Kratyzm

Kratyzm, teoria kratyzmu (gr. kratos – siła, moc) – termin wprowadzony przez Władysława Witwickiego (twórcę teorii kratyzmu).

Zalążki teorii kratyzmu pojawiły się już w pracy doktorskiej Witwickiego Analiza psychologiczna ambicji[1]. Zawiera ona najważniejsze tezy, które następnie zostały odpowiednio rozwinięte. Za oficjalną datę ogłoszenia tej teorii i nazwania jej „kratyzmem” przyjmuje się 25 lipca 1907 – dzień wygłoszenia referatu na sekcji filozoficznej X Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie[2][3]. Pełne rozwinięcie i dojrzałą formę uzyskała w drugim tomie podręcznika psychologii (1927)[4][5].

Źródłem inspiracji przy tworzeniu teorii kratyzmu były dla Witwickiego dzieła Arystotelesa, Nietzschego, Hobbesa, ewolucjonistyczne idee Spencera oraz dialogi Platona (głównie Gorgiasz, Fajdros, Państwo)[6][7].

Punktem wyjścia teorii Witwickiego było wyróżnienie dwóch stanów o podobnym „kratycznym” zabarwieniu, polegającym na doznaniach poczucia mocy[8][9][10]:

  • podnoszenia (kratyzm dodatni)
    • siebie (egoizm, duma, buta, zarozumiałość)
    • innych (szacunek, podziw, altruizm)
  • gnębienia, poniżania (kratyzm ujemny)
    • siebie (skrupuły, wyrzuty, poczucie winy, potrzeba umartwień)
    • innych (okrucieństwo, sadyzm)

Witwicki w ramach teorii kratyzmu przeprowadził klasyfikację uczuć, będącą w istocie klasyfikacją stosunków międzyludzkich, klasyfikacją sytuacji życiowych[11]. Teoria zakłada, że zachowanie poczucia mocy bądź dążenie do jego odzyskania, decyduje o charakterze stanów uczuciowych w stosunkach między ludźmi. Według Witwickiego człowiek ambitny nie znosi „poczucia własnej niemocy”[12] i szuka wyniesienia się ponad innych. Każdemu zaspokojeniu ambicji towarzyszy przyjemność oraz „poczucie siły”[13]. Ambicję można uznać za instynkt, między innymi dlatego, że jest czymś powszechnym[14]. Witwicki wywodził stąd 6 możliwych stanów uczuciowych w stosunkach międzyludzkich[15][16][17]:

  1. uczucia wobec silniejszych życzliwych (uczucia czci i wdzięczności)
  2. uczucia wobec życzliwych równych (przyjaźń)
  3. uczucia wobec życzliwych słabszych (uczucia opiekuńcze, litość)
  4. uczucia wobec silniejszych wrogów (nienawiść, zawiść)
  5. uczucia wobec nieprzyjaciół równych (impas, bezradność)
  6. uczucia wobec wrogów słabszych (lekceważenie, wstręt, pogarda, ironia)

O randze teorii kratyzmu świadczy jej zbieżność z ogłoszoną później (1912) teorią dążenia do mocy Alfreda Adlera[18][19]. Zbieżność myśli obu uczonych świadczy o osadzeniu psychologicznych poglądów Witwickiego w nurcie nauki europejskiej[20]. Sprawę podobieństw między teoriami Witwickiego i Adlera przeanalizowała Estera Markin i wykazała, że powstały one niezależnie od siebie, lecz zostały wyprowadzone ze zbieżnego założenia podstawowego. Obaj autorzy przyjęli dążenie do mocy (poczucia mocy) za podstawowy mechanizm aktywności ludzkiej[21]. Istnieją jednak między nimi istotne różnice[22]. Witwicki oceniał ambicję pozytywnie, Adler – negatywnie. Teoria kratyzmu jest teorią filozoficzną, ogólnopsychologiczną, dotyczącą głównie psychologii uczuć i estetyki. Natomiast teoria Adlera dotyczy psychopatologii, psychoterapii i pedagogiki[11].

Teoria kratyzmu odcisnęła swoje piętno w estetyce. Witwicki wprowadził pojęcie „układu spoistego dobrze zamkniętego”. Według niego układy takie wzmagają nasze poczucie mocy[23], natomiast chaotyczna wielość i różnorodność zjawisk budzi niepokój, czujemy się wobec niej słabi i bezradni. Gdy różnorodność ta zostaje uporządkowana, daje to ludziom przyjemne poczucie panowania nad różnorodnością[24].

Przypisy

  1. ↑ Witwicki 1900 ↓, s. 26–49.
  2. ↑ Witwicki 1907 ↓, s. 531–537.
  3. ↑ Nowicki 1982 ↓, s. 71.
  4. ↑ Witwicki 1927 ↓.
  5. ↑ Citlak 2015 ↓, s. 157.
  6. ↑ Rzepa 1991 ↓, s. 70, 72.
  7. ↑ Nowicki 1982 ↓, s. 72.
  8. ↑ Witwicki 1907 ↓, s. 537.
  9. ↑ Rzepa 1991 ↓, s. 74.
  10. ↑ Rzepa 1992 ↓, s. 215.
  11. ↑ a b Nowicki 1982 ↓, s. 73.
  12. ↑ Witwicki 1900 ↓, s. 31.
  13. ↑ Witwicki 1900 ↓, s. 41.
  14. ↑ Witwicki 1900 ↓, s. 49.
  15. ↑ Witwicki 1927 ↓, s. 186–207.
  16. ↑ Nowicki 1982 ↓, s. 74.
  17. ↑ Rzepa 1991 ↓, s. 76.
  18. ↑ Rzepa 1991 ↓, s. 78.
  19. ↑ Citlak 2016 ↓, s. 105–124.
  20. ↑ Rzepa 1992 ↓, s. 216.
  21. ↑ Rzepa 1991 ↓, s. 79.
  22. ↑ Markinówna 1935 ↓, s. 329–340.
  23. ↑ Witwicki 1927 ↓, s. 124.
  24. ↑ Nowicki 1982 ↓, s. 74-75.

Bibliografia