Krzyżowa (powiat świdnicki)

Krzyżowa

wieś
Pałac w Krzyżowej
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	świdnicki
Gmina	Świdnica
Wysokość	230 m n.p.m.
Liczba ludności (2019)	236[1]
Strefa numeracyjna	74
Kod pocztowy	58-112[2]
Tablice rejestracyjne	DSW
SIMC	0856095
Położenie na mapie gminy wiejskiej Świdnica Krzyżowa
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Krzyżowa
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Krzyżowa
Położenie na mapie powiatu świdnickiego Krzyżowa
50°47′58″N 16°32′04″E/50,799444 16,534444

Kościół św. Michała Archanioła w Krzyżowej

Krzyżowa (niem. Kreisau^[3]) – wieś w Polsce, położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w gminie Świdnica^[4][5], na południowym skraju Równiny Świdnickiej, nad rzeką Piławą.

W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa wałbrzyskiego.

Historia

Wzmiankowana w 1335 roku jako wieś w Księstwie świdnicko-jaworskim, od 1392 r. pod zwierzchnictwem Czech, od 1526 r. Habsburgów, od 1742 r. w państwie Prus, od 1867 r. własność rodziny von Moltke, kiedy to Helmuth Karl Bernhard von Moltke – dowódca z okresu „niemieckich wojen zjednoczeniowych” – nabywa majątek Krzyżowa. Majątek wraz z pałacem po śmierci feldmarszałka w 1891 r. odziedziczył jego bratanek Wilhelm von Moltke, dziadek Helmutha Jamesa von Moltkego. Już w XVI wieku istniał tu zapewne jakiś dwór, który został zniszczony w 1633 r. w związku z trwającą wtedy wojną trzydziestoletnią. Dzisiejszy pałac zbudowano na skarpie, nad dawnym korytem rzeki Piławy, z inicjatywy Sigismunda von Zedlitz und Lepie około 1720 roku. Projekt ziemiańskiej siedziby wykonał być może Felix Anton Hammerschmidt ze Świdnicy. W czasie II wojny światowej pałac był miejscem tajnych spotkań niemieckiej antynazistowskiej grupy „Kręgu z Krzyżowej”, założonej m.in. przez właściciela – hrabiego Helmutha Jamesa von Moltkego. W wyniku zdemaskowania organizacji po nieudanym zamachu na Hitlera w Wilczym Szańcu, jej członkowie wraz z właścicielem pałacu hrabią Helmutem von Moltkem zostali straceni.

Wraz z przegraną Niemiec w II wojnie światowej na mapie Europy zaszły zmiany graniczne na niekorzyść agresora, jakim były Niemcy. Konsekwencją tego było m.in. włączenie Krzyżowej w granice Polski. We wsi osiedlono mieszkańców z utraconych terenów polskich na wschodzie oraz z Polski centralnej. Majątek w Krzyżowej przekształcono w PGR, a w Domu na Wzgórzu zamieszkało kilka rodzin. Użytkowany w coraz mniejszym stopniu pałac popadał w ruinę, aż do 1990 roku, kiedy rozpoczęto odbudowę pałacu. W pałacu 12 listopada 1989 odbyło się spotkanie premiera Polski Tadeusza Mazowieckiego i kanclerza Niemiec Helmuta Kohla, w czasie którego odprawiono „Mszę Pojednania”.

Nazwa

Nazwa pochodzi od polskich nazw – krzyża^[6] lub kresu^[7]. Śląski pisarz Konstanty Damrot w swoim dziele o znaczeniu nazw na Śląsku wydanym w 1896 roku w Bytomiu wymienia nazwę wsi w polskim brzmieniu „Krzyżowo” podaje także dwie wcześniejsze nazwy zanotowane w dokumentach historycznych z 1250 roku „Krzyzovo” oraz 1335 „Crissovo”^[6]. Kolejna wzmianka o miejscowości znajduje się w łacińskim dokumencie z 1250 roku wydanym przez papieża Innocentego IV w Lyonie gdzie wieś zanotowana została w zlatynizowanej, staropolskiej formie „Crisova”^[8].

Niemiecki nauczyciel Heinrich Adamy w swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wywodzi nazwę od polskiego słowa oznaczającego kres. Wymienia jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Crisowa tłumacząc ją na niemiecki jako „Kreisgrenze, Grenzdorf”, czyli po polsku „Granica dystryktu, wieś graniczna”^[7]. Nazwa została później przez Niemców zgermanizowana na Creisau^[6], a później na Kreisau^[7], w wyniku czego utraciła swoje pierwotne znaczenie.

Zabudowa

We wsi znajduje się neobarokowy zespół pałacowy wraz z zabudowaniami gospodarczymi i parkiem z 1. ćwierćwiecza XVIII w., który wielokrotnie przebudowywano, odbudowany w latach 1990–1998. Od 11 czerwca 1998 teren pałacu jest wykorzystywany przez „Fundację Krzyżowa” jako Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży.

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[9]:

• kościół filialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła wzmianki o świątyni pochodzą z 1335 r., obecny gotycki wzniesiony na początku XIV wieku, częściowo odbudowany po pożarze w 1846 r. orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu w ścianie wschodniej kamienne sakramentarium przyścienne, ozdobione sterczyną o motywach roślinnych
• cmentarz ewangelicki rodziny von Moltke, z 1870 r.
• zespół pałacowo-folwarczny, neobarokowy z XVII-XIX w.:
  • pałac z lat 1712–1726, przebudowany w latach 1868–1869^[10]
  • park
  • folwark, z pierwszej połowy XIX w.:
    • pięć budynków mieszkalnych
    • stajnie
    • owczarnia-obora
    • budynek inwentarski
    • stodoła
    • wozownia
    • budynek wagi (nieistniejący)
    • trzy bramy, z pierwszej ćwierci XVIII w. (nieistniejące)

Osoby związane z Krzyżową

Płaskorzeźba Helmuta K. von Moltke na wieży widokowej na Górze Wszystkich Świętych

• Helmuth von Moltke (1800-1891), feldmarszałek
• Helmuth James von Moltke (1907-1945), współzałożyciel Kręgu Krzyżowa – organizacji antyhitlerowskiej
• ksiądz prałat Bolesław Kałuża (1935-2005), honorowy kapelan papieski, wykładowca uniwersytecki, gospodarz Mszy Pojednania

Zobacz też

• Krzyżowa Dolina

Przypisy

Bibliografia

• Colmar Grünhagen: Regesten zur Schleisischen Geschichte. Breslau: Josef Max & COMP., 1866.
• Liliana Sadowska & Izabela Taraszczuk: Genius loci als guter Geist. Trinationales Studentenkolloquium zum Widerstand in Kreisau (artykuł nt. polsko-francusko-niemieckiego kolokwium studenckiego poświęconego ruchowi oporu we Francji, Niemczech i Polsce w XX w., 3-8 listopada 2007 r., Krzyżowa), [W:] „Kulturpolitische Korrespondenz”, wydanie nr 1253 z dn. 10.03.2008 r., Stiftung Ostdeutscher Kulturrat, Bonn (w j.niem.). [1]
• Liliana Sadowska & Izabela Taraszczuk: Polsko-niemiecko-francuskie spotkanie studentów – Krzyżowa – 3-8 listopada 2007 r., sprawozdanie nt. trójstronnego kolokwium studenckiego o ruchu oporu w miesięczniku „Uniwersytet Zielonogórski”, wydanie z lutego 2008 r., s. 26–27 (w j.pol.). [2]
• Rezydencje ziemi świdnickiej, zespół redakcyjny: W. Rośkowicz, S. Nowotny, R. Skowron, Świdnica 1997, s. 31.