Kryzys bośniacki

Austro-Węgry (Przedlitawia i Zalitawia, z granicą na Litawie) oraz Bośnia

Kryzys bośniacki − kryzys międzynarodowy wywołany w 1908 roku austro-węgierską aneksją okupowanego od 1878 roku (na mocy traktatu berlińskiego) sąsiedniego terytorium Bośni-Hercegowiny, formalnie części Imperium Osmańskiego[1]. Kryzys i napięcie w stosunkach międzynarodowych wynikły z aspiracji sąsiedniego Królestwa Serbii do włączenia tego serbskojęzycznego terytorium do własnego państwa. Ostatecznie naciski mocarstw europejskich na Turcję i Serbię spowodowały uznanie przez oba państwa aneksji w 1909 roku[2].

Historia

W połowie XIV wieku Imperium Osmańskie wtargnęło na Bałkany. W 1463 roku całe Królestwo Bośni zostało podbite przez Imperium Osmańskie. W 1580 roku Bośnia i Hercegowina zostały połączone jako część imperium. Z upływem wieków turecka władza na Bałkanach jednak słabła[3], a cesarstwo osmańskie chyliło się ku upadkowi. Na mocy postanowień kongresu berlińskiego (1878), który zakończył zwycięską wojnę Rosji z Turcją Osmańską - X wojnę rosyjsko-turecką (1877–1878)[4], Austro-Węgry otrzymały pod „tymczasową opiekę” (zbrojną okupację) Bośnię z Hercegowiną, zamieszkane przez Słowian południowych[5]. Spotkało się to z niezadowoleniem Serbii, która również miała ochotę na ten teren, zamieszkany przez wielu Serbów[6][7]. Austro-Węgry uważały, że tylko one miały prawo do podporządkowania sobie Bałkanów[8]. Bośnia i Hercegowina pozostały w granicach imperium tureckiego, jednak miały posiadać wspólną austro-węgierską administrację[9]. Austria krwawo tłumiła wybuchające na zaanektowanym obszarze powstania przeciw niej[10].

Imperium Osmańskie i jego sąsiedzi w 1900

Austro-Węgry traktowały Królestwo Serbii jako kraj zależny. Wywoływało to w Serbii niezadowolenie, którego wynikiem były zawiązywane spiski. Od 1882 roku tron królewski Serbii zajmował Milan I Obrenowić, uległy wobec Austro-Węgier. W 1889 roku Milan I Obrenowić został zmuszony do abdykacji na rzecz swego syna, Aleksandra I Obrenowicia. Zmiana władcy nie przyniosła jednak zmiany w stosunku wobec Austro-Węgier; Aleksander I kontynuował politykę ojca. Na przełomie XIX i XX wieku Serbia była uzależniona gospodarczo od Austro-Węgier. W nocy 10 na 11 czerwca 1903 Aleksander I został zamordowany wraz z żoną i ministrem wojny w trakcie zamachu stanu przeprowadzonego przez serbskich oficerów. To zabójstwo zakończyło dynastię Obrenowiciów[11]. Po śmierci tego akceptowanego przez Wiedeń króla serbskiego, już w tym samym roku rozpoczął się stan napięcia w stosunkach między Austro-Węgrami a Serbią[12].

Satyra z 1908, personifikacja: Austro-Węgry (po lewej) i Bułgaria (w środku) rozrywają terytorium bezradnej Turcji

W 1903 roku tron królewski Serbii objął kolejny władca, Piotr I Karadziordziewić, który propagował koncepcję Wielkiej Serbii. Według jego wizji wszyscy Słowianie południowi powinni żyć w jednym państwie[11]. Zamierzał uwolnić „braci Słowian” spod władzy tureckiej i austro-węgierskiej[13]. Tę koncepcję rozległego państwa bardzo chętnie poparł serbski rząd, armia i społeczeństwo, a Piotr I oficjalnie deklarował zamiar połączenia z serbską ojczyzną Bośni i Hercegowiny. Serbii, odnajdującej się w opozycji do Austro-Węgier, chętnie pomocy udzielało Imperium Rosyjskie i oba kraje nawiązały ścisłe stosunki. Rosja chciała uzyskać swobodny dostęp do Morza Śródziemnego i jego szlaków handlowych (otwarcie korytarza przez Dardanele i Bosfor, oba kontrolowane przez Turcję)[14][15]. Zacieśnianiu stosunków sprzyjały dodatkowo wspólna religia (prawosławie) i wspólne, słowiańskie korzenie. Rosja była żywotnie zainteresowana uzyskaniem jak największych wpływów na Bałkanach, dlatego była przychylna zamętowi, jaki Serbia mogła wywoływać w tym regionie. Rosjanie dodatkowo potajemnie wspierali ruchy rewolucyjne w Austro-Węgrzech, np. serbską organizację Czarna Ręka[11]. Serbia stała się najważniejszym elementem rosyjskiej polityki antyaustriackiej[16].

Na krawędzi wojny

Przechodnie w Sarajewie czytają proklamację aneksji, 7 października 1908

Serbia zaczęła już otwarcie poświęcać wszystkie swoje siły na agresję w Bośni i Hercegowinie. W latach 1906-1909 miała miejsce świńska wojna, konflikt gospodarczy pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią. W końcu Austro-Węgry postanowiły zaanektować Bośnię i Hercegowinę, aby armia zaprowadziła tam porządek[11]. Klęski ponoszone przez Turcję wywołały w lipcu 1908 rewolucję młodoturecką[10], co wykorzystały Austro-Węgry. Zadziałały będąc pewne poparcia Cesarstwa Niemieckiego, wynikającego z zawartego sojuszu (trójprzymierze)[1]. Cesarz Franciszek Józef I w specjalnym manifeście z 5 października 1908 ogłosił aneksję Bośni i Hercegowiny[17]. Budapeszt wyraził zgodę na aneksję pod warunkiem, że ziemie te nie zostaną włączone do Chorwacji[18]. Sytuację w regionie zaostrzyło ogłoszenie tego samego dnia niepodległości od Turcji przez Księstwo Bułgarii[10].

Konflikt wywołał uruchomienie systemów sojuszy. Poparcie Serbii przez Rosję, konkurującą z Austro-Węgrami na Bałkanach i przedstawiającą się jako protektor Słowian południowych, doprowadziło Austrię (wspieraną twardo przez Niemcy) i Rosję z Serbią oraz Czarnogórą na krawędź wojny. Wiedeń bezskutecznie próbował zjednać sobie Petersburg (ówczesną stolicę Rosji) obietnicami poparcia żądań dotyczących prawa przepływu rosyjskich okrętów przez Dardanele[10]. W Belgradzie (stolicy Serbii) doszło do spontanicznych manifestacji przeciwko Wiedniowi. Serbia podpisała układ z Czarnogórą, w którym wzajemnie potępiły aneksję i zażądały zwołania specjalnej konferencji europejskiej w celu omówienia tej sprawy. W końcu Serbia chciała przyjąć jako rekompensatę od Austro-Węgier któryś z portów nad Morzem Adriatyckim, jednak Austro-Węgry odrzuciły tę propozycję. Monarchia naddunajska zarządziła częściową mobilizację i skierowała dodatkowe oddziały na granice z Serbią i Czarnogórą. Zapewniając sobie przychylność Turcji, Austro-Węgry zaproponowały jej odszkodowanie w wysokości 2,5 mln funtów tureckich w złocie oraz przekazanie okupowanego Sandżaku Nowopazarskiego, który oddzielał Serbię od Czarnogóry. Po przyjęciu oferty, w lutym 1909 został podpisany stosowny układ austro-węgiersko-turecki[17]. Ryzyko wybuchu wojny zostało zażegnane w wyniku ostatecznego ustąpienia Rosji, która była osłabiona przegraną wojną rosyjsko-japońską (1904-1905) i rewolucją 1905 roku[1]. Postępowaniem Austro-Węgier został jednak boleśnie upokorzony car rosyjski[8]. Na anektowanym terytorium został wprowadzony surowy reżim okupacyjny[19]. W 1910 roku Franciszek Józef I nadał Bośni i Hercegowinie konstytucję[18].

Wydarzenia spowodowały zbliżenie Rosji i Serbii, narastanie wrogości między Rosją a Austro-Węgrami oraz zacieśnianie stosunków austro-węgiersko-niemieckich[20]. Po zaistnieniu kryzysu bośniackiego, jeszcze w tym samym roku został przygotowany plan ataku na Serbię[12], który nastąpił po zamachu w Sarajewie (28 czerwca 1914). Wówczas lokalna wojna austriacko-serbska, która miała być kolejną wojną bałkańską, w ciągu kilkunastu tygodni przerodziła się w I wojnę światową.

Zobacz też

Bibliografia

Przypisy

  1. ↑ a b c Andrzej Chwalba Historia powszechna. Wiek XIX wyd. 2009, s. 411-412
  2. ↑ Historia świata Encyklopedia PWN t. 1 (A-F), wyd. 2008, s. 374
  3. ↑ Jan Palmowski Słownik najnowszej historii świata 1900-2007 wyd. 2008, t. 1, s. 108
  4. ↑ Georges Duby Atlas historii świata, wydanie polskie 2010, s. 232
  5. ↑ Georges Duby Atlas historii świata, wydanie polskie 2010, s. 231
  6. ↑ J.H. J. Andriessen I wojna światowa w fotografiach, wyd. pol. 2011, s. 14-15
  7. ↑ Georges Duby Atlas historii świata, wydanie polskie 2010, s. 232
  8. ↑ a b Theo Aronson Zwaśnieni monarchowie Tryumf i tragedia europejskich monarchii w latach 1910-1918, wyd. polskie 1998, s. 66-67
  9. ↑ Andrzej Chwalba Historia powszechna. Wiek XIX, wyd. 2009, s. 402-405
  10. ↑ a b c d Ryszard Wojna Leksykon XX wieku. Najważniejsze wydarzenia, wyd. 2000, s. 35-36
  11. ↑ a b c d J.H. J. Andriessen I wojna światowa w fotografiach, wyd. pol. 2011, s. 42-49
  12. ↑ a b Andrzej Chwalba Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914-1918 wyd. 2014, s. 29
  13. ↑ Theo Aronson Zwaśnieni monarchowie Tryumf i tragedia europejskich monarchii w latach 1910-1918, wyd. polskie 1998, s. 88
  14. ↑ For The History Channel. Film dokumentalny: I wojna światowa Śmierć chwały, 1997.
  15. ↑ J.H. J. Andriessen I wojna światowa w fotografiach, wyd. pol. 2011, s. 33.
  16. ↑ Theo Aronson Zwaśnieni monarchowie Tryumf i tragedia europejskich monarchii w latach 1910-1918, wyd. polskie 1998, s. 101
  17. ↑ a b Historia polityczna świata XX wieku. 1901-1945, pod redakcją Marka Bankowicza, wyd. 2004, s. 34-35
  18. ↑ a b Stevan K. Pavlowitch Historia Bałkanów (1804-1945), wyd. 2009, s. 199
  19. ↑ Guido Knopp Tajemnice XX wieku, wyd. 2009, s. 35
  20. ↑ David Jordan Historia I wojny światowej. Bałkany, Włochy i Afryka 1914-1918, wyd. 2011, s. 11
Polityka zagraniczna mocarstw w latach 1871–1913
Mocarstwa
Traktaty
Wydarzenia
Ruchy, idee i procesy

Media użyte na tej stronie

Map-of-Ottoman-Empire-in-1900-German.svg
Map of Ottoman Empire (1900) in German
1908-10-07 - Moritz Schiller's Delicatessen.jpg
Translated caption from the book: At the same place as Princip in 1914 carried out his assassination, posters with the proclamation of the annexation were put up October 7, 1908.

The depicted poster most likely bears the following text: Proglas na Narod Bosne i Hercegovine.

Today, the building hosts the Museum of Sarajevo 1878-1918.
Le Petit Journal Balkan Crisis (1908).jpg
Illustration from the French magazine Le Petit Journal on the Bosnian Crisis: Bulgaria declares its independence and its prince Ferdinand is named Tsar, Austria-Hungary, in the person of Emperor Francis Joseph, annexes Bosnia and Herzegovina, while the Ottoman Sultan Abdul Hamid II looks on helplessly