opozycyjnych deputowanych, którzy przyczynili się do uzyskania większości przez Vukićevicia^[160][161]. W umowie koalicyjnej obu partii broniono programu federacji i demokracji, które chciano zabezpieczyć konstytucyjnie^[161].

Zamachowiec, radykał – Puniša Račić

Koniec parlamentaryzmu

Zabójstwo Radicia

Konflikt między zwolennikami unionizmu i centralizmu a federalistami zaostrzał się z dnia na dzień^[158]. Belgrad wykluczał zaspokajanie ambicji niezadowolonych narodówi i decydował się na kontynuację konsekwentnego kursu centralistycznego^[162]. Koalicja Chłopsko-Demokratyczna nie mogąc osiągnąć swych celów w parlamencie, zaczęła organizować w miastach i na wsi manifestacje zwolenników federacji. W parlamencie dochodziło do sporów przeradzających się w bójki z interweniującą policją. Atmosferę podgrzewała propaganda prasy rządowej skierowana przeciwko Radiciowi^[158]. Punktem szczytowym walki partyjnej i narodowej był dzień 20 czerwca 1928 r.^[100] Wtedy to, podczas tradycyjnego chaosu na sali obrad, poseł z ramienia Partii Radykalnej, Puniša Račić, oddał kilka strzałów do posłów Chorwackiej Partii Chłopskiej, zabijając na miejscu Pavle Radicia (bratanka Stjepana) oraz Đuro Basarička i ciężko raniąc trzech innych, w tym Stjepana Radicia^[163][164]. Dwa miesiące po zajściu, 8 sierpnia 1928 r.^[161], przywódca federalistów zmarł w wyniku odniesionych obrażeń^[164][100]. Jego pogrzeb, w którym uczestniczyło tysiące Chorwatów, stał się manifestacją chorwackiego patriotyzmu^[165]. Podczas uroczystości doszło do starć z policją i wojskiem. W ciągu kilku dni lipca 1928 r. trwały w mieście walki na barykadach^[166].

Ogłoszenie dyktatury

Zamach wywołał wielki kryzys państwowy^[164] i falę protestów, głównie na terenie Chorwacji^[100]. Opozycja oskarżała króla o akt terrorystyczny. Choć nie ma bezpośrednich dowodów na zaangażowanie władzy w przeprowadzenie ataku, to faktem jest, iż Račić rzeczywiście był powiązany z kołami dworskimi, a po procesie sądowym nie został stracony, tylko osadzony w więzieniu, gdzie przeżył aż do końca drugiej wojny światowej^[164]. W lipcu 1928 r., gdy demokraci ostatecznie wycofali poparcie, upadł rząd Vukićevicia^[163]. Nowy rząd sformował lider Słoweńców – Anton Korošec^[159]. I jemu nie udało się jednak opanować napiętej sytuacji politycznej. Atmosferę podgrzewały dodatkowo serbskie organizacje nacjonalistyczne, tj. Organizacja Jugosłowiańskich Nacjonalistów (ORJUNA) Svetozara Pribićevicia i Serbska Nacjonalistyczna Młodzieżówka (serb.-chorw. Srpska nacionalna omladina; SRNAO), które miały poparcie króla Aleksandra i kręgów dworskich. Wszystkie te siły dążyły do ustanowienia reżimu autorytarnego^[159]. Tymczasem kryzys w państwie, pod koniec 1928 r., pogłębiał się. Policja surowo rozprawiała się z opozycją, która wyraźnie osłabła po śmierci Radicia i po wyborze jego następcy – Vladko Mačka^[167]. Znaczenie utracił parlament, w którego pracach uczestniczyli wyłącznie posłowie koalicji rządzącej^[168]. Rząd Korošca, w celu uspokojenia ludności, wystąpił z programem reform podatkowych, obiecał zwiększenie kredytu dla chłopów, dokończenie reformy agrarnej w Dalmacji oraz przeprowadzenie reorganizacji aparatu państwowego^[169]. Z powodu problemów wewnętrznych wyraźnie słabła również pozycja Królestwa SHS na arenie międzynarodowej. Partie opozycyjne zbojkotowały uroczyste obchody 10-lecia istnienia państwa i zorganizowały demonstracje z żądaniami jego federacyjnej przebudowy, a w Zagrzebiu doszło do starć policji ze studentami. Wkrótce po uroczystościach jubileuszowych król Aleksander złożył wizytę w Paryżu, gdzie dano mu do zrozumienia, iż sojusz jugosłowiańsko-francuski nie wejdzie w życie, dopóki w Królestwie SHS nie powstanie stabilny rząd. Francja nalegała na osiągnięcie porozumienia między politykami największych frakcji^[167].

Po pięciu miesiącach kryzysu parlamentarnego i bezowocnych starań o rozwiązanie problemów wewnętrznych^[170], 30 grudnia 1928 r., rząd Korošca podał się do dymisji^[168][171]. Król przejawiający tendencje do rządów silną ręką, widząc nawarstwiające się problemy wewnętrzne, skłaniał się coraz bardziej stanowczo ku autorytarnej formie władzy^[159]. Na początku 1929 r. monarcha odbył szereg spotkań z przedstawicielami głównych sił politycznych, a także z generalicją jugosłowiańską, w celu rozpoznania stanowiska polityków i wojskowych, wobec skrywanej przez niego koncepcji wprowadzenia dyktatury^[172]. 6 stycznia 1929 r. monarcha dokonał przewrotu ustrojowego^[172][171], rozwiązując parlament, wszystkie partie polityczne oraz samorząd terytorialny, wprowadzając ścisłą cenzurę^[114] oraz znosząc konstytucję widowdańską^[100]. Wydano dekret królewski, na mocy którego Aleksander przejmował władzę ustawodawczą i wykonawczą^[171]. Tego samego dnia opublikowano również orędzie władcy do narodu^[173]:

Król usprawiedliwiał swoje kroki potrzebą umocnienia państwa i jego jedności^[100]. Sformowanie pozaparlamentarnego rządu powierzono generałowi Petarowi Živkoviciowi – dowódcy gwardii królewskiej i szefowi tajnej serbskiej organizacji Biała Ręka^[171]. Do rządu, z wyjątkiem Antona Korošca, nie wszedł żaden bardziej znaczący działacz polityczny^[174]. Aleksander I zapoczątkował okres kilkuletniej dyktatury (tzw. Šestojanuarska diktatura). Nastąpiły liczne aresztowania oponentów politycznych, głównie identyfikujących się z poglądami lewicowymi^[175]. Bezpośrednio po przewrocie czołowi politycy, nie orientując się jeszcze dobrze w zamiarach króla, poparli jego posunięcia. Uważano, że przewrót godzi głównie w nielegalną partię komunistyczną. Rząd Živkovicia zorganizował ponad sto procesów przeciwko działaczom komunistycznym. Ofiarami terroru padło wielu działaczy lewicowych, co doprowadziło do rozbicia działających nielegalnie organizacji komunistycznych. Podjęto również środki przeciwko czołowym działaczom partii legalnych, których aresztowano lub zmuszano do emigracji. W wyniku represji życie polityczne w kraju zamarło^[171]. Dekretem królewskim, 3 października 1929 r., zmieniono nazwę państwa na Królestwo Jugosławii^[174].

Podział administracyjny

Słowianie południowi w granicach Austro-Węgier

Od 1867 r. Austro-Węgry stały się państwem dualistycznym złożonym z Austrii i jej krajów koronnych (tzw. Przedlitawia) oraz Węgier i ich komitatów (tzw. Zalitawia)^[176].

Kraje koronne Słowian południowych wchodzące w skład Przedlitawia (Republika Austrii)^[176]:

• Książęce Hrabstwo Gorycji i Gradyski
• Księstwo Krainy
• Księstwo Styrii
• Księstwo Karyntii
• Margrabstwo Istrii
• Królestwo Dalmacji

Komitaty (historyczne okręgi) Słowian południowych wchodzące w skład Zalitawia (Węgry)^[177]:

• Trójjedyne Królestwo Chorwacji, Slawonii i Dalmacji
• Rijeka

Wspólne ziemie austro-węgierskie zamieszkane przez Słowian południowych^[176]:

• Bośnia i Hercegowina

Tymczasowy podział z grudnia 1918 r.

Niedługo po zjednoczeniu, w grudniu 1918 r., wprowadzono tymczasowy podział na 61 dystryktów na podstawie historycznych i politycznych uwarunkowań nowego państwa^[178].

Rozporządzenie z 1922 r.

Podział administracyjny Królestwa SHS w latach 1923–1929

Nowy podział administracyjny, zapoczątkowany przez zapisy konstytucji widowdańskiej, a ostatecznie ustalony w rozporządzeniu wydanym 26 kwietnia 1922 r.^[178], został wcielony w życie w 1923 r. i obowiązywał do roku 1929^[143]. Zlikwidowano podział historyczny^[126] i odtąd królestwo składało się z 33 obszarów samorządu terytorialnego (tzw. obwodów/okręgów na wzór francuski – serb.-chorw. oblasti^[145][126]) skupionych wokół większych miast, ale w pełni podporządkowanych Belgradowi^[141]. I tak dla Słowenii zostały utworzone 3 obwody, dla Chorwacji-Slawonii – 4, Dalmacji – 2, Bośni i Hercegowiny – 5, Wojwodiny – 2, Serbii i Czarnogóry – 14^[126] oraz Macedonii – 3^[138]. Były to obwody (obwód – główne miasto)^[178]:

Władza

Królowie

Premierzy

Demografia

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Książki

• Leslie Benson: Jugosławia. Historia w zarysie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011. ISBN 978-83-233-3202-2.
• Maciej Czerwiński: Chorwacja. Dzieje, kultura, idee. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2020. ISBN 978-83-66419-09-4.
• Antoni Giza, Janusz Gmitruk: Tajne raporty z Jugosławii. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 2002. ISBN 83-87838-63-2.
• Barbara Jelavich: Historia Bałkanów, wiek XX. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005. ISBN 83-233-2043-8.
• Adam Malicki: Jugosławia. Warszawa: PWN, 1979.
• Paweł Olszewski: Macedonia. Historia i współczesność. Radom: Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu, 2010. ISBN 978-83-921255-9-4.
• Dragutin Pavličević: Historia Chorwacji. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2004. ISBN 83-232-1357-7.
• Leszek Podhorodecki: Jugosławia. Dzieje narodów, państw i rozpad federacji. Warszawa: Wydawnictwo Mada, 2000. ISBN 83-86170-49-2.
• Jerzy Skowronek, Mieczysław Tanty, Tadeusz Wasilewski: Słowianie południowi i zachodni VI–XX wiek. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005. ISBN 83-05-13401-6. OCLC 838816716.
• Irena Stawowy-Kawka: Historia Macedonii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000. ISBN 83-04-04549-4.
• Witold Szulc: Przemiany gospodarcze i społeczne w Jugosławii w okresie międzywojennym (1918–1941). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1980.
• Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku. Warszawa: Książka i Wiedza, 2003. ISBN 83-05-13311-7.
• Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski: Historia powszechna. Wiek XX. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010. ISBN 978-83-01-16365-5.
• Tadeusz Wasilewski, Wacław Felczak: Historia Jugosławii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 1985. ISBN 83-04-01638-9.

Artykuły

• Tadeusz Czekalski. Widowdańskie prowizorium. Geneza i rozwój parlamentaryzmu w Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców. „Przegląd Sejmowy”. 1(150)/2019, 2019. Rzeszów. DOI: 10.31268/PS.2019.04. [dostęp 2021-03-11]. 
• Wiktor Hebda. Serbska dominacja polityczna w pierwszej federacji narodów południowosłowiańskich (1918-1941) – zarys problematyki.. „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodnie”. XLIX (2), 2014. DOI: 10.12775/SDR.2014.2.08. ISSN 2353-6403. [dostęp 2021-03-09]. 
• Hubert Kuberski. Południowosłowiański „bękart Wersalu”. Polityka zagraniczna Królestwa SHS – Jugosławii 1919–1941.. „Glaukopis”, s. 97–128, 2009. [dostęp 2021-04-25]. 
• Paweł Michalak. „Albańska Golgota” – exodus Serbów na Korfu w czasie I wojny światowej w dyskursie publicznym międzywojennej Jugosławii.. „Balcanica Posnaniensia Acta et studia”. 23, 2016. DOI: 10.14746/bp.2016.23.6. ISSN 0239-4278. [dostęp 2021-04-24]. 
• Konrad Sebastian Morawski. Zamach w parlamencie jugosłowiańskim w 1928 roku. Przyczyny i konsekwencje w świetle polskich relacji prasowych.. „Echa Przeszłości”. XVI, 2018. DOI: 10.31648/ep.2392. ISSN 1509-9873. [dostęp 2021-04-24]. 
• Konrad Sebastian Morawski. Proces tworzenia Królestwa SHS wobec przeobrażeń Wielkiej Wojny (1914–1918). „ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN – POLONIA”. 1, 2016. DOI: 10.17951/m.2016.1.35. ISSN 2450-6354. [dostęp 2021-04-24]. 
• Konrad Sebastian Morawski. Rywalizacja partyjna w Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców w latach 1918–1929. „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”. t. 27 (4)/2013, 2013. Rzeszów. DOI: 10.12775/KLIO.2013.053. ISSN 1643-8191. [dostęp 2021-03-11]. 
• Konrad Sebastian Morawski. Przewrót Gabriele D’Annunzia w Rijece (1919–1920) w kontekście stosunków włosko-jugosłowiańskich.. „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodnie”. LII (2), 2017. DOI: 10.12775/SDR.2017.2.02. ISSN 2353-6403. [dostęp 2021-04-23]. 
• Renata Zawistowska. Ustalenie granicy Węgier z Chorwacją i Serbią po I wojnie światowej. „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodnie”. XLVIII, 2013. DOI: 10.12775/SDR.2013.08. ISSN 2353-6403. [dostęp 2021-03-09]. 
• Renata Zawistowska. Prekmurje – oderwanie od Węgier i przyłączenie do Słowenii (1919-1920). „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodnie”. XLVII, 2012. DOI: 10.12775/SDR.2012.03. ISSN 2353-6403. [dostęp 2021-03-09]. 

Dokumenty

• Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 januara 1921 god. [pdf], Sarajevo: Državna štamparija, 1932 [dostęp 2021-03-09]  (serb.-chorw.).