Krążowniki pancernopokładowe typu Chikuma

Krążowniki typu Chikuma

„Hirato” w Auckland podczas I wojny św.
Kraj budowy	Japonia
Użytkownicy	Dai-Nippon Teikoku Kaigun
Wejście do służby	1912
Wycofanie	1940
Zbudowane okręty	3
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa: 4400 ts normalna: 5040 ts
Długość	144,78 m
Szerokość	14,22 m
Zanurzenie	5,05 m
Napęd	2 lub 4 turbiny parowe o mocy 22 500 shp, 16 kotłów, 2 lub 4 śruby
Prędkość	26 węzłów
Zasięg	10 000 Mm przy 10 w
Załoga	433
Uzbrojenie	8 dział 152 mm (8 × I) 4 działa 76 mm (4 × I) 2 km 3 wt 457 mm (3 × I) – stan początkowy
Opancerzenie	pokład: 22–57 mm wieża dowodzenia: 102 mm przedziały wt: 102 mm maski dział: 25 mm

Krążowniki typu Chikuma – seria japońskich krążowników z okresu I wojny światowej i okresu międzywojennego, obejmująca trzy okręty: „Chikuma”, „Hirato” i „Yahagi”. Zaprojektowane i zbudowane w Japonii, weszły do służby w 1912 roku. Były pierwszymi krążownikami o napędzie turbinowym w marynarce japońskiej i jej ostatnimi krążownikami pancernopokładowymi. Cechą wyróżniającą w chwili ich wejścia do służby było silne jednolite uzbrojenie główne, składające się z 8 armat kalibru 152 mm. Ich wyporność standardowa wynosiła 4400 ts; rozwijały szybkość ponad 26 węzłów. Uczestniczyły w działaniach I wojny światowej, patrolując i osłaniając linie żeglugowe. W latach 20. stacjonowały na wodach chińskich. Zostały przeniesione do rezerwy na początku lat 30. i ostatecznie wycofane ze służby do 1940 roku, przed przystąpieniem Japonii do kolejnej wojny światowej.

Historia powstania

Krążowniki typu Chikuma zostały zaprojektowane jako dalsze rozwinięcie projektu pierwszego krążownika całkowicie japońskiej konstrukcji – „Tone”^[1]. Plany okrętów, oznaczonych jako typ C-18, opracował Departament Techniczny Marynarki^[2]. Dla osiągania większej prędkości wydłużono w nich kadłub, a przede wszystkim zastosowano do napędu turbiny parowe zamiast maszyn parowych, przez co stały się pierwszymi japońskimi krążownikami o napędzie turbinowym^[3]. Były przy tym ostatnimi krążownikami pancernopokładowymi marynarki japońskiej^[4].

Budowę trzech krążowników II klasy przewidziano już po wojnie rosyjsko-japońskiej w planie rozbudowy floty japońskiej z 1907 roku, zaakceptowanym przez parlament na 23. sesji zakończonej 28 marca 1907 roku^[5]. Z uwagi na trudności finansowe, uwzględniono je w budżecie dopiero w kolejnym 1908 roku i zamówiono w listopadzie tego roku, prowizorycznie oznaczone jako krążowniki II klasy: Ro gō, I gō i Ha gō^[a]. 23 grudnia 1909 roku nadano im nazwy: „Chikuma”, „Yahagi” i „Hirato”, a stępki pod ich budowę położono oficjalnie między majem a sierpniem 1910 roku^[5]. Budowę faktycznie rozpoczęto już w 1909 roku^[6]. Wiodący okręt typu „Chikuma” budowany był w stoczni marynarki wojennej w Sasebo – tej samej, co „Tone”, natomiast budowę dwóch dalszych zlecono stoczniom prywatnym: Kawasaki w Kobe i Mitsubishi w Nagasaki (było to pierwsze zlecenie budowy większych okrętów dla tych stoczni)^[2]. Klasyfikowane były oficjalnie jako krążowniki II klasy (nitō jun’yōkan; o wyporności poniżej 7000 t)^[7].

Opis

Uzbrojenie

„Chikuma” w 1912 r. – widoczne działo rufowe

W odróżnieniu od „Tone” i większości krążowników tej klasy budowanych wówczas na świecie, przenoszących mieszaną artylerię główną, okręty typu Chikuma otrzymały jednolitą artylerię główną, złożoną z samych dział dużego kalibru^[c]. Stanowiło ją osiem pojedynczych dział Typ 41 kalibru 152,4 mm (początkowo oznaczanego jako 6 cali, a od 1917 roku jako 15 cm), o długości lufy 45 kalibrów (L/45)^[9][d]. Strzelały one pociskami o masie 45,4 kg^[10]. Kąt podniesienia dział w tym typie okrętów wynosił od -5° do +18°, co pozwalało na osiągnięcie donośności do 14 800 m^[11]. Działa były rozmieszczone typowo dla krążowników pancernopokładowych tego okresu, na pojedynczych podstawach osłoniętych maskami: po jednym na pokładzie dziobowym i rufowym oraz po trzy na każdej z burt^[12]. Salwę burtową stanowiło pięć dział, a na wprost do przodu i do tyłu mogły teoretycznie strzelać trzy działa^[12].

Uzbrojenie pomocnicze stanowiły cztery działa kalibru 76,2 mm (oznaczonego jako 3 cale, następnie 8 cm) Typ 41, rozmieszczone po dwa na każdej z burt^[9]. Według niektórych publikacji pierwotnie okręty przenosiły sześć dział 152 mm i osiem dział 76 mm, lecz wkrótce po wejściu do służby zamieniono cztery działa średniego kalibru na dwa dodatkowe działa artylerii głównej umieszczone na burtach^[13].

W 1924 roku trzy działa 8 cm (na „Hirato”: dwa) zamieniono na dwa działa przeciwlotnicze 8 cm (76,2 mm) Typ 3^[e]. Umieszczono je na platformach po bokach pary kominów nr 3 i 4^[14]. Długość lufy wynosiła 40 kalibrów, kąt podniesienia od -5° do +75°, maksymalna donośność 10 800 m i skuteczny pułap 5300 m^[15]. Masa ich pocisków wynosiła 5,99 kg, a szybkostrzelność do 13 strz./min^[15]. Pozostałe działa artylerii średniej zdjęto w 1932 roku^[16].

Uzbrojenie uzupełniały dwa karabiny maszynowe kalibru 6,5 mm Maxim^[14]. W 1924 roku zamieniono je na japońskie karabiny maszynowe Typ 3 tego samego kalibru^[14] (według innych źródeł, na dwa km-y Lewis 7,7 mm)^[16].

Okręty miały ponadto trzy stałe nadwodne wyrzutnie torped kalibru 45 cm z sześcioma torpedami Typ 44^[14]. Rzeczywisty kaliber wynosił 18 cali (457 mm)^[2]. Umieszczone były w kadłubie w części rufowej: jedna skierowana do tyłu, strzelająca przez stewę rufową i dwie skierowane na burty, pod rufową nadbudówką^[12]. Torpedy, o długości 5,39 m, przenosiły 110 kg materiału wybuchowego i miały zasięg 4 km przy prędkości 35 węzłów lub 8 km przy 26 węzłach (Typ 44 Nr 2)^[17][18]. W 1924 roku archaiczne stałe kadłubowe wyrzutnie torped zamieniono na cztery wyrzutnie torped kalibru 533 mm (publikacje nie podają jednak, w jakim układzie)^[13][16].

Do walki nocnej okręty były wyposażone w sześć reflektorów średnicy 90 cm Siemens-Schuckert, rozmieszczonych po dwa na skrzydłach mostka i platformie nadbudówki rufowej oraz po jednym na masztach^[12].

Opancerzenie

Opancerzenie kadłuba było podobne jak w „Tone”, typowe dla krążowników pancernopokładowych, pozbawione pancerza burtowego^[f]. Główną ochronę stanowił wewnętrzny pokład pancerny umieszczony w rejonie linii wodnej, o trapezowym przekroju poprzecznym, ze skosami dochodzącymi do burt, nachylonymi pod kątem 35°^[2]. Nad skosami pancerza wzdłuż burt mieściły się zasobnie węglowe, zwiększające osłonę. Pokład pancerny wykonany był ze stali niklowej o grubości 22 mm, a dodatkowo na skosach, na szerokości 2,74 m, była druga warstwa 35 mm takiej stali, dająca łączną grubość 57 mm^[2].

Ponadto, opancerzone płytami ze stali pancernej Kruppa o grubości 102 mm było cylindryczne stanowisko dowodzenia w nadbudówce dziobowej^[14]. Dodatkowo przedziały wyrzutni torpedowych na burtach i rufie były z boków chronione pancerzem ze stali Kruppa grubości 89 mm (na poszyciu burt grubości 12,7 mm stali wysokowytrzymałej HT)^[14]. Według niektórych publikacji, opancerzenie grubości 25 mm miały też maski dział^[19]. Ogółem opancerzenie miało masę 439 ton (8,71% wyporności normalnej)^[14].

Opis ogólny

„Hirado” w 1918 r.

Konstrukcja kadłuba okrętów typu Chikuma wywodziła się z typu Tone, lecz przy podobnej szerokości i zanurzeniu został on wydłużony o 27 m, co zwiększyło stosunek długości do szerokości do około 10:1^[2]. Okręty miały długość całkowitą 144,78 m, a na linii wodnej 140,51 m^[14]. Długość między pionami wynosiła 134,12 m (440 stóp)^[20]. Szerokość maksymalna wynosiła 14,22 m, a średnie zanurzenie sięgało 5,05 m^[14]. Wyporność normalna projektowa wynosiła 4950 ts (długich ton), lecz rzeczywista wyporność normalna sięgnęła 5040 ts, natomiast wyporność standardowa była określona na 4400 ts^[14][g]. Brak jest danych co do wyporności pełnej^[14]. Projektowa wysokość metacentryczna wynosiła 0,72 m^[14]. Według szkicu z epoki, kadłub dzielił się na 17 poprzecznych przedziałów wodoszczelnych^[21].

Wyróżniającym elementem sylwetki krążowników typu Chikuma był silnie wygięty kliprowy dziób, podobny jak na „Tone”, oraz cztery wysokie i proste kominy^[2]. W odróżnieniu od „Tone”, zastosowano natomiast krążowniczy profil rufy^[2]. Typowo dla krążowników tego okresu, kadłub miał podniesiony pokład dziobowy i rufowy, z niskim nadburciem pomiędzy nimi na śródokręciu, a nadbudówki były zredukowane do minimum. Na pokładzie dziobowym było umieszczone działo dziobowe, dalej krótka, niewielka nadbudówka, z bocznymi skrzydłami. Za uskokiem pokładu dziobowego znajdował się prosty maszt dziobowy, dalej cztery kominy i maszt rufowy^[20]. Maszty były rozbudowane, ze stengami i rejami^[20]. Na pokładzie górnym na śródokręciu rozmieszczone były na każdej z burt, licząc od dziobu, dwa działa kalibru 152 mm, dwa działa kalibru 76 mm i jedno działo kalibru 152 mm. Przy tym, działa 152 mm znajdujące się najbliżej dziobu i rufy umieszczone były na niewielkich sponsonach^[20]. Na pokładzie rufówki znajdowała się mała nadbudówka z mostkiem rufowym i platformą reflektorów, a dalej rufowe działo 152 mm^[20]. Wysokość wolnej burty na śródokręciu wynosiła 3,63 m^[14]. Okręty przenosiły na śródokręciu, po bokach kominów 8 łodzi różnej wielkości^[8]. Załoga liczyła 443 osoby^[8].

W odróżnieniu od „Tone”, kadłub został wykonany ze stali o podwyższonej wytrzymałości (HT – hight tensile)^[2]. Nieopanowana jeszcze dobrze technologia powodowała jednak usterki eksploatacyjne – problemy z wytrzymałością kadłuba i pękanie płyt^[22].

Napęd

„Hirato” w czasie prób w 1912 r. pod pełną parą, jeszcze bez zamontowanego uzbrojenia

Okręty jako pierwsze japońskie krążowniki otrzymały siłownię turbinową. W przypadku dwóch okrętów: głównego „Chikuma” i „Hirato”, napęd stanowiły dwie turbiny parowe typu Brown-Curtis o mocy po 11 250 shp, łącznie 22 500 shp, wyprodukowane przez Kawasaki^[12]. Napęd przekazywany był bezpośrednio na dwa wały śrub. Krążownik „Yahagi”, budowany przez Mitsubishi, miał natomiast cztery turbiny Mitsubishi wykonane według projektu firmy Parsons, o takiej samej łącznej mocy projektowej 22 500 shp, przekazujące napęd bezpośrednio na cztery wały śrub. Zewnętrzne wały napędzały w nim turbiny wysokiego ciśnienia, wewnętrzne – turbiny niskiego ciśnienia, prędkości krążowniczej i biegu wstecznego^[12]. Podczas prób, okręty uzyskiwały moc siłowni od 26 149 do 29 536 shp i przekroczyły prędkość projektową 26 węzłów (najszybszy „Yahagi” 27,14 węzła)^[8]. Okręty miały siłownię w układzie liniowym: cztery przedziały kotłowni, a za nimi przedział maszynowni^[20].

Parę dostarczało 16 wodnorurkowych kotłów parowych Kanpon I Gō o ciśnieniu 19,35 at, w tym cztery małego modelu (w pierwszej kotłowni) i 12 dużego modelu (po cztery w dalszych kotłowniach)^[23]. Kotły mogły być opalane węglem lub paliwem płynnym; projektowy zapas paliwa wynosił 300 ton oleju napędowego i 1000 ton węgla, lecz w praktyce był zwiększany^[14]. Według projektu okręty miały uzyskiwać zasięg 10 000 Mm przy prędkości 10 węzłów, 5000 Mm przy 16 węzłach i 2650 Mm przy 22 węzłach^[8]. Masa siłowni stanowiła ogółem 1175 ton – 23,31% wyporności^[14]. Według niektórych publikacji, w 1924 roku wymieniono kotły na 6 kotłów Kanpon innego modelu^[24]. Ster był pojedynczy (o powierzchni 16,16 m²)^[14].

Skrót służby

Krążowniki typu Chikuma weszły do służby w 1912 roku. Podczas I wojny światowej, w której Japonia wzięła ograniczony udział, głównie patrolowały w poszukiwaniu niemieckich okrętów. Między 26 września a grudniem 1914 roku „Hirato” i „Yahagi” wraz z „Satsuma”, w składzie 2. Wydzielonego Zespołu Południowego poszukiwały bezskutecznie krążowników Niemieckiej Eskadry Wschodnioazjatyckiej na Karolinach^[12]. Następnie do stycznia 1915 roku „Chikuma” i „Yahagi” patrolowały u wybrzeży Australii i Nowej Zelandii^[22]. Ponownie krążowniki te powróciły w rejon Australii i Nowej Zelandii w lutym 1917 roku^[22]. Między 13 kwietnia a 12 grudnia 1917 roku, w składzie 3. Eskadry Specjalnej, „Chikuma” i „Hirato” osłaniały szlaki żeglugowe w tym rejonie przed rajderem „Wolf”^[12]. W latach 1919–1922 „Hirato” i „Yahagi” wspierały japońską interwencję w Rosji radzieckiej^[22].

Na początku lat 20. wszystkie trzy krążowniki pełniły służbę jako okręty flagowe flotylli okrętów podwodnych^[8]. Już 15 maja 1924 roku „Chikuma” został wycofany do rezerwy w Yokosuce, po czym skreślony z listy floty 1 kwietnia 1931 roku, a następnie zatopiony jako okręt-cel Haikan Nr 3 w 1935 roku^[8].

„Hirato” od 1 grudnia 1925 roku do 20 kwietnia 1933 roku służył reprezentując interesy japońskie na wodach Chin, w składzie przemiennie 1. lub 2. Eskadry Wydzielonej^[8]. Również „Yahagi” służył na wodach Chin w składzie 1. Eskadry Wydzielonej w okresie od 7 kwietnia 1927 roku do 1 maja 1930 roku^[8]. Bezpośrednio po zakończeniu służby na wodach chińskich – odpowiednio w 1933 i 1930 roku, oba krążowniki zostały wycofane do rezerwy w Kure, służąc tam jako stacjonarne okręty szkolne^[8]. Oba zostały skreślone z listy floty 1 kwietnia 1940 roku, a następnie używane były jako hulki szkolne i mieszkalne, pod oznaczeniami Haikan Nr 11 („Hirato”) i Nr 12 („Yahagi”)^[8]. Zostały złomowane po wojnie, w 1947 roku^[8]. Częściowo kadłub „Hirato” wykorzystano do budowy falochronu w porcie w Iwakuni^[4].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Robert Gardiner, Randal Gray (red.): Conway's All The World's Fighting Ships 1906-1921. Londyn: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.)
• Jane’s Fighting Ships of World War I. Wyd. reprint 2001. Londyn: Random House Group, 1919. ISBN 1-85170-378-0. (ang.)
• Hansgeorg Jentschura, Dieter Jung, Peter Mickel: Warships of the Imperial Japanese Navy, 1869–1945. Wyd. IV (1986). Naval Institute Press, 1977. ISBN 0-87021-893-X. (ang.)
• Eric Lacroix, Linton Wells: Japanese Cruisers of the Pacific War. London: Chatham Publ, 1997. ISBN 1-86176-058-2. OCLC 222107331. (ang.)
• Fiodor Lisicyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza / Eksmo, 2015. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.)
• Oskar Myszor: Cesarstwo Japonii. Tom I. Pancerniki, lotniskowce i krążowniki. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne, 2014, seria: „Okręty Wojenne”. Numer specjalny 47. ISBN 978-83-61069-26-3.
• Torpedoes of Japan Pre-World War II (ang.). navweaps.com. [dostęp 2019-10-10].