Kryzys bankowy w Polsce w 1793

Nieistniejący pałac Teppera przy ul. Miodowej 7, w którym mieścił się kantor bankowy Teppera

Kryzys bankowy w Polsce w 1793 roku – zapaść polskiego systemu bankowego w 1793 r., spowodowana zrujnowaniem jej gospodarki w wyniku wojny polsko-rosyjskiej 1792 i wprowadzeniem rządów konfederacji targowickiej.

W ich wyniku partnerzy z terenów Rzeczypospolitej utracili zaufanie zagranicznych instytucji bankowych, wspierających dotąd kredytem obcym polski system bankowy. Krach bankierów warszawskich zapoczątkował 25 lutego 1793 upadek Piotra Fergussona Teppera. Bankructwo Teppera i upadających w ślad za nim innych bankierów dotknęło także dwór Stanisława Augusta Poniatowskiego, ambasadę rosyjską oraz poselstwa pruskie i austriackie.

W celu zaspokojenia wierzycieli i spłaty długów królewskich, zaciągniętych w banku Teppera powołano Komisję Likwidacyjną pod przewodnictwem biskupa chełmskiego Wojciecha Józefa Skarszewskiego. Poseł rosyjski Jakob Sievers doprowadził do natychmiastowego opieczętowania kantoru Teppera, gdzie znajdowały się kwity osób pobierających stałą pensję z ambasady rosyjskiej.

Historia

Tło historyczne

Banki i bankierzy pojawili się w Rzeczypospolitej stosunkowo późno, bo dopiero w XVIII wieku. W początkach stulecia swoje usługi zaczął oferować Adam Zimman, wkrótce po nim także Piotr Riacourt i, pochodzący ze Szkocji, Piotr Tepper starszy. Ten ostatni założył w 1723 Warszawski Dom Handlowy, który z biegiem lat stał się zalążkiem bankierskiej fortuny rodziny Tepperów. W ciągu kilkudziesięciu lat poprzedzających epokę stanisławowską rynek bankowy rozwijał się w Koronie żywiołowo. W 1790 indygenat uzyskał Andrzej Kapostas, z kolei w 1791 Sejm Czteroletni nobilitował sześciu innych spośród największych bankierów działających w Rzeczypospolitej: Augusta Wilhelma Arndta, Piotra Blanka, Fryderyka Cabrita, Jana Meysnera, Karola Szulca i Piotra Teppera młodszego, adoptowanego siostrzeńca Piotra Teppera starszego[1][2].

Ten ostatni stał się największym bankierem polskim swoich czasów, w 1790 jego fortunę szacowano na od 60[3] do 65[1][4] lub nawet 70 milionów ówczesnych złotych[5]. Samemu tylko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu Tepper pożyczył przeszło 11 milionów[5][4]. Podobną fortunę zbudował także Antoni Protazy Potocki, magnat i bankier[5][2]. Majątek każdego z nich wynosił mniej więcej tyle, co trzykrotność wszystkich rocznych wydatków budżetowych Rzeczypospolitej[5]. Poza nimi na rynku Korony działali także bankierzy żydowscy, m.in. Szmul Zbytkower, protoplasta rodów Pragierów i Bergsonów. Planowano także powołanie w Warszawie, pierwszego w polskiej historii, banku centralnego[2].

Potęga rodów bankierskich, w zestawieniu ze słabością ustrojową państwa i niedorozwojem jego aparatu skarbowego sprawiały, że to bankierzy stali się gwarantem należytego działania całej gospodarki Rzeczypospolitej[3].

Wybuch kryzysu

W 1792 Rzeczpospolita poniosła klęskę w wojnie z Rosją, jej gospodarkę znacznie nadszarpnęły także rządy targowiczan[2]. Niepewność polityczna i wojna spowodowały, że swoje inwestycje wycofali z Rzeczypospolitej inwestorzy amsterdamscy[4]. Równolegle w całej Europie narastał kryzys bankowy pośrednio wywołany przez rewolucję francuską: uciekająca z kraju arystokracja francuska zadłużała się pod zastaw majątków pozostawionych w kraju, jednak po bitwie pod Valmy stało się jasne, że spłata długów na pewno nie nastąpi prędko. Wierzytelności arystokracji stały się tzw. złymi długami, przyczyniając się do kryzysu bankowego w wielu krajach[2]. Kolejnym z czynników mogły być przygotowania Prus do kolejnego rozbioru Polski skutkujące niemożnością uzyskania kredytu przez polskich bankierów w Berlinie. Właśnie taka sytuacja dotknęła pod koniec 1792 Piotra Fergussona Teppera, któremu berliński bankier Mojżesz Levy odmówił udzielenia, przyobiecanej wcześniej, pożyczki w wysokości 100 tysięcy dukatów, czyli ok. 1,8 miliona złotych polskich. Doprowadziło to Teppera do utraty płynności finansowej, a w konsekwencji do utraty płynności przez pozostałe duże banki warszawskie, którym to Tepper pożyczał pieniądze[1]. Tepper próbował ratować się wyprzedażą aktywów poniżej ich wartości, co dodatkowo nadszarpnęło zaufanie do jego banku – i wszystkich instytucji bankowych w Rzeczypospolitej[3].

Ostatecznie w lutym 1793 w Warszawie wybuchła panika finansowa. Wierzyciele masowo rzucili się do wycofywania swoich wkładów i lokat z banków, jednak wypłaty zawieszono. W efekcie 25 lutego 1793 upadłość ogłosił bank Teppera, a wkrótce po nim sześciu innych znaczących bankierów: Protazy Potocki, Szulc, Cabrit, Łyszkiewicz, Heyzler i Klug[2][4]. Zadłużenie samego tylko Teppera sięgnęło 3,3 mln dukatów, czyli ok. 59,4 mln złotych polskich. Roszczenia wobec wszystkich bankierów szacowano na przeszło 250 milionów złotych[1].

Skutki

Teppera oskarżono o celowe niszczenie kraju. Podczas insurekcji warszawskiej w kwietniu tego samego roku wzburzony tłum wdarł się do jego pałacu i dokonał na nim samosądu[1][2], zmarł on z ran w sześć dni później. W jego archiwach znaleziono potwierdzenie, że to on, wraz z Piotrem Blankiem, pośredniczył w korumpowaniu najwyższych urzędników państwowych Rzeczypospolitej przez dwór rosyjski i pruski[4].

Upadłość banków spowodowała olbrzymie straty finansowe, zwłaszcza wśród arystokracji, która w wyniku kryzysu w większości wycofała się z działalności inwestycyjnej i prób budowy na ziemiach polskich przemysłu[3]. Na wiele lat odłożono także plany powołania banku narodowego[2].

W 1793 sejm grodzieński zdecydował o powołaniu Komisji Bankowej kierowanej przez biskupa Wojciecha Skarszewskiego, której zadaniem była likwidacja aktywów upadłych banków i zaspokojenie roszczeń wierzycieli[2]. Mimo rozbiorów, komisja działała przez przeszło dekadę. Jej dokumenty stanowiły cenne źródło historyczne ukazujące złożone powiązania między polską finansjerą a domami bankowymi całej Europy. Większość z nich uległa jednak zniszczeniu w czasie II wojny światowej[6].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e Andrzej Jezierski, Historia gospodarcza Polski, Key Text, 2010, s. 90–92, ISBN 978-83-87251-71-0 [dostęp 2017-09-18] (pol.).
  2. ↑ a b c d e f g h i Wojciech Morawski, Historia bankowości na ziemiach polskich: od Piotra Skargi do Andrzeja Kapostasa [pdf], „Mówią Wieki”, 12, 2013, s. 48–51 [dostęp 2017-12-25].
  3. ↑ a b c d Rafał Kowalczyk, Tsunami finansowe w Europie XVIII wieku: Francja, Holandia, Prusy, Rzeczpospolita, [w:] Україна та Польща: минуле, сьогодення, перспективи, t. 1, 2012, s. 104–112.
  4. ↑ a b c d e Marcin Dobrowolski, Kryzys bankowy w Polsce A.D. 1793, „Bankier.pl”, 17 stycznia 2016 [dostęp 2017-09-19] (pol.).
  5. ↑ a b c d Norman Davies, God’s Playground A History of Poland, t. II: 1795 to the Present, Oxford University Press, 24 lutego 2005, s. 143, ISBN 978-0-19-925340-1 [dostęp 2017-09-18] (ang.).
  6. ↑ B. Sobolowa, Komisja Bankowa, Archiwum Główne Akt Dawnych, 1959 [dostęp 2017-09-19].

Bibliografia

  • Łukasz Kądziela, Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, Warszawa 1993
  • Wiktor Kornatowski, Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku. Upadłość Teppera, Szulca, Kabryta, Prota Potockiego, Łyszkiewicza i Heyzlera, Warszawa 1937

Media użyte na tej stronie

Pałac Teppera w Warszawie przed 1939.jpg
Pałac Teppera przy ul. Miodowej 7 w Warszawie