Krakowskie Zakłady Sodowe Solvay

Krakowskie Zakłady Sodowe Solvay – fabryka sody w Borku Fałęckim[1], utworzona w 1906 roku i zlikwidowana w latach 1989–1996 ze względu na silne negatywne oddziaływanie na środowisko. Budynki zostały rozebrane, a teren poddano rekultywacji i przeznaczono na cele handlowo-usługowe (m.in. Centrum Handlowe „Zakopianka”) i rekreacyjne. W czasie II wojny światowej w fabryce (niemiecka nazwa Ostdeutsche Chemische Werke GmbH) pracował Karol Wojtyła, jako młody kleryk[2][1].

Otrzymywanie sody metodą Solvaya

Schemat produkcji sody metodą Solvaya.

Do produkcji sody(węglanu sodu) metodą Solvaya, zgodnie z sumaryczną reakcją[3]:

CaCO3 + 2NaCl → Na2CO3 + CaCl2

stosuje się wapienie (węglan wapnia) i chlorek sodu (sól kamienna). W praktyce niezbędne jest zastosowanie materiałów pomocniczych (koks, amoniak) i przeprowadzenie szeregu odrębnych procesów i operacji jednostkowych, m.in. wypalanie wapieni – otrzymywanie CaO (wapno palone) i CO2, nasycanie solanki amoniakiem, a następnie jej karbonizacja (nasycanie CO2), separacja krystalizującego wodorowęglanu sodu NaHCO3 i jego kalcynacja, odzyskiwanie amoniaku z cieczy po krystalizacji wodorowęglanu z użyciem mleka wapiennego. Gorące odcieki z kolumn do odzysku amoniaku, zawierające duże ilości CaCl2 (ok. 125 g/l) i NaCl (ok. 25 g/l) oraz zawiesiny (Ca(OH)2, CaCO3), są kierowane do odstojników, a stąd, po odseparowaniu osadów, do rzek[3][a].

W Krakowskich Zakładach Sodowych eksploatowano solankę z Wieliczki (zobacz też – Kopalnia soli Wieliczka) i Baryczy oraz kamieniołomy wapieni w Zakrzówku i zakupione w 1926 roku od firm Wapienniki i Kamieniołomy J. Rajnera i Spółki[1]. Osadniki Sodowe Solvay zajmowały ponad 30 ha terenu.

Historia Krakowskich Zakładów Sodowych

Zakład mieścił się na terenie Dzielnicy IX Krakowa, w której znajdują się historyczne Łagiewniki i Borek Fałęcki. Pozwolenie na założenie fabryki sody w Borku Fałęckim otrzymał Bernard Liban w 1901 roku. W historii zakładu wyróżnia się daty[1][4]:

Maszyna parowa w miejscu dawnej fabryki.
Miejsce dawnych osadników sodowych i planowanej lokalizacji kopca Jana Pawła II[5].
  • 1906 – uruchomienie zakładu pod nazwą „Pierwsza Galicyjska Fabryka Sody Amoniakalnej S.A.”,
  • 1909 – wydzierżawienie zakładu przez międzynarodowy koncern Solvay i zmiana nazwy na „Austriackie Zakłady Solvay – Fabryka Sody w Podgórzu”,
  • 1909–1912 – budowa osiedla mieszkaniowego dla pracowników,
  • 1915 – rozbudowa – uruchomienie rurociągów zasilających w wodę i solankę z ujęcia wody na Wiśle w Pychowicach i ujęcia solanki w Wieliczce,
  • 1918 – uruchomienie kolejki wąskotorowej między zakładem i kamieniołomem wapieni w Zakrzówku,
  • 1918 – przejęcie zarządu i administracji fabryki przez państwo polskie
  • 1921 – wykupienie fabryki przez Zakłady Solvay w Polsce (Sp. z o.o. w Warszawie, podlegająca centrali w Brukseli), początek dynamicznego rozwoju zakładu,
  • lata 20. – budowa szkoły powszechnej i stadionu sportowego,
  • 1922 – otrzymanie koncesji na czerpanie solanki z Baryczy,
  • 1926 – nabycie złóż wapieni od firm Wapienniki i Kamieniołomy Rajnera i Sp., zmiany technologii i urządzeń, rozbudowa,
  • koniec lat 1920. – rozpoczęcie tworzenia Parku Solvay (pod opieką zarządu fabryki do wybuchu II wojny światowej),
  • 1938 – przejęcie części budynków Huty Żelaznej S.A. (po jej likwidacji),
  • 1939 – przejęcie zakładu przez okupanta,
  • 1940 – uruchomienie zakładu pod nazwą Ostdeutsche Chemische Werke GmbH,
  • 1945 – uruchomienie Fabryki Sody W Borku Fałęckim, Zakłady Solvay w Polsce, Sp. z o.o. (nazwa była zmieniana),
  • 1950–1970 – dalsza rozbudowa zakładu i rozwój, wzrost niekorzystnego oddziaływania na środowisko,
  • lata 70. – nasilanie się protestów dotyczących uciążliwości dla środowiska,
  • 1984 – zawarcie porozumienia dotyczącego likwidacji zakładów do 31 grudnia 1990 roku,
  • 1988 – postawienie zakładu w stan likwidacji przez Komisję Ochrony Środowiska,
  • 1990 – całkowite zaprzestanie produkcji[6],
  • 1996 – zakończenie wyburzania większości budynków i rekultywacja terenu.

Na terenie dawnego Zakładu powstało Centrum Handlowe Zakopianka, m.in. hipermarkety Carrefour, Castorama i Kinowy Multiplex Cinema City. Teren osadników został poddany rekultywacji i częściowo zalesiony – odgrywa rolę podmiejskich zielonych obszarów rekreacyjnych.

Karol Wojtyła w Solvayu

Tablica upamiętniająca robotniczą pracę Karola Wojtyły w Krakowskich Zakładach Sodowych Solvay (tablica na ścianie budynku Centrum Sztuki Solvay przy ulicy Zakopiańskiej 62 w Krakowie)
Miejsce budowy Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się” (stan z lipca 2011)

Od września 1940 roku do sierpnia 1944 roku w Krakowskim Solvayu pracował Karol Wojtyła, który napisał na ten temat[2]:

Fabryka stała się dla mnie, na pewnym etapie, prawdziwym seminarium duchownym, choć zakonspirowanym. Pracowałem w kamieniołomie od września 1940 roku, a w rok później przeszedłem do oczyszczalni wody do fabryki. Tak więc lata związane z kształtowaniem się ostatniej decyzji pójścia do seminarium wiążą się właśnie z tym okresem (Dar i Tajemnica, 2005).

Zaprzyjaźniłem się z wielu robotnikami. Nieraz zapraszali mnie do swoich domów. Już jako kapłan i biskup chrzciłem ich dzieci i wnuki, błogosławiłem związki małżeńskie i prowadziłem pogrzeby wielu z nich. Miałem także sposobność przekonania się o tym, ile drzemie w nich zainteresowań religijnych i życiowej mądrości. Te kontakty – jak wspomniałem – przetrwały długo po zakończeniu okupacji, właściwie aż do czasu mojego wyboru na Biskupa Rzymu, a niektóre trwają do dzisiaj w formie korespondencji (Dar i Tajemnica, 2005).

Jan Paweł II odwiedził Borek Fałęcki w 1997 roku (VI pielgrzymka do Polski). Jednym z pracowników Zakładu, z którymi utrzymywał kontakt korespondencyjny, był Ernest Pischinger, pełniący w latach wojny funkcję kierownika laboratorium chemicznego (bezpośredni przełożony Karola Wojtyły w czasie jego pracy w oczyszczalni wody).

Na terenie byłego Zakładu i w jego otoczeniu znajdują się liczne miejsca upamiętnienia robotniczej pracy przyszłego Papieża w Solvayu. Z inicjatywy kard. Stanisława Dziwisza powstało Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się”. Pojawiają się inne inicjatywy[5][7][8].

Uwagi

  1. Zmniejszenie ilości soli, wprowadzanych do rzek, osiąga się np. zagospodarowując chlorek wapnia (np. dodatki do zapraw dla budownictwa zimowego, środki suszące gazy). Poszukiwane są inne możliwości wykorzystania mieszanin chlorków wapnia i sodu. Jest też stosowana modyfikacja technologii Solvaya, polegająca na przerywaniu zamkniętego obiegu amoniaku – za jeden z produktów uznaje się chlorek amonu, stosowany jako nawóz azotowy np. w uprawach ryżu [Kępiński, s. 308].

Przypisy

  1. a b c d Dzielnica IX. Biuletyn Informacji Publicznej, Kraków. [dostęp 2011-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-18)]. (pol.).
  2. a b Jan Paweł II: Dar i Tajemnica: w pięćdziesiątą rocznicę moich święceń kapłańskich. Kraków: Wydawnictwo św. Stanisława BM, 2005. ISBN 83-7097-324-8.
  3. a b Józef Kępiński: Technologia chemiczna nieorganiczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964, s. 298–308.
  4. Historia: Borek Fałęcki, Zakłady Sodowe „Solvay” i Karol Wojtyła, Park Solvay w Krakowie. Parki i ogrody. [dostęp 2011-10-19]. (pol.).
  5. a b Usypmy kopiec Jana Pawła Wielkiego. e-Krakow, 2005-04-06. [dostęp 2011-10-19]. (pol.).
  6. Edyta Sermet, Gabriela Rolka, Pogórniczy spadek na zrębie Zakrzówka [online], „Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury”, 5, 2013 [dostęp 2020-01-09].
  7. Pomysł na monumentalny kopiec Jana Pawła II, Onet.pl, 19 sierpnia 2011 [dostęp 2011-10-20] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-03] (pol.).
  8. Aleksander Szumański: Kopiec Jana Pawła II. Rodaknet, 2009-05-24. [dostęp 2011-10-20]. (pol.).

Media użyte na tej stronie

Centrum Jana Pawła II.JPG
Autor: Ricardo77, Licencja: CC BY 3.0
Centrum Jana Pawła II na obszarze tzw. "Białych Mórz" w Krakowie-Łagiewnikach ( w budowie - stan z lipca 2011)
Solvay process reaction scheme.svg
Autor: Sponk (talk) (Vectorization), Licencja: CC BY-SA 3.0
Solvay process for the production of soda ash as an example of a closed production circle in chemical industry (green = reactants, black = intermediates, red = products)
Maszyna par borek falecki.jpg
(c) Till0 z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Maszyna parowa w miejscu dawnej fabryki
Most Na Wildze.JPG
Most na rzece Wildze, tereny poprzemysłowe KZS Solvay.
Tablica pamiatkowa JPII Solvay HPIM0560.JPG
Autor: Marcin Zieliński, Licencja: CC BY 2.5
Tablica pamiątkowa ku czci robotniczej pracy Karola Wojtyły w Krakowskich Zakładach Sodowych Solvay . Tablica znajduje się na budynku obecnego Centrum Sztuki Solvay przy ulicy Zakopiańskiej 62 , Kraków .