Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych

Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
Data założenia	1951 (1997)
Państwo	Polska
Adres	Radzików, 05-870 Błonie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych
52°12′50,411″N 20°38′34,440″E/52,214003 20,642900
Strona internetowa

Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (KCRZG) – zakład naukowy Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Państwowego Instytutu Badawczego, który znajduje się w Radzikowie, w województwie mazowieckim. Jest koordynatorem Krajowego Programu Ochrony Zasobów Genowych Roślin Użytkowych^[1]. Celem Programu jest ochrona zasobów genowych roślin użytkowych, ich dzikich krewniaków i roślin towarzyszących (ochrona bioróżnorodności, ochrona gatunków zagrożonych erozją genetyczną). Jego realizacja jest czynnym wypełnieniem zobowiązań międzynarodowych określonych w:

• Konwencji o Różnorodności Biologicznej (CBD) sporządzonej 5 czerwca 1992 r. w Rio de Janeiro, a ratyfikowanej przez Polskę 13 grudnia 1995 r. (Konwencja weszła w życie 19 grudnia 1996 r.),
• Międzynarodowym Traktacie o zasobach genetycznych roślin dla wyżywienia i rolnictwa (ITPRFA) z 2004 r.,
• 2 Globalnym Planem Działań dla Ochrony i Zrównoważonego Wykorzystania Roślinnych Zasobów Genetycznych dla Wyżywienia i Rolnictwa (GPA) z 2011 roku.

Cele i zadania

• gromadzenie w banku genów populacji i odmian roślin uprawnych oraz dziko rosnących zagrożonych erozją genetyczną (zasoby genowe są przechowywane w formie nasion, w ciekłym azocie, jako kolekcje kultur tkankowych, jako kolekcje polowe, jako kolekcje DNA i z wykorzystaniem innych metod, takich jak kriokonserwacja),
• charakterystyka i waloryzacja zebranych materiałów,
• utrzymanie prób nasion i klonów zgromadzonych roślin użytkowych, dziko rosnących chwastów oraz patogenów ziemniaka w stanie żywym i czystości genetycznej,
• dokumentacja zgromadzonych materiałów, oraz wymiana prób z innymi bankami genów i ogrodami botanicznymi w świecie oraz udostępnianie informacji o zgromadzonych materiałach,
• udostępnianie materiałów wyjściowych hodowcom, instytucjom badawczym i naukowym, innym zainteresowanym placówkom oraz osobom fizycznym,
• rozwijanie badań i wykorzystywanie zasobów genowych roślin użytkowych,
• realizacja zobowiązań wynikających z ustaleń międzynarodowych i działań na rzecz integracji europejskiej^[2].

Historia

W 1951 jednocześnie z utworzeniem Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, w stacji hodowlano-badawczej IHAR w Radzikowie założono Kolekcję Rolną. Do 1953 kolekcja ta była prowadzona przy dziale Warzywnym Zakładu Biologii i Fizjologii Rozwoju Roślin, następnie została wyodrębniona w samodzielną Pracownię Kolekcji Roślin. Od początku założeniem było gromadzenie roślin uprawnych, głównie pochodzenia krajowego, co miało na celu zapobieganie wyginięciu starych miejscowych populacji i odmian hodowlanych, wyniszczonych w czasie działań wojennych w latach 1939-1945. Równolegle w Radzikowie były prowadzone kolekcje robocze następujących gatunków roślin: grochu, fasoli, pomidorów, soi, rzepaku, kapusty abisyńskiej, soi oraz roślin ozdobnych.

W 1951 nastąpiło przejęcie przez Instytut Ogrodu Botanicznego w Bydgoszczy i zmiana jego funkcji z ogrodu miejskiego na placówkę naukowo-badawczą.

Do 1955 Kolekcja Rolna była w posiadaniu większości gatunków uprawianych w Polsce i niektórych pochodzenia zagranicznego (bawełna, kukurydza, konopie, ryż). Rozpoczęto międzynarodową wymianę nasion z dawnym NRD, Węgrami, Austrią, Francją, Anglią, Holandią i Stanami Zjednoczonymi.

W 1957 na bazie Kolekcji Rolnej utworzono Centralną Kolekcję Roślin, prowadzącą szeroką współpracę i wymianę nasion z innymi krajami takimi jak: Belgia, Portugalia, Kanada, Argentyna i Nowa Zelandia. Pozwoliło to zwiększyć 4-krotnie nasienne zasoby kolekcji z 909 odmian do 4816 w ciągu 5 lat (1957-1961). Nasiona zgromadzonych odmian przechowywano wtedy w woreczkach płóciennych i torebkach papierowych w magazynach o niekontrolowanej wilgotności i temperaturze powietrza. Takie warunki nie gwarantowały długotrwałej żywotności nasion^[3].

W 1961 założono kolekcję roślin zielarskich, zawierającą tysiąc różnych form i gatunków roślin.

W 1968 Centralna Kolekcja Roślin została podniesiona do rangi Zakładu Centralnej Kolekcji Roślin, do którego w 1971 roku włączono Ogród Botaniczny w Bydgoszczy. W dekadzie lat siedemdziesiątych nasiona przechowywano w słoikach typu Wecka. W 1975 w banku genów znajdowały się 22 tys. ekotypów i odmian roślin. Były to najliczniejsze zbiory w kraju i w Europie^[3].

W 1979 w wyniku „Porozumienia Międzyresortowego” (Ministerstwo Rolnictwa, Polska Akademia Nauk, Ministerstwo Edukacji Naukowej i Ministerstwo Przemysłu Lekkiego) Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin został upoważniony do utworzenia Zakładu Krajowych Zasobów Genowych – ZKZG odpowiedzialnego za gromadzenie, opracowywanie i przechowywanie w stanie żywym roślinnych zasobów genowych w kraju oraz za współpracę z  jednostkami zagranicznymi z tej dziedziny. Od roku 1987 nasiona są przechowywane w komorach chłodniczych z regulowaną temperaturą powietrza^[3].

Od 1 stycznia 1997 r. Zakład Krajowych Zasobów Genowych - ZKZG działa pod nazwą Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (KCRZG)^[4].

Od 1996 zadania związane z ochroną zasobów genowych roślin użytkowych sprowadzały się do realizacji „Programu Ochrony Zasobów Genowych Roślin Użytkowych” ustanowionego przez MRiRW i koordynowanego przez KCRZG, IHAR. Był on ważnym elementem krajowej strategii hodowlanej, pro-ekologicznej polityki państwa oraz miał istotne znaczenie dla realizacji programów rolno-środowiskowych w Polsce. Realizowany był jak poprzednio przez szereg współpracujących ze sobą instytucji odpowiedzialnych za poszczególne kolekcje wiodące roślin użytkowych. Do 2007 program był finansowany ze środków Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi przyznawanych corocznie na podstawie decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w ramach postępu biologicznego w produkcji roślinnej.

Po zatwierdzeniu polskiej Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem Działań na lata 2007-2013 (Uchwałą Rady Ministrów z dnia 26 października 2007 r.). Od 2008 utrzymanie kolekcji zasobów genowych roślin użytkowych było finansowane w ramach programu wieloletniego – „Ulepszanie Roślin dla Zrównoważonych AgroEkoSystemów, Wysokiej Jakości Żywności i Produkcji Roślinnej na Cele Nieżywnościowe” koordynowanego przez KCRZG, IHAR-PIB a realizowanego we współpracy z 13 instytucjami.

Realizowany od 2015 Program Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej wraz z Planem działań na lata 2015-2020 zatwierdzony Uchwałą NR 213 Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2015 r. są kompleksowym dokumentem, obowiązującym do roku 2020. Realizowany jest Program Wieloletni zaplanowany na lata 2015–2020 pt. „Tworzenie naukowych podstaw postępu biologicznego i ochrona roślinnych zasobów genowych źródłem innowacji wsparcia zrównoważonego rolnictwa oraz bezpieczeństwa żywnościowego kraju”^[5].

Struktura organizacyjna

Pracownia Gromadzenia i Oceny Roślin

Pracownia zajmuje się gromadzeniem materiałów genetycznych roślin uprawnych, ich dzikich krewniaków oraz roślin towarzyszących uprawom polowym w terenie w trakcie ekspedycji. Ekspedycje te są prowadzone na terenie Polski oraz poza granicami. Zgromadzone zasoby genetyczne przechowuje się w kolekcjach polowych (ex situ), co zapewnia im długotrwałą żywotność. Nasiona obiektów są przekazywane do długoterminowej przechowalni nasion KCRZG. Informacje o obiektach są importowane do systemu informacyjnego EGISET, dzięki któremu są one powszechnie dostępne^[6].

Zasoby genowe podlegają opisowi i waloryzacji metodami tradycyjnymi (w kolekcjach ex situ), oraz metodami molekularnymi. Materiały wyjściowe wybranych gatunków dla hodowli roślin są opracowywane i udostępniane hodowcom i placówkom badawczym^[6].

Pracownia zajmuje się również prowadzeniem Herbarium KCRZG, w którym znajduje się bogata kolekcja nasion, kwiatostanów oraz arkuszy zielnikowych (ponad 20 tys. obiektów). Posiadane zbiory są udostępniane do badań na miejscu, razem ze sprzętem potrzebnym do pracy^[6].

Pracownia Dokumentacji i Długoterminowego Przechowywania Nasion

Pracownia prowadzi dokumentację zasobów genetycznych roślin uprawnych, wymienia i udostępnia zebrane informacje. Gromadzi próbki nasion gatunków i odmian roślin uprawnych oraz ocenia ich żywotność i przygotowuje je do długoterminowego przechowywania. Monitorowana jest jakość nasion i zmiany biochemiczne w nasionach przechowywanych długoterminowo. Nasiona z obniżoną zdolnością kiełkowania są przekazywane do regeneracji^[6].

W przechowalni długoterminowej znajdują się nasiona ponad 70 tys. obiektów. Przechowalnia jest klimatyzowana, w jej skład wchodzą trzy komory do długoterminowego przechowywania, w których panuje temperatura -18 °C oraz pięć komór do średnioterminowego przechowywania o temperaturze 0 °C. Nasiona przeznaczone do przechowywania muszą być wysuszone, co przebiega w temperaturze 20 °C i wilgotności względnej powietrza 15%. Po osiągnięciu 3-7% zawartości wody, nasiona są pakowane próżniowo^[6].

Każdy obiekt przechowuje się w kolekcji podstawowej i aktywnej. Kolekcja podstawowa to próbki nasion przechowywane w temperaturze -18 °C w ilości pozwalającej na co najmniej dwukrotną regenerację danego obiektu (min. 2-4 tys. nasion). Nasiona umieszczane są w hermetycznie zamkniętych, trójwarstwowych torebkach z tworzyw sztucznych i folii aluminiowej. Okres przechowywania nasion w takich warunkach może osiągnąć nawet 2 tys. lat. Kolekcja aktywna to próbki nasion przeznaczone do dystrybucji. Są one zapakowane w hermetyczne słoiki i przechowywane w temperaturze 0 °C. Ich żywotność przewiduje się na około 30 lat. Próbki są udostępniane za pomocą wyszukiwarki EGISET. Odbiorcami nasion są naukowcy, hodowcy i rolnicy z całego świata. Wykorzystuje się je do celów naukowych, poznawczych, hodowlanych, edukacyjnych, a nawet hobbystycznych^[6].

Pracownia Roślin Rekultywacyjnych

Zadaniem Pracowni jest gromadzenie gatunków roślin pochodzenia krajowego i zagranicznego zdolnych do wegetacji w ekstremalnych warunkach zdewastowanego środowiska. Oceniana jest zdolność wybranych gatunków do odtwarzania szaty roślinnej na zwałowiskach odpadów przemysłowych i komunalnych. Gatunki, które są przydatne do rekultywacji gruntów bezglebowych i wyłączonych okresowo z produkcji rolniczej są rozmnażane i utrzymywane w stanie żywym. Wykonuje się charakterystykę morfologiczną i ocenę cech użytkowych gatunków, wykazujących wysoki potencjał plonowania masy biologicznej jako źródła energii odnawialnej oraz przydatnej do innych celów gospodarczych. Pracownia tworzy również materiały wyjściowe dla hodowli roślin alternatywnych^[6].

Ogród Botaniczny IHAR-PIB w Bydgoszczy

Jest to ogród specjalistyczny, gromadzący określone kolekcje roślinne: traw, roślin użytkowych, oraz gatunków dla celów rekultywacji i zagospodarowania terenów poprzemysłowych i odłogowanych. Prowadzi szeroką działalność naukowo-badawczą, dydaktyczno-wychowawczą, popularyzatorską i rekreacyjną.

Przypisy