Krucjata

Święty Ludwik wyruszający na wyprawę krzyżową (mal. J. Matejko, 1876)

Krucjaty (łac. crux „krzyż”) – wyprawy zbrojne podejmowane na wezwanie papieży głównie przez rycerstwo chrześcijańskie w okresie średniowiecza. Wyprawy te były prowadzone nie tylko przeciw muzułmanom (Seldżukidzi, Arabowie, Maurowie, Turcy), ale także przeciw tzw. poganom (Połabianie, Prusowie i Litwini), a nawet chrześcijanom (katarzy, husyci). Choć powody tych wojen były przede wszystkim religijne, to mieszały się one również z czynnikami politycznymi i ekonomicznymi^[1]. Uczestników wypraw krzyżowych określa się mianem krzyżowców. Za organizowanie krucjat muzułmanie zostali przeproszeni przez papieża Jana Pawła II^[2].

Wyprawy krzyżowe przeciw muzułmanom

Do wypraw krzyżowych przeciw muzułmanom historycy zaliczają siedem dużych krucjat i wiele pomniejszych, które były organizowane w latach 1095–1291, czyli od synodu w Clermont do zdobycia Akki przez mameluków. Głównym celem pierwszych wypraw było odzyskanie Ziemi Świętej, a zwłaszcza Jerozolimy. Krucjaty w XIII wieku były też kierowane przeciw muzułmanom w Egipcie i Tunisie. Ponadto IV wyprawa krzyżowa, choć jej pierwotnym celem była Palestyna, została ostatecznie skierowana przeciw prawosławnemu Konstantynopolowi^[3] mimo potępienia papieża.

Po 1291 ruch krzyżowy zaczął zamierać^[4], choć nazwą „krucjata” określano jeszcze niektóre akcje zbrojne przeciwko muzułmanom (m.in. krucjata aleksandryjska^[5] i krucjata nikopolitańska^[6]).

Przyczyny

W okresie średniowiecza ogromne poruszenie w świecie chrześcijańskim wywołało zdobycie Jerozolimy przez muzułmanów w 638 i ponownie przez Turków seldżuckich w 1072 roku. Wskutek tego wiele cennych relikwii chrześcijańskich trafiło w ręce innowierców i zostało przewiezionych w głąb Persji. Oficjalnie deklarowanym przez papieża celem wypraw krzyżowych było odbicie Jerozolimy, w której znajdowały się ważne dla chrześcijan miejsca kultu^[7]. W rzeczywistości w momencie rozpoczęcia krucjat Jerozolima była w rękach władców muzułmańskich od ponad 400 lat, a islam i chrześcijaństwo współistniały w mieście we względnym pokoju. Europejscy pielgrzymi odwiedzający Jerozolimę wspominali o tym, że czyniono im pewne trudności, nie były to jednak liczne czy poważne skargi^[8]. Na początku XI wieku (kilkadziesiąt lat przed krucjatą) bazylika Grobu Świętego została częściowo zburzona przez chorego psychicznie władcę kalifa Al-Hakima, który zyskał przydomek „Szalony”. Kalif został jednak obalony, gdy ogłosił się bogiem i zaczął prześladować samych muzułmanów^[8].

Wśród przyczyn wypraw krzyżowych wymienić należy:

Przyczyny polityczne

• udzielenie pomocy Cesarstwu Bizantyjskiemu na prośbę cesarza Aleksego I^[9];
• dążenia miast włoskich do ożywienia handlu z krajami Bliskiego Wschodu^[10].

Przyczyny religijne

• chęć odbicia Jerozolimy, Świętego Grobu Pańskiego i Ziemi Świętej, a następnie obrona tych miejsc przed muzułmanami i ułatwienie dostępu pielgrzymom^[11];
• obietnica odpuszczenia kary doczesnej za grzechy, a także uzyskania błogosławieństwa za udział w krucjacie^{[12][potrzebny numer strony][13]}.

Lista krucjat

Zdobycie Jerozolimy (1099) podczas I wyprawy krzyżowej (miniatura z XV-wiecznego manuskryptu)

Wyprawy rycerskie w latach 1095–1291

• I wyprawa krzyżowa (1096–1099) – stanowiła bezpośrednią odpowiedź na wezwanie papieża Urbana II podczas synodu w Clermont. W skład wyprawy weszli rycerze lotaryńscy (w Bizancjum i na Bliskim Wschodzie nazywani „Frankami”) oraz Normanowie i Prowansalczycy. W trakcie wyprawy krzyżowcy zdobyli m.in. Niceę, Antiochię, Ma’arrat an-Numan, a wreszcie Jerozolimę, gdzie utworzyli Królestwo Jerozolimskie. Była to jedyna wyprawa zakończona pełnym sukcesem wojsk Zachodu.
• Krucjata 1101 roku – pomniejsza wyprawa, której celem było wsparcie państw krzyżowych. Wojska krucjaty zostały pokonane przez Seldżuków na terenie Anatolii.
• Krucjata norweska (1107–1110) – pomniejsza wyprawa, której celem było wsparcie państw krzyżowych. Była to pierwsza krucjata, którą dowodził europejski monarcha – Sigurd I Krzyżowiec. W trakcie wyprawy krzyżowcy zdobyli Sydon.
• II wyprawa krzyżowa (1147–1149) – zorganizowana w odpowiedzi na zdobycie przez muzułmanów hrabstwa Edessy. Wyprawą dowodziło dwóch europejskich monarchów – król Francji Ludwik VII i cesarz Konrad III. Krzyżowcy ponieśli klęskę w bitwie pod Doryleum, a następnie odstąpili od oblężenia Damaszku.
• III wyprawa krzyżowa (1189–1192) – zorganizowana w odpowiedzi na zdobycie Jerozolimy przez wojska Saladyna. Wyprawą dowodzili: cesarz Fryderyk I Barbarossa, król Francji Filip II August oraz król Anglii Ryszard I Lwie Serce. Fryderyk Barbarossa utonął w trakcie wyprawy, natomiast siły Ryszarda zdobyły Akkę i pokonały wojska Saladyna w bitwach pod Arsuf i Jafą. Ryszard nie zdecydował się na oblężenie Jerozolimy, a zamiast tego podpisał z Saladynem ugodę.
• IV wyprawa krzyżowa (1202–1204) – jej celem było wsparcie państw łacińskich na Bliskim Wschodzie, jednak na skutek manipulacji doży weneckiego Henryka Dandolo, krzyżowcy zaatakowali Bizancjum, zdobyli Zadar, a następnie Konstantynopol i utworzyli małe państwo nazwane Cesarstwem Łacińskim.
• V wyprawa krzyżowa (1217–1221) – skierowana przeciw Egiptowi. Wyprawą dowodzili: król Węgier Andrzej II, książę Antiochii Boemund IV oraz król Cypru Hugo I Cypryjski. Krzyżowcom udało się zdobyć Damiettę, ale nie wykorzystali tego sukcesu i wkrótce zostali wyparci z Egiptu.
• Wyprawa Fryderyka II (1228–1229) – zorganizowana przez cesarza rzymsko-niemieckiego Fryderyka II. Niektórzy historycy uważają ekspedycję cesarza za VI wyprawę krzyżową. Nie miała ona jednak charakteru wyprawy zbrojnej, a była swego rodzaju misją dyplomatyczną. Na drodze rokowań udało się krzyżowcom odzyskać Jerozolimę z korytarzem łączącym ją z wybrzeżem, a także Betlejem i Nazaret. Sukces tej wyprawy był większy od efektów wielu militarnych krucjat. W przypadku uznania tej misji za wyprawę krzyżową, numeracja kolejnych krucjat ulega zmianie (z VI na VII i z VII na VIII).
• VI wyprawa krzyżowa (1248–1254) – zorganizowana przez króla Francji Ludwika IX na wieść o zdobyciu Jerozolimy przez Chorezmijczyków w 1244. Krzyżowcy ponownie zdobyli Damiettę, ale później ponieśli klęski w bitwach pod Al-Mansurą i Fariskur. Podczas tej ostatniej do niewoli dostał się sam francuski monarcha, co ostatecznie zakończyło wyprawę.
• VII wyprawa krzyżowa (1270) – zorganizowana przez Ludwika IX, który tym razem zaatakował Tunis w celu zmuszenia jego władcy do przejścia na chrześcijaństwo. Oblężenie było nieudane, a w obozie krzyżowców wybuchła zaraza (prawdopodobnie dżuma), wskutek której zmarł król. Po śmierci Ludwika IX wojska krzyżowców powróciły do Europy.
• Wyprawa Edwarda I (1271–1272) – zorganizowana przez Edwarda I (późniejszego króla Anglii) wraz z Ludwikiem IX. Po śmierci Ludwika w Tunisie Edward popłynął do Palestyny i odniósł kilka zwycięstw nad Bajbarsem. W 1272 powrócił do Anglii, aby objąć tron po swoim ojcu. Wyprawa ta bywa łączona z VII wyprawą krzyżową.

Krzyżowcy z XI-XIII wieku

Wyprawy ludowe w latach 1095–1291

Oprócz oficjalnych wypraw krzyżowych organizowane były tzw. wyprawy ludowe, w których uczestniczyły tłumy chłopów, biedoty i pospolitych przestępców, często podróżujących z całymi rodzinami. Wszystkie zakończyły się masakrami i potępieniem ich uczestników przez papieży. Do krucjat ludowych zaliczane są:

• I wyprawa ludowa (1096) – poprzedzająca I wyprawę krzyżową, prowadzona przez kaznodzieję Piotra z Amiens. Krzyżowcy ludowi dokonali kilku masowych rzezi ludności żydowskiej w Nadrenii i na szlaku swoich przemarszów, a po wkroczeniu do Azji Mniejszej zostali zmasakrowani przez oddziały sułtana Kilidż Arslana podczas oblężenia zamku Kserigordon i w bitwie pod Civetot.
• II wyprawa ludowa (1147) – towarzysząca II wyprawie krzyżowej, podzieliła losy głównej wyprawy.
• Krucjata dziecięca (1212) – prowadzona przez grupę francuskich i włoskich kaznodziejów ludowych, zgromadziła kilkadziesiąt tysięcy dzieci, które załadowano na okręty weneckie i genueńskie. Większość dzieci zginęła z głodu na okrętach, reszta została wysadzona na Cyprze lub sprzedana w niewolę muzułmanom.

Wyprawy po 1291

• Krucjata aleksandryjska (1365) – wyprawa morska, w trakcie której krzyżowcy zdobyli i splądrowali Aleksandrię.
• Krucjata antytatarska – nieudana wyprawa przeprowadzona pod koniec XIV wieku przeciw świeżo nawróconej na islam Złotej Ordzie.
• Krucjaty antytureckie – trzy wyprawy ogłoszone przez papieży do walki z postępującym w Europie Imperium Osmańskim, m.in. wyprawa pod Nikopolis (1396) i pod Warnę (1444).

Skutki wypraw krzyżowych

(c) Tamerlan, CC-BY-SA-3.0

Zamek krzyżowców w zatoce Akaba

Mapa ukazująca Bliski Wschód pomiędzy pierwszą a drugą krucjatą

Najważniejsze skutki wypraw krzyżowych:

• znaczące osłabienie i częściowe zniszczenie wschodniego chrześcijaństwa wraz z jego bogatą kulturą;
• osłabienie Cesarstwa Bizantyńskiego;
• powstanie zakonów rycerskich w Ziemi Świętej (tj. templariusze, joannici i Krzyżacy);
• rozwój handlu lewantyńskiego;
• rozwój miast włoskich (szczególnie Wenecji i Genui);
• rozwój żeglugi morskiej;
• wzrost niechęci do pogan i innowierców w Europie;
• wzmocnienie autorytetu i władzy królów francuskich;
• rozkwit ruchu pielgrzymkowego;
• pogorszenie stosunków z wyznawcami prawosławia;
• śmierć setek tysięcy ludzi;
• nieodwracalne zniszczenie wielu dzieł sztuki, architektury itp.;
• rozwój architektury, medycyny, astronomii i nauk w Europie;
• nawiązanie przez Europejczyków kontaktu z kulturą Wschodu;
• powstanie Królestwa Jerozolimy będącego łącznikiem pomiędzy światem Zachodu i Wschodu, wymiana kulturowa ze Wschodem w dziedzinie nauki i sztuki
• wzrost znaczenia piechoty

Krucjaty przeciw ludom północnej Europy

• Krucjaty północne (bałtyckie) – wspólna nazwa dla szeregu zbrojnych wypraw nadbałtyckich, prowadzonych głównie przez Niemców i kraje skandynawskie od XII do XIV wieku przeciw ludom mieszkającym na południowym i wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Można do nich zaliczyć krucjaty:
  • połabskie – przeciw Słowianom połabskim (m.in. Wieletom),
  • pruskie – przeciw bałtyckim Prusom,
  • liwońskie – przeciw takim ludom, jak Liwowie, Łatgalowie lub Kurowie (na terenie późniejszych Inflant – dzis. Łotwy i Estonii),
  • szwedzkie – przeciw Finom i ewentualnie prawosławnym Nowogrodzianom,
  • litewskie – przeciw Litwinom i Żmudzinom (nieudane).

Krucjaty przeciw katarom, husytom i waldensom

• Krucjaty albigeńskie – na początku XIII wieku na terenie Langwedocji w południowej Francji, skierowane głównie przeciwko katarom, lecz także przeciw waldensom i innym grupom potępionym przez Kościół rzymski.
• Wojny husyckie – zbrojne działania prowadzone głównie przez Zygmunta Luksemburskiego przeciwko powstaniu czeskich husytów w pierwszej połowie XV wieku.
• Krucjata przeciwko waldensom – w drugiej połowie XV wieku w Alpach Zachodnich na pograniczu Francji i Sabaudii.

Krucjaty przeciw katolikom

• Krucjata przeciwko Stedingerom – wyprawa przeciw mieszkańcom Stedingenu(ang.) w północno-zachodnich Niemczech w latach 30. XIII wieku.
• Krucjata aragońska – kampania na terenie Katalonii przeciw Królestwu Aragonii pod koniec XIII wieku, będąca częścią większej wojny o dominację nad południowymi Włochami (nieszpory sycylijskie).

Współczesne użycie terminu

W przenośni terminem „krucjata” określa się współcześnie także czasem wszelką społeczną działalność zaradczą, przedsiębraną z zapałem i entuzjazmem, oraz w duchu chrześcijaństwa (np. przeciw alkoholizmowi, zob. Krucjata Wyzwolenia Człowieka). Walka z alkoholizmem metodami medycznymi nie jest zwana krucjatą.

Zobacz też

• Święta Liga
• Hiszpański podbój Ameryki

Przypisy

Bibliografia

• Michael Angold, Czwarta Krucjata, Bellona, Warszawa 2006.
• Piotr Biziuk, Hattin 1187, Bellona, Warszawa 2004.
• Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Znak, 1998. ISBN 83-7006-226-1.
• R. Ernest Dupuy i Trevor N. Dupuy, Historia wojskowości. Starożytność – średniowiecze, Bellona, Warszawa 1999.
• D. von Güttner-Sporzyński, Poland, Holy War, and the Piast Monarchy, 1100-1230, Brepols, Turnhout, 2014.
• Angus Konstam, Wyprawy krzyżowe, Świat Książki, Warszawa 2005.
• Sławomir Leśniewski, Jerozolima 1099, Bellona, Warszawa, 1995.
• Thomas Madden, The New Concise History of the Crusades, Rowman and Littlefield, Lanham 2005.
• Thomas Madden et Al., The Fourth Crusade: The Conquest of Constantinople, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1997.
• Tadeusz Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2002.
• Andrzej Michałek, Wyprawy krzyżowe. Armie ludów tureckich, Bellona, Warszawa 2001.
• Andrzej Michałek, Wyprawy krzyżowe. Normanowie, Bellona, Warszawa 2002.
• Régine Pernoud, Kobieta w czasach wypraw krzyżowych, Atext, Gdańsk 1996.
• Steven Runciman: Dzieje wypraw krzyżowych. Warszawa: PIW, 1997. ISBN 83-06-02542-3.
• Maria i Bogdan Składankowie, Wyprawy krzyżowe, KiW, Warszawa 1968.
• Mała encyklopedia wojskowa. T. 2 (K-Q). Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.

Linki zewnętrzne

• Amin Maalouf, Wyprawy krzyżowe w oczach Arabów. aminmaaloufwebsite.netii.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-02)].
• Darius von Güttner-Sporzyński Wyprawy krzyżowe, na przekór definicjom
• Krzyżowcy w Ziemi Świętej. 198.62.75.1. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-04)]. (ang.)
• Piastowie a idea wypraw krzyżowych w czasie pierwszej i drugiej wyprawy krzyżowej (pol.)
• Wyprawy krzyżowe – na przekór definicjom (pol.)