Krystyna Żywulska

Krystyna Żywulska
Data i miejsce urodzenia

1 września 1914
Łódź

Data i miejsce śmierci

1 sierpnia 1992
Düsseldorf

Narodowość

żydowska

Język

polski

Alma Mater

Uniwersytet Warszawski

Dziedzina sztuki

literatura

Krystyna Żywulska, właściwie Zofia (Sonia) Landau (ur. 1 września 1914 w Łodzi, zm. 1 sierpnia 1992 w Düsseldorfie) – polska pisarka, felietonistka, autorka tekstów piosenek i graficzka żydowskiego pochodzenia.

Życiorys

Studiowała prawo na Uniwersytecie Warszawskim, naukę przerwał wybuch II wojny światowej. W 1941 wraz z rodziną przesiedlona została do warszawskiego getta. Po dwóch latach udało jej się wraz z matką uciec (w dramatycznych okolicznościach musiała pozostawić w getcie ojca). Następnie zaangażowała się w działalność polskiego ruchu oporu pod przybranym nazwiskiem Zofia Wiśniewska, pracując w grupie produkującej fałszywe dokumenty. W 1943 została aresztowana przez gestapo. Przesłuchiwana w alei Szucha podała nazwisko Krystyna Żywulska[1]. Osadzono ją na Pawiaku, a następnie, jako więźniarkę polityczną, zesłano do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz, skąd trafiła do podobozu Birkenau. Była jedną z siedmiu osób, które ocalały z liczącego 800 ludzi transportu z Pawiaka do obozu[2]. Pracowała w kobiecym oddziale rejestrującym nowych więźniów (tzw. Kanada), w bezpośrednim sąsiedztwie komór gazowych[3]. W obozie Krystyna Żywulska układała wiersze (nie można było ich zapisywać), które z czasem stały się bardzo ważne dla jej współwięźniarek. Uczyły się ich na pamięć i przekazywały dalej. Najbardziej znany stał się Wymarsz przez bramę, który miał być odśpiewany w dniu wyzwolenia obozu. Inne tytuły to Apel, Tańcz, dziewczyno[4], Niewysłany list, Parada, Wcześniej rosły tu brzozy, które również zostały potajemnie przekazane innym więźniarkom i zapamiętane[5]. Większość z tych wierszy została zagubiona, przetrwało osiem, z których cztery Żywulska włączyła do swojej książki Przeżyłam Oświęcim. 18 stycznia 1945, w czasie marszu śmierci, ewakuacji obozu koncentracyjnego z Oświęcimia do Wodzisławia Śląskiego, Żywulskiej udało się uciec na granicy Brzeszcz i Jawiszowic, po czym ukrywała się u tamtejszych mieszkańców[6].

Po powrocie do Warszawy wyszła za mąż za przyjaciela z dzieciństwa Leona Andrzejewskiego (1910-1978), funkcjonariusza aparatu bezpieczeństwa PRL, i miała z nim dwoje dzieci. Wstąpiła do PZPR i była członkinią egzekutywy POP PZPR przy Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich w 1950 roku[7].

Pod koniec lat 50. poznała w Warszawie Thomasa Harlana, którego ojciec, Veit Harlan, w czasach narodowego socjalizmu reżyserował filmy propagandowe. Thomas Harlan zajmował się tropieniem nazistowskich zbrodni osób, które obecnie były ważnymi postaciami w Republice Federalnej Niemiec. Pomogła mu w badaniach, których publikacja była niepożądana w Republice Federalnej Niemiec, ale które ostatecznie przyczyniły się do uruchomienia niemieckich procesów kilku byłych nazistów w latach 60. Gdy Harlan i Żywulska zaczęli odkrywać analogiczne kariery byłych nazistów w Niemieckiej Republice Demokratycznej, zleceniodawcy książki, w której ich badania miały zostać opublikowane, zastopowali projekt[8].

W 1963 Żywulska napisała swoją kolejną książkę Pusta woda o doświadczeniach getta warszawskiego. Gdy po Marcu 1968 rozwinęła się w Polsce antysemicka kampania, Żywulska, która dopiero w Pustej wodzie ujawniła swoje żydowskie pochodzenie, została poddana ostracyzmowi, a jej synowie byli zmuszeni do opuszczenia kraju. W ślad za nimi udała się najpierw do Monachium, a następnie do Düsseldorfu, gdzie osiedliła się na stałe. Tam przetłumaczyła na język niemiecki obie swoje książki autobiograficzne. Pod koniec życia zajęła się malowaniem obrazów. Umarła na białaczkę. Pochowana jest w Düsseldorfie.

Twórczość

Debiutowała w 1946 pamiętnikiem Przeżyłam Oświęcim. Książka stanowi zapis wstrząsających wspomnień z życia w obozie zagłady. Wydana również w języku angielskim: I survived Auschwitz, francuskim J’ai survecu Auschwitz, niemieckim Ich überlebte Auschwitz, rosyjskim Я пережила Освенцим oraz czeskim Přežila jsem Osvětim. Okresu wojny dotyczą również wspomniane wyżej wiersze oświęcimskie i powieść Pusta woda (1963), opublikowana również w języku angielskim Empty Water, francuskim L’eau vide, niemieckim Leeres Wasser, japońskim 空の水. Pisząc o Polakach, Żydach i Niemcach unikała uproszczeń, każdy przypadek rozpatrywała indywidualnie[9].

Pisała satyry, felietony, fraszki, epigramy i limeryki (ogłoszone w 1956 w książce Tak zwane życie). Jej monologi kabaretowe i piosenki były wykonywane w radiu i filmach, a także drukowane w prasie (np. przez czasopismo Szpilki). W 1968 roku Sława Przybylska wykonała jej piosenkę Żyje się raz[10]. Autorka tekstów dla kabaretów Wagabunda i U Lopka oraz piosenek, z których najpopularniejsze to: Dopóki życie trwa, Taka jestem zakochana, Żyje się raz, Tańcz ze mną, tańcz do filmu Kochajmy syrenki 1966, Ty i ja, i noc do filmu Kulig 1968.

Nawiązania do życia i twórczości Krystyny Żywulskiej

W 1991 roku Maria Nurowska, na podstawie przeprowadzonych wcześniej rozmów z Krystyną Żywulską, podjęła jeden z wątków jej biografii z czasów pobytu w obozie koncentracyjnym, w książce Listy miłości[11].

W 1998 roku Liane Dirks(niem.) w swojej książce „Krystyna” wykorzystała wpisy z pamiętnika Żywulskiej i notatki z przeprowadzonych z nią rozmów. Według Andrzeja Szczypiorskiego ten w połowie dokument, a w połowie literacka stylizacja, tylko częściowo pozwala zbliżyć się do prawdy o Żywulskiej[12].

W 2012 roku Jake Heggie(ang.) skomponował krótką operę Inny wschód słońca, której bohaterka (Żywulska) próbuje każdej nocy znaleźć język odpowiedni dla wyrażenia swoich wspomnień, aby móc nagrać je na taśmie[13].

Od 2012 roku rozwija się projekt filmu fabularnego na podstawie książki Pusta woda[14].

W 2017 roku rozpoczęły się przygotowania do produkcji filmu „Trzy kobiety” w reżyserii Magdaleny Łazarkiewicz. Film ma opowiadać o przecięciu się losów Krystyny Żywulskiej, Stanisławy Rachwał, więźniarki niemieckiego obozu, po wojnie prześladowanej przez UB oraz jej prześladowczyni z nazistowskiego obozu, Marii Mandel. Jak mówi producent filmu, Andrzej Stachecki, „Z tych historii można stworzyć pewną syntezę traktującą o tym, jak człowiek stający naprzeciw różnych totalitaryzmów umie znaleźć godność w skrajnych sytuacjach i, co najważniejsze, przebaczyć”[15].

Przypisy

  1. Krystyna Zywulska. Przeżyłam Oświęcim, www.tchu.com.pl [dostęp 2019-10-17].
  2. Książka „Przeżyłam Oświęcim” Krystyny Żywulskiej, Onet Wiadomości, 27 stycznia 2005 [dostęp 2019-10-17] (pol.).
  3. Lebensläufe. Dagan Izabela Batsheva, web.archive.org, 3 września 2014 [dostęp 2019-10-16] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-03].
  4. Antiwar Songs (AWS) – Tanz, Mädchen, www.antiwarsongs.org [dostęp 2019-10-16].
  5. Lucyna Sadzikowska, „Oni szli do lasu, po prostu do lasu…” Zagłada Żydów w KL Auschwitz-Birkenau we wspomnieniach Aliny Dąbrowskiej, 2017.
  6. Jacek Lachendro, Ucieczki więźniów KL Auschwitz w czasie marszu śmierci. Pomoc mieszkańców Śląska dla uciekinierów, [w:] Kierunek Loslau. Marsz ewakuacyjny więźniów oświęcimskich w styczniu 1945 roku, Wodzisław Śląski 2016.
  7. Dariusz Jarosz, Działalność Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR przy Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich w latach 1949–1953 (w świetle akt własnych), „Mazowieckie Studia Humanistyczne”, 5 (1), s. 5–45 [dostęp 2019-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-01-13]. [zob. s. 9].
  8. Wyborcza.pl, wyborcza.pl [dostęp 2019-10-16].
  9. Powiedz mi, jak się nazywam, Julia Pańków, Wysokie Obcasy, „Gazeta Wyborcza”, 19.04.2008.
  10. Sława Przybylska – Żyje się raz. [dostęp 2019-10-16].
  11. Deutsche Welle, Prawdziwe życie Sonji Landau | DW | 30.08.2014, dw.com [dostęp 2019-10-16] (pol.).
  12. Andrzej Szczypiorski, Autoren: Liebe und Erinnerung, „Spiegel Online”, 3, 18 stycznia 1999 [dostęp 2019-10-16].
  13. Lynda Keith McKnight, Jake Heggie’s Another Sunrise: Krystyna Zywulska and the Nature of Survival, grudzień 2014 [dostęp 2019-10-16] (ang.).
  14. Wrażenia z Producers on the Move • PISF. Polski Instytut Sztuki Filmowej, www.pisf.pl [dostęp 2019-10-16] (pol.).
  15. Z Andrzejem Stacheckim rozmawia Bartosz Czartoryski, Magazyn Filmowcy, sierpień 2017.

Linki zewnętrzne