Ksantypa

Otho Vaenius, Ksantypa wylewa nocnik na Sokratesa, ilustracja w Quinti Horatii Flacci Emblemata, 1612

Ksantypa (stgr. Ξανθίππη) (V/IV w. p.n.e.) – Atenka, żona Sokratesa. Postać przysłowiowa za sprawą przypisywanego jej nieznośnego charakteru.

Biografia

Nieliczne wiadomości o niej są mocno niepewne ze względu na skąpe i w większości pochodzące z późniejszych stuleci źródła.

Reyer van Blommendael, Sokrates, jego dwie żony i Alkibiades (1675)

Pochodziła z Aten, prawdopodobnie z zamożnej rodziny, a Sokrates otrzymał wraz z nią posag. Małżeństwo zostało prawdopodobnie zawarte ok. 415 r. p.n.e. Źródła są niezgodne co do tego, czy była jedyną żoną Sokratesa (tak Platon i Ksenofont), czy też żoną drugą (pierwszą miała być Myrto). Ta druga informacja pochodzi od Diogenesa Laertiosa, który powołuje się na zaginiony dialog Arystotelesa O szlachetnym pochodzeniu. Zgodnie z dziełem Diogenesa Laertiosa (powstałym ok. 700 lat po śmierci Sokratesa) Sokrates miał trzech synów: Sofronikosa i Meneksenosa z pierwszą żoną i Lamproklesa z Ksantypą. W tym wypadku Ksantypa byłaby znacznie młodsza od Sokratesa, ponieważ w chwili jego śmierci (399 r. p.n.e., miał wtedy ok. 70 lat) ich wspólny syn, Lamprokles był opisywany jako małe, noszone jeszcze na rękach, dziecko^[1][2]. Jest jednak możliwe, że wszyscy trzej synowie byli dziećmi Ksantypy^[3]. Arystoksenos z Tarentu twierdził, że Sokrates miał jednocześnie dwie żony^[4]. Przekaz ten, współcześnie odrzucany ze względu na to, że filozof ten był jednoznacznie wrogi Sokratesowi, był jednak wielokrotnie powtarzany przez innych autorów^[3][5].

Charakter

Ksantypa stała się znana ze swojego trudnego charakteru. Miała być kłótliwa i drażliwa, narzekając na swojego męża i sprawiając mu wiele trudności. W Atenach miał być znany jej cięty i złośliwy język^[1][6]. Nieznośny charakter Ksantypy stał się przysłowiowy już w starożytności. Zachowały się anegdoty z życia małżeńskiego Sokratesa, które miały ukazywać cnotliwe życie filozofa i jego mądrość w zestawieniu ze swarliwością żony. Niektóre z nich podał Diogenes Laertios:

Współcześni badacze wskazują jednak, że źródła na szczególnie kłótliwy charakter Ksantypy są niepewne i prawdopodobnie jest to idea późniejsza. Nie ma takich świadectw u Platona, który znał ją bezpośrednio^[7]. Marginalne uwagi o jej trudnym charakterze przekazał Ksenofont^[8][9], powołując się na jej syna Lamproklesa oraz Antystenesa, który miał ją określić jako kobietę „ze wszystkich jakie tylko są, były i będą, najbardziej nieznośną”^[2][7][10], Antystenes był jednak cynikiem, przeciwnym instytucji małżeństwa i widzącym w niej przeszkodę w cnotliwym życiu wymaganym przez filozofię^[2][11].

Te nieliczne uwagi w kolejnych stuleciach urosły do przysłowiowej postaci. Obok Diogenesa Laertiosa (III-IV w.n.e.) liczne anegdoty przytoczyli też Plutarch (I-II w.n.e.) i Claudius Aelianus (II-III w.n.e.). Ksantypa pojawia się również w fikcyjnych listach Sokratesa i sokratyków, powstałych w ramach drugiej sofistyki (III-V w.n.e.)^[12].

Przekazy te ukazują Sokratesa jako wzór filozofa, który nawet w sytuacjach błahych potrafi zachować spokój i wyciągnąć z nich naukę dla innych. Ksantypa stała się w nich figurą symboliczną, pozwalającą ukazać się cnocie mędrca, w szczególności cierpliwości (patientia)^[7][13]. Szczególnie negatywny obraz Ksantypy został ukształtowany w tradycji cynickiej, w ramach krytyki instytucji małżeństwa i jej sprzeczności z życiem filozoficznym^[14].

Ostry język mógł być też wynikiem trudnego charakteru Sokratesa, który (nawet dla współczesnych) nie był przykładnym mężem: zaniedbywał rodzinę, jej sprawy materialne i wychowanie dzieci^[15]. Małżeństwo dla Ksantypy z dużo starszym i pochodzącym z niższych klas społecznych Sokratesem, który dodatkowo był skonfliktowany z wieloma osobami w Atenach, było trudnym doświadczeniem^[15].

Współcześnie wskazuje się również, że opinia o Ksantypie, jakoby była osobą kłótliwą i gadatliwą, wskazywać może na to, że wyłamywała się ona z ról społecznych, jakie kultura starogrecka przypisywała kobietom, a które wiązały się z cichym i pokornym wzorcem kobiecości^[1].

Ksantypa i wykluczenie kobiet

Współcześnie zaczęto zwracać uwagę, że sposób opisywania Ksantypy ujawnia wiele z pozycji kobiet w społeczeństwie starogreckim. Sokrates jest mężczyzną wiodącym żywot wśród męskich przyjaciół. Kobiety są wykluczone z dyskusji filozoficznych, które prowadzi. Jak podaje Platon w Fedonie, w dniu śmierci Sokratesa jego uczniowie przyszli do więzienia, gdzie spotkali Ksantypę z dziećmi^[16]. Sokrates ją odprawił płaczącą, by pozostać sam z uczniami na pożegnalnej uczcie, podczas której popełnił samobójstwo. Wskazuje to na oddzielność światów: kobiecego, związanego z życiem rodzinnym i z emocjami, oraz męskiego, związanego z życiem publicznym, w którym królują rozum i filozofia. Sokrates wybrał to drugie, a jego żona nie miała do niego przystępu w ostatnich chwilach życia^[1]. Sytuacja taka nie była jednak normą w Atenach, ponieważ inni skazywani na śmierć spędzali często ostatnie chwile w towarzystwie rodziny. Była to raczej decyzja Sokratesa, który poprzez ten wybór nadawał swojej śmierci publiczny charakter, adresowany do swoich uczniów wzorcowy sposób zakończenia życia filozofa^[17][18].

Kultura

Język potoczny

Imię Ksantypy weszło języka potocznego. Pisane małą literą oznacza kobietę złośliwą, zrzędliwą i kłótliwą^[19].

W językach niemieckim i holenderskim istnieje przysłowie „Ksantypy się nie rodzą” (tzn. nikt nie rodzi się złośliwcem, ale się nim staje)^[20].

Literatura

Jan van Somer, Ksantypa ujeżdżająca Sokratesa, 1655-1700. Wbrew opisowi, grafika przedstawia odmienny motyw: Filis i Arystotelesa

Ksantypa jest motywem literackim wykorzystywanym od starożytności. Odwoływano się do jej przysłowiowej swarliwości i trudnego charakteru. W takiej postaci pojawia się m.in. u^[21][13]:

• św. Hieronima, Przeciwko Jowinianowi (Adversus Jovinianum, 1.48), (392 r. n.e.),
• Geoffreya Chaucera, Opowieści kanterberyjskie (727-732), (XIV w.),
• Johna Gowera, Confessio Amantis (3:639-698), (XIV w.),
• George’a Peele’a, komedia Bajka staruchy (1589),
• Nicola Minato, libretto opery La patienza di Socrate con due moglie (1731).

Autorzy wprowadzali postać kłótliwej żony, przywrównując ją do Ksantypy, m.in. William Shakespeare w Poskromieniu złośnicy (1592, akt 1 scena 2) czy Henry Fielding w Historii życia Toma Jonesa (1749, w postaci pani Partridge).

Pojawiały się także próby reinterpretacji jej postaci^[13][21]:

• Christine de Pisan, Księga o mieście kobiet (2.21.1), (1405),
• Amy Levy, wiersz Xantippe (wiersz) (1880)^[22].
• Alfredo Panzini, powieść Santippe (1914),
• Ludwik Hieronim Morstin – sztuka Obrona Ksantypy (1939), w której jest ona przedtawiana jako żona zaniedbywana przez Sokratesa.

Ikonografia

Ksantypa była motywem w sztukach pięknych (najwcześniejsze zachowane dziełą pochodzą ze średniowiecza). Przedstawiano ją w scenach z Sokratesem, rzadko natomiast samodzielnie. Przedstawienia były ilustracją dla moralnych przypowieści. Szczególnie częstym motywem w sztuce była Ksantypa wylewająca wodę (czasami zawartość nocnika) na głowę Sokratesa. Motyw ilustrował fragment podany przez Diogenesa Laertiosa^[23][24].

Inne

• (156) Xanthippe – planetoida.

Przypisy

Bibliografia

• Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IrenaI. Krońska i inni, Warszawa: PWN, 1982 .
• IrenaI. Krońska IrenaI., Sokrates, Warszawa: Wiedza Powszechna, 2001 .
• RyszardR. Legutko RyszardR., Sokrates, Poznań: Zysk i S-ka, 2013 .
• AnnaA. Marchewka AnnaA., Ksantypa – dobra żona Sokratesa, „Collectanea Philologica”, XXI, 2018, s. 75–86 .
• RyszardR. Legutko RyszardR., Sokrates, Poznań: Zysk i S-ka, 2013 .
• GiovanniG. Reale GiovanniG., Historia filozofii starożytnej, t. 1, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2000 .
• Xanthippe, [w:] Joyce S.J.S. Salisbury Joyce S.J.S., Encyclopedia of Women in the Ancient World, Santa Barbara - Denver - Oxford: ABC Clio, 2001, s. 369–370 .
• H. DavidH.D. Brumble H. DavidH.D., Classical Myths and Legends in the Middle Ages and Renaissance, London - Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 1998, s. 353 .