Książ Wielki

Książ Wielki

wieś
Książ Wielki – pałac Mirów
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	miechowski
Gmina	Książ Wielki
Liczba ludności (2022)	812[1]
Strefa numeracyjna	41
Kod pocztowy	32-210[2]
Tablice rejestracyjne	KMI
SIMC	0246617
Położenie na mapie gminy Książ Wielki Książ Wielki
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Książ Wielki
Położenie na mapie województwa małopolskiego Książ Wielki
Położenie na mapie powiatu miechowskiego Książ Wielki
50°26′32″N 20°08′25″E/50,442222 20,140278

Kościół św. Wojciecha BM (widok od strony wschodu)

Książ Wielki – wieś gminna w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie miechowskim, siedziba gminy Książ Wielki. Książ Wielki uzyskał lokację miejską w 1370 roku, zdegradowany w 1869 roku, ponownie stanie się miastem z dniem 1 stycznia 2023. Miejscowość położona nad Nidzicą, około 7 km na północny wschód od Miechowa, przy drodze krajowej nr 7.

Historia

Synagoga z 1846 roku w Książu Wielkim

Nazwa

Oddanie brzmienia nazwy Książ sprawiało w przeszłości wiele kłopotów. I tak, w roku 1234 pisano Kyniese, w 1249 – Kenese, w 1328 – Xanze, w 1343 – de Xansse, w 1381 – Xansz, w 1389 – Xans, 1470 – Magna Xansch, 1523 – Maior Xyansch, a w 1658 – Xiąz.

Dzieje

Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. W końcu XIII wieku na północny zachód od dzisiejszego miasta zbudowano założenie obronne w formie wału na planie owalu o średnicy około 50 metrów otoczonego fosą o szerokości 20 m^[3]. Przypuszczalnie zbudował je Adam z Książa herbu Janina, sędzia krakowski i kasztelan wiślicki^[3]. W końcu XIV wieku Książ Wielki był własnością Spytka z Melsztyna. W 1385 roku wzmiankowany był burgrabia „de Xans”^[3]. W 1385 (inne źródła podają lata 1333–1370) Książ Wielki otrzymał prawa miejskie (lokacja królowej Jadwigi na prawie magdeburskim). Od tego czasu był także siedzibą szkółki parafialnej, wzmiankowanej w dokumentach magistratu. Jako siedziba powiatu, pod koniec XIV w. stał się także miejscem, w którym orzekał sąd ziemski (przetrwał do II poł. XVIII w.)^[4].

Marcin Kamieniecki w 1518 sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523^[5].

W 1521 Książ Wielki i 7 wsi Marcin Kamieniecki sprzedał Janowi Tęczyńskiemu za 5500 florenów.

Od XIV do XVIII wieku odbywały się tu roki sądowe ziemskie. W XV i XVI wieku odbywały się jarmarki słynne na całe ówczesne województwo krakowskie.

W latach 1558–1562 Książ Wielki był własnością Jana Bonera, pod jego opieką powstał tu ważny ośrodek kalwinów, odbyły się tu synody w latach 1558, 1560 i 1562. Potem powstał zbór ariański^[6].

Kolejnym właścicielem Książa był Stanisław Barzi, usunął on różnowierców.

W 1582 miasto przeszło na własność Myszkowskich herbu Jastrzębiec a w 1727 – Wielopolskich (miasto i pałac były własnością m.in. Aleksandra Wielopolskiego)^[7] należąc w latach 1601–1864 do Ordynacji Myszkowskich i będąc siedzibą jednego z 12 kluczy dóbr ziemskich^[8]. W 1595 roku miasto położone w powiecie ksiąskim województwa krakowskiego było własnością starosty chęcińskiego Piotra Myszkowskiego^[9], które (jako bratanek) otrzymał w 1591 roku po śmierci biskupa Piotra Myszkowskiego^[10]. Do 1795 Książ Wielki był siedzibą powiatu, obejmował on wówczas takie miasta jak: Miechów, Wolbrom, Żarnowiec i Jędrzejów. Status miasta powiatowego utracił Książ po ostatnim rozbiorze Polski.

Po III rozbiorze w 1795 Książ Wielki znalazł się w zaborze austriackim. Od 1809 był w Księstwie Warszawskim, a od 1815 po kongresie wiedeńskim, został włączony do Królestwa Kongresowego. W odwecie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, Książ Wielki w 1875 utracił prawa miejskie.

Na początku XX w. mieszkało tu 2,6 tys. osób (w tym 60% Żydów). W 1910 r. utworzono Bank Spółdzielczy, aktywną działalność prowadziło kółko rolnicze (biblioteka, odczyty). Po I wojnie światowej Książ znalazł się w granicach województwa kieleckiego (powiat miechowski).

W czasie okupacji niemieckiej do 1942 na terenie Książa znajdowało się getto otwarte. Do tego czasu Żydzi stanowili około połowę mieszkańców Książa (478 na 910 mieszkańców w 1860 według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”). W dniach 1–2 sierpnia 1944 Gestapo i niemiecka policja dokonały pacyfikacji wsi mordując 12 osób oraz paląc wieś liczącą ok. 100 zabudowań. Akcja pacyfikacyjna była odwetem za działalność partyzantów w regionie^[11]. W czasie II wojny światowej w Książu Wielkim zniszczony został cmentarz żydowski.

Po II wojnie światowej Książ Wielki zmieniał kilkukrotnie przynależność administracyjną: do roku 1950 i w latach 1975–1998 pozostawał w granicach województwa kieleckiego, 1950–1975 – krakowskiego, a od 1999 r. – małopolskiego (powiat miechowski). W latach 1954–1972 wieś była siedzibą gromady Książ Wielki.

Kalendarium^[12]

Książ Wielki – pałacowa kapliczka pw. św. Zofii

• 1120 – pierwsza wzmianka o Książu Wielkim, zapisana w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie.
• 1234 – właścicielem Książa Wielkiego jest wojewoda krakowski Stefan, herbu Topór.
• 1380 – kasztelan krakowski Spytko z Melsztyna funduje kościół św. Ducha.
• 1400 – Książ Wielki stał się miastem powiatowym.
• 1441 – po poślubieniu Jadwigi Spytkówny, właścicielem miasta zostaje Andrzej Tęczyński.
• 1541 – Katarzyna z Tęczyńskich wychodzi za Jana Bonera, wojewodę krakowskiego, wnosząc mu miasto w wianie.
• 1556 – synod protestancki w Książu Wielkim z udziałem Jana Łaskiego i Mikołaja Reja.
• 1562 – wdowa Katarzyna Boner poślubia następcę zmarłego męża – wojewodę krakowskiego Stanisława Barziego i ten obejmuje w posiadanie Książ Wielki.
• 1582 – miasto odkupuje biskup krakowski Piotr Myszkowski.
• 1595 – ukończono budowę pałacu na Mirowie.
• 1601 – Piotr Myszkowski bratanek biskupa, ustanawia ordynację na „Mirowie”, zwaną ksiąską.
• 1646 – Cud w kościele św. Wojciecha – Matka Boska na obrazie „zapłakała krwawymi łzami”.
• 1706 – na prymasa Polski wybrano proboszcza Książa Wielkiego – Stanisława Szembeka.
• 1727 – Franciszka z Myszkowskich poślubia Franciszka Wielopolskiego, który obejmuje dobra ksiąskie. I tak, po raz czwarty, miasto zostaje wniesione w wianie.
• 1748 – prymasem Polski powołano kolejnego proboszcza Książa Wielkiego – Adama Ignacego Komorowskiego.
• 1776 – proboszcz Adam Brachman zbudował nową szkołę parafialną, która jako jedyna w tym czasie, podlegała Akademii Krakowskiej.
• 1862 – margrabia Aleksander Wielopolski obejmuje stanowisko naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.
• 1870 – Książ Wielki traci prawa miejskie^[13].
• 1914 – 7 sierpnia wkracza I Brygada Legionów, maszerująca z Krakowa do Kielc.
• 1918 – 2 listopada rozbrojono posterunek żandarmerii austriackiej.
• 1939 – 6 września wkraczają oddziały niemieckie.
• 1944 – poważne wystąpienia zbrojne oddziałów Armii Krajowej.
• 1945 – 14 stycznia Armia czerwona wyzwala Książ Wielki spod okupacji.
• 1949 – założenie Liceum Ogólnokształcącego (w pałacu na Mirowie).
• 1974 – powołanie Technikum Rolniczego.
• 1977 – utworzenie Zespołu Szkół Rolniczych.
• 2003 – założenie Klubu Sportowego „Jastrzębiec”.

Zabytki

Kościół Świętego Ducha w 1930

Według rejestru zabytków NID^[14] na listę zabytków wpisane są obiekty:

• zespół kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha, nr rej.: 90 z 15.01.1969 oraz 972 z 21.03.1978:
  • kościół św. Wojciecha BM, XV w., pocz. XVII w.
  • drewniana dzwonnica z 1735 wraz z dzwonami: św. Wojciech, Maryja Królowa Polski, Millenium. Wszystkie z 1965 r.
  • cmentarz przykościelny z kapliczką
  • ogrodzenie z bramką
• zespół klasztorny augustianów z XIV–XVIII w., nr rej.: 110 z 8.02.1969 oraz 971 z 21.03.1978:
  • kościół Świętego Ducha z ok. 1381, XVI–XIX
  • klasztor, dawniej oo. Augustianów obecnie ss. pasjonistek
  • cmentarz przykościelny
  • ogrodzenie
  • murowana dzwonnica z XIX wieku. Obecnie nie ma na niej żadnych dzwonów.
• zespół pałacowy z XVI w., nr rej.: 115/3/57 z 24.01.1957 oraz 979 z 3.07.1978:
  • pałac Mirów
  • 2 pawilony. Pierwszy od strony południowej – dawna biblioteka. Drugi od strony północnej – kaplica pałacowa pw. św. Zofii i św. Piotra Apostoła.
  • ogród z murami oporowymi
  • park krajobrazowy

Sport

W 2003 powstał klub sportowy – SKS Jastrzębiec Książ Wielki (SKS – Strażacki Klub Sportowy). Obecnie pierwsza drużyna uczestniczy w rozgrywkach Klasy B, gr. Kraków I^[15].

Struktury wyznaniowe

Katolicyzm

• Parafia rzymskokatolicka św. Wojciecha Biskupa i Męczennika

Restoracjonizm

• Zbór Świadków Jehowy

Części miejscowości

Osoby związane z Książem Wielkim

• Aleksandra Dobrowolska (1906–1989) – polska działaczka społeczna, kustosz, organizatorka muzeów.
• Eugeniusz Madejski (1908–1986) – doktor historii, założyciel i dyrektor Liceum Ogólnokształcącego w Książu Wielkim. Zasłużony badacz historii tej ziemi^[19].
• Władysław Madejski (1899–1965) – pułkownik lotnictwa, obserwator. Ochotnik Legionów Polskich, szef wydziału wyszkolenia Departamentu Lotnictwa II RP, komendant Wojskowej Szkoły Pilotów w Dęblinie.
• Jan Madejski (1925–2000) – syn Władysława Madejskiego, inżynier i naukowiec, specjalista w zakresie termodynamiki, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk.
• Julian Malinowski (1908–1971) – dowódca oddziałów Armii Krajowej. Organizator i uczestnik wielu akcji zbrojnych, odznaczony m.in. Virtuti Militari. Jest patronem Szkoły Podstawowej w Książu Wielkim.
• Stefan Żechowski (1912–1984) – malarz i rysownik. Zasłynął zwłaszcza stworzonym w 1937 roku, cyklem ilustracji do powieści „Motory” Emila Zegadłowicza. Imię tego artysty nosi Gimnazjum w Książu Wielkim, natomiast w Miechowie odtworzono jego pracownię urządzając w niej ekspozycję prac.

Przypisy

Bibliografia

• Robert Zwierzyniecki: Ordynacja Myszkowskich czyli kto miał Chroberz, Książ i Szaniec. Kraków: Ridero, 2017, s. tak. ISBN 978-83-8104-906-1.

Linki zewnętrzne

• Książ Wielki. ksiazwielki.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-20)].
• Książ Wielki w dokumencie archiwalnym. ksiazwielki.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-08)].
• Książ 2.) K - ''Wielki'', [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 825 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona