Krokosz

Krokosz
	; Krokosz barwierski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	krokosz
	Nazwa systematyczna
	Carlina L.; Sp. Pl. 830. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	C. tinctorius L.
Synonimy
	Kentrophyllum Necker ex Candolle.;
	Kentrophyllum Necker ex Candolle.;

Carthamus lanatus

Carthamus mitissimus

Krokosz (Carthamus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. W zależności od ujęcia systematycznego liczy od 20 gatunków (po wyłączeniu części tu zaliczanych do rodzajów karduncelus Carduncellus, Femeniasia i Phonus)^[5] do 47^[4]–48^[6] gatunków w szerokim ujęciu. Rośliny te rosną w basenie Morza Śródziemnego oraz w Azji południowo-zachodniej i środkowej^[4]^[5], a jako rośliny introdukowane także w Azji Wschodniej^[4] i w Ameryce Północnej^[7]. W Polsce jako gatunek przejściowo dziczejący (efemerofit) obecny jest krokosz błękitny C. lanatus^[8] (kilka innych gatunków bywa też uprawianych)^[9].

Do najszerzej rozpowszechnionych gatunków należy krokosz błękitny C. lanatus będący współcześnie już niemal kosmopolitycznym chwastem^[5]. Największe znaczenie ekonomiczne ma krokosz barwierski C. tinctoria. Kwiaty tej rośliny już co najmniej 1600 lat p.n.e. wykorzystywano w barwierstwie w Starożytnym Egipcie. Roślina przez stulecia wykorzystywana była do barwienia artykułów spożywczych (jako substytut szafranu^[10]), tkanin i kosmetyków. Kres temu położyło wynalezienie syntetycznych barwników anilinowych, choć jeszcze w XX wieku stosowano lokalnie krokosz do barwienia (np. twarogu w Niemczech)^[11]. Po ograniczeniu zastosowań kwiatów tego gatunku do celów barwierskich zwiększyło się wykorzystanie z kolei owoców jako źródła oleju kartamusowego^[11]. Jest on używany w przemyśle spożywczym, w terapii choroby Crohna, w kosmetyce i aromaterapii. W wyniku modyfikacji genetycznej uzyskano także owoce zawierające ludzką insulinę oraz hormon wzrostu z karpia. Te ostatnie stosowane są w akwakulturze do karmienia krewetek^[5]. Krokosz barwierski uprawiany bywa także jako roślina ozdobna^[10].

Morfologia

Carthamus arborescens

Pokrój: Rośliny jednoroczne i byliny^[4]^[7] o pędach kolących i sztywnych^[12], nagich, owłosionych lub ogruczolonych^[7].
Liście: Odziomkowe i łodygowe lub tylko łodygowe, dolne z oskrzydlonymi ogonkami, górne siedzące, z nasadą często obejmującą łodygę. Blaszka liściowa ząbkowana do pierzasto klapowanej, kolczasta^[7].
Kwiaty: Zebrane w koszyczki pojedyncze lub po kilka na szczycie pędu. Ich okrywy są jajowate – ku górze zwężone, z listkami okrywy ułożonymi w 4–5 rzędach, równowąskimi do jajowatych, przy czym te najniższe zwykle liściopodobne i koląco zakończone. Dno koszyczka pokryte szczecinkami. Kwiaty wszystkie jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, żółtej do czerwonej lub fioletowej^[7]^[12].
Owoce: Niełupki nagie, jajowato czworogroniaste. Puchu kielichowego brak lub trwały, złożony z licznych, nierównej długości szczecinek^[7]^[12].

Systematyka

Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae z podrodziny Carduoideae, z plemienia Cardueae^[5] i podplemienia Centaureinae^[10].

Rodzaj w wąskim ujęciu obejmuje 20 gatunków^[10]^[5] występujących we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i poprzez rejon Kaukazu i Iran po Azję Środkową. Pozostałe gatunki wyodrębniane są do rodzajów: Phonus Hill (dwa gatunki w południowej Hiszpanii i północnej Afryce), karduncelus Carduncellus Adans. (27 gatunków w basenie Morza Śródziemnego od Hiszpanii po Grecję), Femeniasia Susanna (jeden gatunek – F. balearica będący endemitem Minorki)^[10].

Wykaz gatunków (szerokie ujęcie – nazwy zweryfikowane według The Plant List)^[6]

Carthamus arborescens L.
Carthamus atractyloides (Pomel) Greuter
Carthamus baeticus (Boiss. & Reut.) Nyman
Carthamus balearicus (J.J.Rodr.) Greuter
Carthamus boissieri Halácsy
Carthamus caeruleus L.
Carthamus calvus (Boiss. & Reut.) Batt.
Carthamus carduncellus L.
Carthamus carthamoides (Pomel) Batt.
Carthamus catrouxii (Emb. ex Maire) Greuter
Carthamus cespitosus (Batt.) Greuter
Carthamus chouletteanus (Pomel) Greuter
Carthamus creticus L.
Carthamus curdicus Hanelt
Carthamus dentatus Vahl
Carthamus dianius (Webb) Sch.Bip.
Carthamus duvauxii (Batt.) Batt.
Carthamus eriocephalus (Boiss.) Greuter
Carthamus flavescens Willd.
Carthamus fruticosus Maire
Carthamus glaucus M.Bieb.
Carthamus gypsicola Iljin
Carthamus helenioides Desf.
Carthamus hispanicus (Boiss. ex DC.) Sch.Bip.
Carthamus ilicifolius (Pomel) Greuter
Carthamus lanatus L. – krokosz błękitny^[9]
Carthamus leucocaulos Sm.
Carthamus lucens (Ball) Greuter
Carthamus mareoticus Delile
Carthamus matritensis (Pau) Greuter
Carthamus mitissimus L. – karduncelus miękki^[9]
Carthamus multifidus Desf.
Carthamus nitidus Boiss.
Carthamus oxyacantha M.Bieb.
Carthamus pectinatus Desf.
Carthamus persicus Desf. ex Willd.
Carthamus pinnatus Desf. – karduncelus pierzasty^[9]
Carthamus plumosus (Pomel) Greuter
Carthamus pomelianus (Batt.) Batt.
Carthamus reboudianus (Batt.) Batt.
Carthamus rechingeri P.H.Davis
Carthamus rhaponticoides (Pomel) Greuter
Carthamus rhiphaeus Font Quer & Pau
Carthamus strictus (Pomel) Batt.
Carthamus tamamschjanae Gabrieljan
Carthamus tenuis (Boiss. & Blanche) Bornm.
Carthamus tinctorius L. – krokosz barwierski
Carthamus turkestanicus Popov

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-11-15] (ang.).
↑ ^a ^b Carthamus. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-11-15].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Zhu Shi, Ludwig Martins: Carthamus Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-15].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 167. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ ^a ^b Carthamus. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-11-15].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Keil: Carthamus Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-15].
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 47, 50. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 144-145. ISBN 978-3-540-31050-1.
↑ ^a ^b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 316. ISBN 83-7079-779-42.
↑ ^a ^b ^c Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XII. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 396.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-11-15] (ang.).

[ing-3] Carthamus. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-11-15].

[china-4] Zhu Shi, Ludwig Martins: Carthamus Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-15].

[mabb-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 167. ISBN 978-1-107-11502-6.

[tpl-6] Carthamus. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-11-15].

[america-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Keil: Carthamus Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-15].

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[gawrys-9] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 47, 50. ISBN 978-83-925110-5-2.

[kubitzki-10] K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 144-145. ISBN 978-3-540-31050-1.

[encyk-11] Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 316. ISBN 83-7079-779-42.

[pawlowski-12] Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XII. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 396.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne

Krokosz

Morfologia

Systematyka

Przypisy

Media użyte na tej stronie