Kryzys irański (1946)

Kryzys irański (1946)

zimna wojna
Parada w Teheranie po likwidacji Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu, 15 grudnia 1946
Czas	listopad 1945 – 15 grudnia 1946
Miejsce	Cesarstwo Iranu
Przyczyna	ogłoszenie niepodległości tzw. Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu na terytorium Iranu
Wynik	zwycięstwo Iranu
Strony konfliktu
Iran Wsparcie:  Stany Zjednoczone  Wielka Brytania Autonomiczna Republika Azerbejdżanu Republika Mahabadzka Organizacja Wojskowa Tude Wsparcie:  ZSRR
Dowódcy
Mohammad Reza Pahlawi Hadż Ali Razmara Seyid Cəfər Pişəvəri Ahmad Kordary Muhammad Qazi † Mustafa Barzani Ahmad al-Barzani Saładdin Kiazimow Mir Cəfər Bağırov
brak współrzędnych

Kryzys irański – nieudana próba rozciągnięcia przez ZSRR swojej strefy wpływów na Iran poprzez wsparcie tamtejszych ruchów separatystycznych na przełomie 1945 i 1946 roku.

Po wybuchu II wojny światowej szach Iranu Reza Szah Pahlawi prowadził politykę proniemiecką. Po ataku Niemiec na ZSRR, 25 sierpnia Armia Czerwona od północnego zachodu, a od zachodu i południa wojska brytyjskie dokonały uderzenia na Iran. Skutkiem radziecko-brytyjskiej interwencji było osadzenie na tronie proalianckiego Mohammada Rezy Pahlawiego. ZSRR zabezpieczył sobie dostawy sprzętu i broni przez terytorium Iranu. W podpisanym w styczniu 1942 roku traktacie trójstronnym Iran otrzymał gwarancję swojej suwerenności i integralności terytorialnej oraz zapewnienie wycofania wojsk radzieckich i brytyjskich w terminie 6 miesięcy od zakończenia wojny. We wrześniu 1943 Iran wypowiedział wojnę III Rzeszy.

Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku Brytyjczycy wycofali się z Iranu, natomiast wojska radzieckie opóźniały swój powrót do kraju. Józef Stalin starał się o uzyskanie dla ZSRR koncesji na wydobywanie ropy naftowej w 5 północnych prowincjach Iranu. Jednocześnie Sowieci usiłowali zapewnić sobie bazę polityczną w Iranie, współpracując z lewicowym ugrupowaniem Tude oraz współtworząc nową Demokratyczną Partię Azerbejdżanu (niechętną Tude).

W grudniu 1945 roku przy poparciu ZSRR i działaczy lewicowych ogłoszono utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu na czele z Seyidem Cəfərem Pişəvərim^[1]. Rząd autonomii zainicjował umiarkowane reformy społeczne, utworzył system powszechnej służby zdrowia, wprowadził pełną kontrolę cen i ustawodawstwo antykorupcyjne. Nakazał również konfiskatę dóbr ziemskich właścicieli, którzy opuścili republikę, i rozdzielenie ich wśród chłopów. Ustanowił również język azerski językiem urzędowym autonomicznej prowincji w miejsce perskiego. W Tebrizie otwarty został uniwersytet oraz szereg azerskich instytucji kulturalnych, które pod rządami Rezy Szacha nie mogły funkcjonować. W ich rozwijaniu rząd wspierali nauczyciele, dziennikarze i działacze przybyli z Azerbejdżańskiej SRR. Niektórzy z nich liczyli na to, że terytorium Iranu zamieszkiwane przez Azerów zostanie wcielone do ZSRR. Do utworzenia w ten sposób „Wielkiego Azerbejdżanu” dążył m.in. pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Azerbejdżanu Mir Cəfər Bağırov^[2]. Z administracji republiki usunięto osoby pochodzenia nieazerskiego^[1][3].

22 stycznia 1946 miejscowi separatyści ogłosili natomiast powstanie niezależnej Republiki Kurdyjskiej.

Zaniepokojone ekspansywną polityką radziecką rządy USA i Wielkiej Brytanii zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu, na mocy którego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran. Politycy partii Tude zostali usunięci z rządu, parlament irański odrzucił ustawę przyznającą ZSRR naftowe koncesje, a separatystyczne republiki Azerów i Kurdów zostały zlikwidowane przez irańskie wojsko.

Przypisy

Bibliografia

• Encyklopedia Historyczna Świata. Tom X. Kraków: Wydawnictwo Opres, 2002. ISBN 83-85909-72-9.
• Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tom 5. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11894-6.